બાબાની વાતથી હુકમચંદની લોભામણી સ્કીમમાં લપસવા તૈયાર થયેલા પોચા સાહેબ સજાગ થયા. 'બાબાની વાત તો સાચી છે. આમ સાવ જોયા જાણ્યા વગર કોઈના ભરોસે રૂપિયા રોકનારને રડવાનો જ વારો આવતો હોય છે. પહેલા થોડી જાણકારી મેળવી લેવી જોઈએ. હું તો શિક્ષક છું; થોડો કંઈ અભણ છું? જો હું હુકમચંદની વાતમાં આવીને પૈસા રોકીશ તો હુકમચંદ બીજા લોકોને લલચાવવા મારા નામનો ઉપયોગ કર્યા વગર રહેશે નહીં. લોકો 'પોચા સાહેબે રોક્યા છે તો વિચારીને જ રોક્યા હોય એટલે આપણે કંઈ વિચારવાની જરૂર નથી' એમ સમજીને ફસાશે.'
"જુઓ પોચા સાહેબ, આ બાબલો તો હજી છોકરું ગણાય. એ ભણ્યો છે પણ કર્મકાંડનું. એને આવી ધંધાની વાતોમાં શું સમજણ પડે! તપાસ કરવાની વાત બરોબર છે. પણ તમે શું એમ માનો છો કે મેં કંઈ તપાસ નહિ કરી હોય? ભલામાણસ હું આખરે આ ગામનો સરપંચ છું યાર. હું શું કરી રહ્યો છું એનું મને પૂરેપૂરું ભાન છે. છતાં તમને વિશ્વાસ જ ન આવતો હોય તો મારો કોઈ દુરાગ્રહ નથી. સારું ચાલો ત્યારે જેસી કૃષ્ણ." કહી હુકમચંદ ઊભો થઈ ગયો.
"અરે હુકમચંદજી સાવ એવું નથી. બાબાએ કહ્યું એની કોઈ અસર મારી પર પડી નથી. પણ રૂપિયા રોકવાની બાબત છે એટલે થોડું વિચારવું તો પડે ને. એક કામ કરો મને બે દિવસનો સમય આપો. હું બે દિવસ પછી આંકડો લખાવીશ. કેટલી વ્યવસ્થા થાય તેમ છે એ જરા જોઈ લઉં." પોચા સાહેબે ઊભા થઈને કહ્યું.
"જેવી તમારી ઈચ્છા. મેં તો મારી ફરજ બજાવી. આ તો શું છે કે આવી તક વારંવાર ન મળે. ગામના લોકોનો લાભ થતો હોય તો સરપંચ તરીકે જાણ કરવાની મારી ફરજ છે સાહેબ. કરવું ન કરવું એ નિર્ણય તો તમારે જ લેવાનો હોય ને! કશો વાંધો નહિ, ચાલો ત્યારે ફોન કરજો બરાબર?" કહી હુકમચંદ બહાર નીકળ્યો.
"લે આલે! પાછળના વ્હીલમાં તો પંચર પડી ગયું લાગે છે. ભારે કરી.. હવે આ બુલેટ તો દોરવુંય અઘરું થશે. લાવ પંચર વાળા સતારને જ ફોન કરું." હુકમચંદે સતારને ફોન કરીને ચાલવા માંડ્યું. ગામના માલદારોમાં હવે પછીનું નામ રવજી અને સવજીનું આવતું હતું. હુકમચંદના મન પર ભગાલાલની સ્કીમનું ભૂત સવાર થયું હતું. આજ ને આજ પચાસ લાખ ભેગા કરી લેવાની ઈચ્છા હતી. આખા જિલ્લાની એજન્સી લઈને કમિશનની આવક ઉભી કરવી હતી. એ આવક પણ કંપનીમાં રોકીને વધુ ને વધુ લાભ લેવા હુકમચંદે મનના ઘોડાઓ દોડાવવા માંડ્યા હતા. બુલેટમાં પંકચર પડ્યું હતું પણ એના વિચારમાં પંકચર પડ્યું નહિ. સતારને ફોન કરીને રવજીના ઘર તરફ ચાલવા લાગેલા હુકમચંદને એ ખ્યાલ જ ન રહ્યો કે વજુશેઠ પાસેથી મેળવેલા પાંચલાખ રૂપિયા બુલેટની ડીકીમાં મુક્યાં હતા.
*
બાબો ચંચાની સાઈકલ લઈ ઘરે પહોંચ્યો એટલે ભાભાએ ખાટ થોભાવી. ચંચાની ખખડધજ સાઈકલ જોઈ ભાભા ઊભા થયા."પુત્ર બાબા તું પેલા નીચ ચંચાની આ ભંગાર સાઈકલ લઈને ક્યાં ગયો હતો. એ અહીં આવીને બરાડા પાડતો હતો. પણ મેં સોટાપ્રહાર કર્યો એટલે નાસી ગયો છે. જો કે એની સાયકલ લઈને તેં એના જીવનનો મોક્ષ કરી દીધો. બહુ કૃપા કરી એ તુચ્છ અને પામર જીવ પર. એના નસીબ હશે બીજું શું."
ભાભાનું આવું વલણ બાબાને બિલકુલ ગમતું નહોતું. પોતે કોઈ અવતાર નહોતો. બીજાની જેમ જ એક સામાન્ય માણસ જ હતો. પણ ભાભા એની મહત્તા વધારીને ગામમાં હાસ્યાસ્પદ બનતા હતા. "પિતાજી તમે હવે આવી વાતો કરવાનું બંધ કરો. હું ભવવાનનો આવતાર નથી. શા માટે તમે ગામમાં આવી વાતો કરો છો. કોઈના માટે હલકા શબ્દો વાપરવા એ આપણને ન શોભે પિતાજી. તમે એક શાસ્ત્રી છો. કોઈને તુચ્છ, પામર અને નીચ કહેવો એ આપ જેવા શાસ્ત્રીને શોભે ખરું? તમારી જીભ પરથી તો હંમેશા મીઠા વચનો વહેવા જોઈએ. લોકોને આપ પ્રત્યે અહોભાવ હોવો જોઈએ. એક પુત્ર તરીકે મારે આપને આ બધું કહેવું પડી રહ્યું છે એ મને પણ ગમતું નથી. હવે પછી મારા વખાણ ક્યાંય કરતા નહી. લોકો બધું જ સમજે છે." કહી બાબાએ ચંચાને એની સાઈકલ લઈ જવા ફોન કર્યો.
ભાભા શાંતિથી ખાટ પર બેસી ગયા. 'અહો..! કેટલી સરસ વાત સમજાવી. હું શાસ્ત્રી ઉઠીને ચંચા જેવા અલ્પબુદ્ધિ સાથે વાદવિવાદ કરી બેઠો! લાકડી લઈને એને મારવા દોડ્યો? અહો..! પ્રભુ હું મારી મહત્તા, મારી પહેચાન ભૂલી હતો? બાબો ભલે કહે કે એ અવતાર નથી. પણ જે બોધ વચનો એણે કહ્યા એ કંઈ સામાન્ય જનના કદી ન હોય. પણ મારે હવે બાબાએ કરેલા સૂચનો મુજબ બોલવામાં ધ્યાન રાખવું પડશે. એક શાસ્ત્રીએ હલકા શબ્દો કદી ન ઉચ્ચારવા જોઈએ. આચરણ અને ઉચ્ચારણ ઉચ્ચ હોય તો જ જીવનમાં ઉર્ધ્વગમન થશે. પ્રભુ તમે બાબા સ્વરૂપે આવીને ભુલા પડી ગયેલા મને પુન: જીવનના પથ પર લાવી દીધો છે. ધન્ય હો પ્રભુ ધન્ય હો!' આમ વિચારી ભાભા આંખો મીંચી ગયા.
બાબાએ ચંચાને ફોન કરીને સાઈકલ લઈ જવા કહ્યું. પણ ચંચાએ એના ઘરે સાઈકલ પહોંચાડી દેવાનું કહ્યું. કારણ કે ભાભા એને મારવા દોડ્યા હતા. બપોર થવા આવ્યા હતા એટલે બાબાએ વિચાર્યું કે હવે સાંજ સુધી સાઈકલ વાપરી લેવી. હુકમચંદના બુલેટમાંથી હવા કાઢી નાંખી હતી એટલે હવે આગળનો શિકાર કદાચ સાંજે જ કરશે એમ સમજી બાબો ભાભા સાથે ખાટ પર બેઠો.
*
સાઈકલવાળો સતાર બે દિવસથી બહુ ચિંતામાં હતો. એની બીબી બીમાર હતી. બોટાદના ડોકટરે અમદાવાદની મોટી હોસ્પિટલમાં લઈ જવી પડશે અને કંઈક મોટું ઓપરેશન કરવું પડશે એવી સલાહ આપી હતી. પાંચ લાખ જેવો મોટો ખર્ચો સતારમાં માથે ઝળુંબી રહ્યો હતો. જો ઓપરેશન સમયસર ન થાય તો સતારની બીબી ખુદાને પ્યારી થઈ જાય તેમ હતી. સતારે એના ગજા પ્રમાણે મહેનત તો કરી હતી. જે આપે એવા હતા એ બિચારા એમનું જ માંડ પૂરું કરતા હતા અને ખમતીધર હતા એ આપે એમ નહોતા. સતાર ખૂબ જ ટેંશનમાં હતો. બિચારો પંચરની દુકાનમાંથી એના ત્રણ બાળકો અને બીબીને પોષતો હતો. એમાં આ બીમારીનું આભ એકાએક એના માથે ત્રાટક્યું હતું. સતાર આટલા બધા રૂપિયાની વ્યવસ્થા ક્યાંથી કરવી એ વિચારમાં ડૂબેલો હતો ત્યાં જ હુકમચંદનો ફોન આવ્યો. પોચા સાહેબના ઘર બહાર પડેલા એના બુલેટના ટાયરમાં પંક્ચરપડ્યું હતું. સતાર પંક્ચરની પેટી લઈ પોચા સાહેબના ઘર બહાર પહોંચ્યો. પેડલ પંપથી હવા ભરીને બુલેટને ઊભા સ્ટેન્ડ પર ચડાવ્યું. ટાયર પર પાણીનો ફુવારો મારીને પંક્ચર શોધ્યું પણ પંક્ચર તો હતું નહિ. સતારે તરત જ હુકમચંદને ફોન કર્યો. પણ હુકમચંદ સવજીના ઘરે પહોંચીને સ્કીમ સમજાવી રહ્યો હતો. એટલે સતારનો ફોન કટ કરી નાંખ્યો.
સતાર એની પેટી સમેટીને ચાલવા જતા ડીકી સાથે અથડાયો. ડીકીનું ઢાંકણું કટાઈ ગયું હતું. એનો ખૂણો સતારના સાથળમાં પેન્ટ ફાડીને ઘુસી ગયો. સતારે પેન્ટમાં ફસાયેલું ડીકીનું ઢાંકણું ખેંચ્યું. હુકમચંદે ડીકીને જે લોક મારેલું હતું એનો ઉપરનો ભાગ ઢાંકણામાં જડાયેલો હતો. દસેક વર્ષથી હુકમચંદ આ બુલેટ હાંકતો હતો અને એ લોક બુલેટ લીધું ત્યારથી એનું સંગાથી રહ્યું હતું. પણ ડીકીના ઢાંકણનું પતરું સ્ટીલનું હોવા છતાં કાટ સામે લડી લડીને થાકયું હતું. સતારે એ ઢાંકણાએ જે ઘાવ કર્યો એનાથી મગજ ગુમાવ્યો હતો. એક તો એની પર આવી પડેલી આફતથી એ ઘેરાયેલો હતો એમાં આ હુકમચંદની ડીકીએ વગાડ્યું. પેન્ટમાં ફસાયેલું ઢાંકણું સતારનો આંચકો ખમીને ઊંચું થઈ ગયું પણ આંચકાનો આઘાત પેલો લોક ખમી શક્યો નહિ એટલે ઢાંકણના હોલને છેલ્લા રામરામ કરીને મુક્ત થઈ ગયો.
હવે હુકમચંદ દુર્ભાગ્ય કહો કે સતારનું સદભાગ્ય કહો! ડીકીમાં પલાસ્ટિકની થેલી હોવા છતાં વજુશેઠે આપેલા પાંચ લાખના બંડલએ થેલીમાં નાંખીને ડીકીમાં મુકવા જેટલી કાળજી લેવાનો સમય હુકમચંદે કાઢ્યો નહોતો. કારણ કે એને જલ્દી પોચા સાહેબના ઘરે જવાની ઉતાવળ હતી. પાંચ લાખના એ બંડલો જોઈ સતારની આંખો ફાટી રહી. બીજી જ પળે એનો હાથ ડીકીમાં ગયો. બંડલો નીચે પડેલી પલાસ્ટિકની થેલીમાં ઝડપથી એ બંડલો નાંખીને સતારે થેલીને બંડલ ફરતે વીંટાળી દીધી. હવે એ થેલી ખિસ્સામાં સરકાવે એટલી જ વાર હતી. સતારે બજારમાં બંને તરફ જોયું. એના નસીબજોગે કોઈ આવતું જતું નહોતું. આમેય પોચા સાહેબનું ઘર ગામની બહાર તરફ જ હતું. જ્યાંથી થોડે દુર જ સડક હતી જે બસસ્ટેન્ડ સુધી જતી હતી.
સતારે થેલી ડીકીમાંથી ઉપાડી કે તરત એના અંતરમાંથી કંઈક અવાજ આવ્યો, "આમ કોયના રૂપિયા લય લેવા ઈ તો સોરી કે'વાય ને! આ તો હરામના રૂપિયા કે'વાય. આવા રૂપિયાથી તું બીબીનું ઓપરેસન કરાવીસ તો કદાસ ઓપરેસન સરખું નય થાય. અટલે મૂકી દે ઈ રૂપિયા. બીબીના ભાયગમાં જિંદગી લખી હસે તો કાંક ને કાંક રસ્તો જરૂર નીકળહે..' સતારની પકડ એ થેલી પરથી છૂટી ગઈ. ત્યાં જ એના મનમાં બીજો વિચાર આવ્યો.."આ મદદ તો ખુદાએ જ કરી કેવાય ભૂંડા. હું તો પંસર કરવા આયો'તો. ડીકીનું ઢાંકણું મને વાયગું જ સું કામ. ખુદાએ જ એ ઢાંકણું વગાડીને ડીકી ઉઘાડી દીધીને! ખુદાએ જ બીબીના ઓપરેસનનો મારગ મોકળો કરી દીધો સે. હુકમચંદને ચ્યાં તાણ છે, ઈને કાંય ફેર નથ પડવાનો. કાળાધોળા કરીન જ ઈવડો ઈ રૂપિયા કમાયો સે ને. ઈ પોતે જ મોટો સોર છે. અટલે સોરના ઘરે સોરી કરવામાં પાપ શીનું? કોય ગરીબનું હું ચ્યાં સોરી લવ સું. લય લે સતાર લય લે. ખુદાએ જ રસ્તો કરી દીધો સે. નકર સું કામ તને ઢાંકણું વાગે. ઝટ ઉપાડીન હાલતીનો થય જા.'
"લવ કે ન લવ? આમ તો લઈ લવ. બજારમાં કોય સે તો નહીં. હું તો કય દશ કે મેં હવા ભરીને પંચર સેક કર્યું'તું પણ પંકચર નોતું. મેં તમને ફોન શોતે કરિયો'તો. પણ તમે ફોન નોતો ઉપાડીયો..પસી હું તો વયો ગ્યો'તો.." સતારે ફરી બજારની બંને તરફ જોયું. એનું નસીબ જોર કરતું હોય એમ હજી પણ કોઈ માણસ બજારમાં નજરે ચડ્યું નહિ.
' સતારીયા.. મોકો જિંદગી ચ્યારેક જ આવે હો..જો હજી ખુદા તને ટેમ દે છે. ઉપાડ જલ્દી...' સતારે આખરે નિર્ણય લઈ લીધો. દુકાને પહોંચ્યો ત્યારે એના મન હળવું ફૂલ થઈ ગયું હતું. મનમાં નીંરાત થઈ ગઈ હતી..'હવે બીબીના ઓપરેશનનો ખરસો ઝખ મારે છે. ભારે મેળ પડી ગ્યો આજ તો..! યા ખુદા...!'
(ક્રમશઃ)
શું લાગે છે મિત્રો? સતારે પાંચ લાખ ઉઠાવી લીધા હશે? કે પછી એના અંતરાત્માએ એને રોક્યો હશે. શું હુકમચંદને ફોન કરીને ડીકીમાં પડેલા પૈસા અંગે વાત કરી હશે? હુકમચંદે ખુશ થઈને મદદ કરવા કહ્યું હશે? કે પછી કોઈ જોઈ ગયું હશે? પ્રતિભાવમાં ચોક્કસ જણાવજો કે સતારે શું કર્યું હશે? ગલત કે પછી મજબૂરીના મારથી ગફલત!
