આલ્બેર કામુ (1913–1960) એ વીસમી સદીના સૌથી પ્રભાવશાળી ફ્રેન્ચ લેખકો અને તત્વજ્ઞાનીઓમાંના એક હતા, જેમનું સાહિત્ય અસ્તિત્વવાદ (Existentialism) અને વિચારશૂન્યતાવાદ (Absurdism) ના ગહન વિચારો સાથે ગૂંથાયેલું છે. તેમના સાહિત્યમાં માનવ અસ્તિત્વની વ્યર્થતા, અર્થની શોધ અને નૈતિક સંઘર્ષોનું ચિત્રણ એક અનોખી રીતે થાય છે, જે તત્વજ્ઞાનની ભાષામાં વિશ્લેષણ કરવા યોગ્ય છે.
કામુનું સાહિત્ય વિચારશૂન્યતાના વિચાર પર કેન્દ્રિત છે, જે તેમણે પોતાના પ્રસિદ્ધ નિબંધ The Myth of Sisyphus (1942) માં વ્યાખ્યાયિત કર્યો. વિચારશૂન્યતા એ માનવની અર્થની શોધ અને વિશ્વની અર્થહીનતા વચ્ચેનો વિરોધાભાસ છે. કામુના મતે, માનવી અર્થ શોધવા માટે સતત પ્રયાસ કરે છે, પરંતુ વિશ્વ એવો કોઈ અંતિમ અર્થ પ્રદાન કરતું નથી. આ વિરોધાભાસ વિચારશૂન્યતાને જન્મ આપે છે, જે ન તો માત્ર નિરાશાવાદ છે કે ન તો આત્મહત્યાનું આમંત્રણ, પરંતુ એક અનિવાર્ય સ્થિતિ છે જેને સ્વીકારવી જોઈએ.
તેમની નવલકથા The Stranger (L’Étranger, 1942) માં, મુખ્ય પાત્ર મેર્સો (Meursault) વિચારશૂન્યતાનું મૂર્ત સ્વરૂપ બની રહે છે. મેર્સોનું જીવન સામાજિક નિયમો અને નૈતિક મૂલ્યો પ્રત્યે ઉદાસીનતાથી ભરેલું છે. તેની માતાના મૃત્યુ પ્રત્યે તેની ભાવનાશૂન્ય પ્રતિક્રિયા અને એક હત્યા પછીનો તેનો નિર્લેપ વર્તાવ સમાજના અર્થની અપેક્ષાઓનો અસ્વીકાર કરે છે. મેર્સોનું આ અસ્તિત્વ વિચારશૂન્યતાની સ્વીકૃતિનું પ્રતીક છે, જેમાં તે બાહ્ય અર્થની શોધને બદલે પોતાની આંતરિક સત્યતા સાથે જીવે છે. તત્વજ્ઞાનની ભાષામાં, મેર્સોનું પાત્ર નીશે (Nietzsche) ના nihilism ને પડકારે છે અને સાર્ત્ર (Sartre) ના અસ્તિત્વવાદની સામે એક વૈકલ્પિક દૃષ્ટિકોણ રજૂ કરે છે, જેમાં અર્થની ગેરહાજરીમાં પણ જીવનને સ્વીકારવાનું મહત્વ છે.
કામુનું બીજું મહત્વનું તત્વજ્ઞાની યોગદાન છે બળવાનો વિચાર, જે તેમણે The Rebel (L’Homme révolté, 1951) માં વિસ્તૃત રીતે ચર્ચ્યો. બળવો, કામુ માટે, વિચારશૂન્યતાનો સામનો કરવાની રીત છે. તે નિરાશાવાદ કે આત્મહત્યાને નકારે છે અને માનવીને અન્યાય, દમન અને અર્થહીનતા સામે લડવા માટે પ્રેરે છે. આ બળવો માત્ર વ્યક્તિગત નથી, પરંતુ સામૂહિક પણ છે, કારણ કે તે માનવીય એકતા અને ન્યાયના મૂલ્યો પર આધારિત છે.
કામુની નવલ main character in The Plague (La Peste, 1947), ડૉ. રિયે (Dr. Rieux), આ બળવાનું પ્રતીક છે. ઓરાન શહેરમાં ફેલાયેલી પ્લેગ સામે રિયેની લડત એક તત્વજ્ઞાની બળવાનું ઉદાહરણ છે. પ્લેગને અહીં વિચારશૂન્યતા, મૃત્યુ અને માનવીય દુઃખના વ્યાપક પ્રતિક તરીકે દર્શાવવામાં આવી છે. રિયે, આ બધી વિપદાઓનો અંતિમ ઉકેલ શોધવાને બદલે, પોતાના કર્તવ્ય અને માનવતા પ્રત્યેની જવાબદારીને સ્વીકારે છે. આ બળવો હેગેલિયન ડાયલેક્ટિક્સથી અલગ છે, કારણ કે તે ઇતિહાસના કોઈ અંતિમ ધ્યેયને નથી માનતો, પરંતુ કાંટ (Kant) ના નૈતિક આદેશ (Categorical Imperative) ની જેમ, ન્યાય અને માનવીય મૂલ્યોની રક્ષા માટે કાર્ય કરે છે..
કામુનું સાહિત્ય માનવ સ્વાતંત્ર્યની શોધને પણ રજૂ કરે છે, પરંતુ આ સ્વાતંત્ર્ય સાર્ત્રના રેડિકલ સ્વાતંત્ર્યથી અલગ છે. કામુ માટે, સ્વાતંત્ર્ય એટલે વિચારશૂન્યતાની સ્વીકૃતિ સાથે જીવવું અને તેમ છતાં નૈતિક જવાબદારીઓ નિભાવવી. The Fall (La Chute, 1956) માં, પાત્ર જીન-બેપ્ટિસ્ટ ક્લેમેન્સ (Jean-Baptiste Clamence) આપણને આ નૈતિક જવાબદારીના પતનની વાત કરે છે. ક્લેમેન્સની આત્મકથા એક પ્રકારનો આત્મપરીક્ષણ છે, જેમાં તે પોતાની નૈતિક નિષ્ફળતાઓ અને સામાજિક દંભનો પર્દાફાશ કરે છે. આ નવલકથા કામુના વિચારને રજૂ કરે છે કે સ્વાતંત્ર્ય માત્ર વ્યક્તિગત નથી, પરંતુ તે અન્યો પ્રત્યેની જવાબદારી સાથે સંકળાયેલું છે.
તત્વજ્ઞાનની રીતે, કામુનું સ્વાતંત્ર્ય લેવિનાસ (Levinas) ના ethics of the Other સાથે સંનાદે છે, જ્યાં અન્યની હાજરી નૈતિક જવાબદારીનો આધાર બની રહે છે. કામુના પાત્રો, જેમ કે રિયે કે મેર્સો, આ જવાબદારીને અલગ-અલગ રીતે નિભાવે છે—એક સક્રિય બળવા દ્વારા, બીજું ઉદાસીનતા દ્વારા—પરંતુ બંને વિચારશૂન્યતાની સામે માનવીય મૂલ્યોની શોધને રજૂ કરે છે.
કામુનું સાહિત્ય તત્વજ્ઞાનનું માત્ર એક વાહક નથી, પરંતુ તે એક એવું માધ્યમ છે જે વિચારોને જીવંત અનુભવોમાં પરિવર્તિત કરે છે. તેમની રચનાઓ નીશે, કિર્કેગાર્ડ (Kierkegaard), અને હાઇડેગર (Heidegger) ના વિચારો સાથે સંનાદે છે, પરંતુ તે એક અનોખી દિશા દર્શાવે છે. કામુ નિરાશાવાદને નકારે છે અને આશાવાદને પણ શંકાની નજરે જુએ છે. તેમનું તત્વજ્ઞાન એક પ્રકારનું tragic humanism છે, જેમાં માનવીય સંઘર્ષને ઉજવવામાં આવે છે, ભલે તેનો કોઈ અંતિમ હેતુ ન હોય.
કામુની શૈલી પણ તેમના તત્વજ્ઞાનનું પ્રતિબિંબ છે. તેમનું લખાણ સરળ, પરંતુ ગહન છે, જે વાચકને વિચારશૂન્યતાના સામના માટે નૈતિક અને અસ્તિત્વલક્ષી પ્રશ્નો સાથે જોડે છે. આ શૈલી પ્લેટોના સંવાદો કે દોસ્તોવેસ્કીની નવલકથાઓની જેમ, તત્વજ્ઞાનને સાહિત્ય સાથે એકીકૃત કરે છે.
આલ્બેર કામુનું સાહિત્ય એક એવું તત્વજ્ઞાની સાહસ છે જે માનવ અસ્તિત્વની જટિલતાઓને ઉજાગર કરે છે. તેમના વિચારશૂન્યતા, બળવો અને સ્વાતંત્ર્યના વિચારો માત્ર નૈતિક અને અસ્તિત્વલક્ષી પ્રશ્નો ઉઠાવતા નથી, પરંતુ માનવીને આ પ્રશ્નો સાથે જીવવાની રીત પણ શીખવે છે. કામુનું સાહિત્ય આજે પણ પ્રસ્તુત છે, કારણ કે તે આપણને આધુનિક વિશ્વની અર્થહીનતા, અન્યાય અને સંઘર્ષોનો સામનો કરવાની હિંમત આપે છે. તેમના શબ્દોમાં, “વિચારશૂન્યતામાંથી બળવો જન્મે છે, અને બળવામાંથી જીવનનો અર્થ.”
મનોજ સંતોકી માનસ
