તક્ષશિલાની ભૂમિ પર ફરી એકવાર એક ઐતિહાસિક દિવસ ઉજવવા જઈ રહ્યો હતો. રાજમહેલથી માંડીને મહાવિદ્યાલય સુધી, સર્વત્ર એક જ ચર્ચા હતી—આજથી રાજકુમારોની અગ્નિપરીક્ષા શરૂ થવાની હતી. પહેલી કસોટી: શૌર્ય અને યુદ્ધકૌશલ્ય.
મહારાજ આર્યન પોતાના સિંહાસન પર દૃઢ નિશ્ચય સાથે બેઠા હતા. આચાર્ય ચાણક્ય તેમના ખભા પાછળ ઊભા હતા, એક અવાજ વગર—પણ દરેક દૃશ્યને આંખોની સમી પળક પણ ન મારે જોઈ રહેલા. દરબાર, યોદ્ધાઓ, વિદ્વાનો અને પ્રજા—તમામ લોકો આ ઐતિહાસિક ક્ષણને માણી રહ્યા હતા.
તક્ષશિલાના યુદ્ધમંડપની સપાટી વિશાળ હતી. કેન્દ્રમાં એક ઐતિહાસિક રણભૂમિ ઊભી કરાઈ હતી—ચક્રાકાર ઘાસ અને રેતથી બનાવેલી મેદાની સાથે ચાર દિશામાં લક્ષ્યાંક સ્થાપિત હતા. મંડપની આસપાસ વિશિષ્ટ યોદ્ધાઓ, ગુરુઓ અને રાજકીય આગેવાનો બેઠેલા હતા. દરેક પાસે લખવા માટે તાડપત્ર અને કલમ હતી—શૌર્યના મૂલ્યાંકન માટે.
રાજકુમાર સૂર્યપ્રતાપ, લાલ અને કસાઇ ઘાટવાળી કવચ પહેરીને રણમંચ પર આવી રહ્યો હતો. તેના હાથમાં હતી તલવાર – "અગ્નિશેખર" – જેને કથાઓ મુજબ પિતામહે દુશ્મનની રક્તથી પાવન કરી હતી.
સૂર્યપ્રતાપે પહેલા તબક્કામાં પ્રાચીન "અર્ધચંદ્ર વિદ્યા" દર્શાવી. તે રણમંચના કેન્દ્રમાં ઊભો રહી, અડધા ચક્રમાં ચક્રાકાર ભાળાઓ પર તલવારથી ઘાત કરતાં આગળ વધતો ગયો. દરેક ઘાત શ્વાસ સમાન ચોક્કસ અને મજબૂત હતો. લોકો શ્વાસ રોકી જોયાં.
પછી તેણે “ગજપતિ ચાલ” નો ઉપયોગ કર્યો—આ ખાસ કલા એવી રીતે ચાલવાને શીખવે છે કે યોદ્ધા સામે ઘોડેસવાર કે હાથીસેનાની તાકાત પણ નબળી પડે. આ ચાલ દરમિયાન તેણે ભાલાની પાંખીએ ચાર લક્ષ્યાંક તોડી નાંખ્યા.
બીજી બાજુ ચંદ્રપ્રકાશ, ધૃતશીતળ વાણી અને પ્રકાશમાન ચહેરા સાથે ધીમે પગલાં લઇને મંચ પર આવ્યો. તેણે પોતાનું ધનુષ્ય ઝીલ્યું – “વિદ્યોત્તમ”, જે ખાસ પાટલીમાંથી બનાવેલું હતું.
પ્રથમ તીર તેણે “અંધવિદ્યા” પદ્ધતિથી માર્યું—બાંધેલી આંખો સાથે ચાલતા લક્ષ્યાંક પર તીર ચલાવવું. તીર સીધું કેન્દ્રમાં લાગી ગયું. લોકોમાં કુતૂહલ ભરાઈ ગયું.
પછી તેણે દંડયુદ્ધ શરૂ કર્યું. લાકડાના દંડ સાથે તેણે "ત્રિવૃત રક્ષા" પદ્ધતિ બતાવી, જેમાં સામેથી, બાજુથી અને પાછળથી આવતા પ્રહારોનો બચાવ સાથે પલટો પણ કરવો પડે. ધૂળ ઉડી, છતાં દંડ એક ક્ષણ માટે પણ તેની પકડી બહાર ન ગયો.
મુકાબલો શરૂ થયો. ધબકતા તપન સાથે બંને રાજકુમાર રણમંચમાં આમને સામે ઊભા રહ્યા. સૂર્યપ્રતાપે તલવાર ઉપાડી અને "સિંહપાત" ચાલથી હુમલો કર્યો. ચંદ્રપ્રકાશ પાછળ સરકી ગયો અને “પક્ષીરંગ” પદ્ધતિથી તેની ગતિમાં વિઘ્ન ઊભું કર્યું—જ્યાં દુશ્મન ક્યારેય ઊભો રહી શકે નહીં.
સૂર્યપ્રતાપે ઘમકારો સાથે આગળ વધીને "મૃગવિલાપ" પદ્ધતિ અજમાવી – અચાનક પલટો અને ભૂમિ ઉપરથી હલનચલન કરીને ઘાત કરવો. ચંદ્રપ્રકાશે નીચે ઝૂકી "દ્વિદિશ પ્રતિક્રિયા" કરી, જ્યાં દંડ એક બાજુ ફેરવે અને શરીર બીજી બાજુ સરકે.
વિદ્વાનો અવાક હતા. ચાણક્યે ચહેરા પર કોઈ ભાવ બતાવ્યો નહિ, પણ તેણે એક શબ્દ લખ્યો: "સંતુલન".
મુકાબલો પૂર્ણ થતાં બંને રાજકુમાર થાકેલા પણ શિસ્તભર્યા વલણ સાથે ઊભા રહ્યા. તેમણે પરસ્પર નમન કર્યું—જોકે આંખોમાં સ્પર્ધાની ઝલક હજુ જીવતી હતી.
આચાર્ય ચાણક્ય મંચ પર આવ્યા. "આજનો રણમંચ કથાનો આરંભ છે. તલવાર, ધનુષ્ય અને દંડની વાત છે, પણ સાચા શાસક માટે વચન અને ન્યાય પણ શસ્ત્ર જેટલાં જ મહત્વના છે."
તેમણે બંને રાજકુમારોને જોઈને કહ્યું, "તમારું શૌર્ય વિસ્મયકારક છે. પણ હું જોવા ઈચ્છું છું કે, તમે શબ્દોનો પણ એટલો જ યોગ્ય ઉપયોગ કરી શકો છો કે નહીં."
પરિક્ષાની ભીડમાંથી દૂર, એક પડછાયો એક ગુપ્ત કોઠરીમાં પ્રવેશી રહ્યો હતો.
અંધકારમાં બીજી અવાજ ઊભી થઇ, "ચાલ શરૂ થઈ ગઈ છે. જો સૂર્યપ્રતાપ જીતી જાય, તો રાજ્ય યુદ્ધ તરફ વળશે. અને જો ચંદ્રપ્રકાશ, તો આપણે જૂના હથિયારો બહાર લાવીશું."
મહારાજ આર્યન મૌન હતાં. તેમણે બંને પુત્રોમાં વિભિન્ન શક્તિઓ જોઈ. એકમાં અદમ્ય હિંમત હતી, અને બીજામાં અનંત શાંતિ. ચાણક્ય તેમના મસ્તક ઉપર ઊંડા વિચારો સાથે ઊભા રહ્યા.
"તકદિરમાં જે લખાયું છે તે તો સમય જ બતાવશે . પણ હું આશાવાદી છું કે સાચો શાસક સિદ્ધ થશે," ચાણક્યએ અંતે કહ્યું.
