પ્રથમ કસોટીના જ્વલંત વિજય પછી તક્ષશિલા એક નવા ઉત્સાહથી ધબકતી હતી. પરંતુ જાણકારોને ખબર હતી કે સાચો શાસક તલવારથી નહિ, પરંતુ બુદ્ધિ અને ધીરજથી ઘડાય છે. હવે આવી હતી બીજી અગ્નિપરીક્ષા: કૂટનીતિ અને રાજકીય સમજણ.
તક્ષશિલાના મહાદરબારમાં સર્વત્ર તણાવ છવાયો હતો. મહારાજ આર્યન, આચાર્ય ચાણક્ય અને મંત્રીઓ ખાસ બેઠકમાં બેસી ગયા હતા. દરબારને વિશાળ રીતે શણગારવામાં આવ્યો હતો અને દરેક ત્રુટિહીન વ્યવસ્થા હેઠળ પ્રજાનો પણ આવકાર થયો હતો. આજનું દૃશ્ય માત્ર પરિક્ષાનું નહોતું, પરંતુ રાજ્યના ભવિષ્યના શાસકની પસંદગીનું હતું.
દરબારના કેન્દ્રમાં એક ઊંચો મંચ બનાવાયો હતો, જ્યાં બંને રાજકુમારોનો સામનો થવાનો હતો. દરબારના વિદ્વાનોએ અને ચાણક્યે પ્રશ્નો તૈયાર કર્યા હતા, જે દરેકના દૃષ્ટિકોણ અને વિચારશક્તિનું મૂલ્યાંકન કરશે.
પ્રથમ પ્રશ્ન: એક સામંત રાજાએ રાજ્ય સામે બગાવત કરી છે, પણ તેની પ્રજા તેને સમર્થન આપી રહી છે. શું કરવું?
સૂર્યપ્રતાપ: "તત્કાળ સેનાદળ મોકલીને વિદ્રોહ દબાવવો. જો પ્રજા તેમને સમર્થન આપે છે, તો તે પણ રાજ્યવિરોધી છે. સખત કાર્યવાહીથી જ રાજ્યની એકતા જળવાય."
ચંદ્રપ્રકાશ: "વિદ્રોહનું મૂળકારણ શોધવું. જો શાસન અણગમું છે તો સુધારણા કરવી. પ્રથમ વિચારવું કે બળ નહીં પરંતુ ન્યાયથી પણ શાંતિ સ્થાપી શકાય છે. પરંતુ જરૂર પડે તો રાજ્યશક્તિનો ઉપયોગ થવો જોઈએ."
બીજો પ્રશ્ન: એક ગુપ્ત શત્રુ દરબારની અંદર છે, પણ પૂરતા પુરાવા વગર તેની સામે પગલું કેવી રીતે લેવાય?
સૂર્યપ્રતાપ: "શંકાસ્પદ લોકોને અલગ કરી, કડક પુછપરછ કરવી. ગુપ્ત તપાસ દ્વારા સાબિતી એકઠી કરી અને જો દોષી સાબિત થાય તો કડક સજા અપાવવી."
ચંદ્રપ્રકાશ: "ગોપનીય ચકાસણી દ્વારા પુરાવા શોધવા. કોઈ નિર્દોષને દંડ ન થાય તેની ખાતરી કરવી. ન્યાય તાકીદે પરંતુ નિષ્પક્ષ હોવો જોઈએ. ભય નહીં, વિશ્વાસ દ્વારા રાજ્ય ચાલે."
ત્રીજો પ્રશ્ન: તક્ષશિલાની સીમામર્યાદા વધારવી છે, પરંતુ પડોશી રાજ્યો વિરોધ વ્યક્ત કરે છે. શું કરવું?
સૂર્યપ્રતાપ: "રાજ્યની શક્તિ દર્શાવવી. શાંતિના પ્રયાસો કરતાં પહેલાં સૈન્યસજ્જતા દર્શાવવી. મર્યાદા વધારવી એ આપણો હક છે."
ચંદ્રપ્રકાશ: "શાંતિપૂર્ણ સંવાદ દ્વારા પાડોશીઓનું વિશ્વાસ જીતવો. વ્યાપારિક અને સાંસ્કૃતિક સંબંધો મજબૂત કરીને તક્ષશિલાનો પ્રભાવ વિસ્તારવો. જો એનાથી નિરાકરણ ન આવે, તો પછી તાકાત દર્શાવવી."
આચાર્ય ચાણક્ય દરબારના એક અંતરે ઊભા હતા. તેમની આંખો સર્વત્ર ફરતી હતી. તેઓ જોઈ રહ્યા હતા કે સૂર્યપ્રતાપમાં ઝડપી નિર્ણય લેવા અને શક્તિ બતાવવાની હિંમત છે, જ્યારે ચંદ્રપ્રકાશમાં તટસ્થતા અને ધીરજ છે.
"શાસન એ છે જ્યાં તલવાર અને વિચાર બંનેનું સંતુલન હોવું જોઈએ," તેમણે મનમાં વિચાર્યું.
પછી ચાણક્યએ બંને રાજકુમારોને એક તદ્દન અનોખું કામ આપ્યું.
"માનો કે તક્ષશિલા પર ત્રણ તરફથી શત્રુઓ દ્વારા હુમલો થયો છે અને મહારાજ આર્યન કિલ્લામાં ઘેરાયા છે. તમારા પાસે ફક્ત ૧૦૦૦ યોદ્ધાઓ છે અને સંસાધન સીમિત છે. શું કરશો?"
સૂર્યપ્રતાપનો વ્યૂહ:
તાત્કાલિક એક બચાવના વ્યૂહ બનાવીને મહારાજની રક્ષા.
એકમો વિભાજિત કરીને શત્રુઓને અલગ-અલગ મોરચે પર લડાવવો.
મોટા હુમલાને પહેલા અટકાવવો અને પછી ધીમે ધીમે ધકેલીને બહાર કાઢવો.
ચંદ્રપ્રકાશનો વ્યૂહ:
પહેલા ગુપ્તચરો મોકલીને શત્રુઓના નેતૃત્વમાં વિખૂટા પાડવાનો પ્રયાસ.
સંધિ અને વિભાજનની નીતિ અપનાવવી જેથી એક શત્રુને અન્ય સામે ઊભું કરી શકાય.
જ્યારે શત્રુઓ અંદરથી ધસી પડે ત્યારે અચાનક પ્રહાર કરીને તેમને નબળા બનાવવું.
ચાણક્ય ગહન વિચારમાં પડી ગયા. બંને પાસે તાકાત હતી—પણ કોણ રાજયને સ્થિરતા અને પ્રગતિ તરફ લઈ જશે તે હજુ નિર્ણયથી દૂર હતું.
જ્યારે મંડપમાં પ્રશ્નોત્તરી ચાલી રહી હતી, તક્ષશિલાના એક ગુપ્ત ભાગમાં બે અજાણ્યા પુરુષો મળ્યા.
"પરિક્ષા તો ચાલે છે," એકે કહ્યું, "પરંતુ જેણે આપણું ભવિષ્ય નક્કી કર્યું છે, તે કોઈ રાજકુમાર નહીં, પણ એક પડછાયામાં છુપાયેલો ખેલાડી છે."
"આગામી રાત્રે બધું બદલાઈ જશે," બીજાએ ધીમું કહી હસ્યો.
પ્રશ્નોત્તરી પૂર્ણ થતાં, મહારાજ આર્યન અને આચાર્ય ચાણક્ય મૌન રહ્યા. એક તરફ, સૂર્યપ્રતાપનું ત્વરિત પ્રતિક્રિયા અને યુદ્ધની ક્ષમતા પ્રશંસનીય હતી. બીજી તરફ, ચંદ્રપ્રકાશનું વિવેક અને ધીરજ આશ્ચર્યજનક હતી.
તક્ષશિલા કઈ દિશા પસંદ કરશે? શક્તિ કે બુદ્ધિ? ધાક કે શાંતિ?
