પ્રસ્તાવના
સૌરાષ્ટ્રની ધરતીએ અનેક વીર યોદ્ધાઓ અને સત્ય માટે લડનારા બહારવટિયાઓને જન્મ આપ્યો છે. આ ભૂમિના કણ-કણમાં ખાનદાની અને ખમીરની વાતો વણાયેલી છે. આવા જ એક તેજસ્વી અને ટેકીલા બહારવટિયા હતા જેસાજી વેજાજી સરવૈયા. આશરે ઈ.સ. ૧૪૭૩ થી ૧૪૯૪ના સમયગાળામાં તેમનું બહારવટું ચાલ્યું, જે અન્યાય સામેના તેમના પ્રતિકારની ગાથા સમાન છે. તેમની વીરતા, ઉદારતા અને સત્યનિષ્ઠા લોકવાયકાઓમાં આજે પણ ગુંજે છે. ઝવેરચંદ મેઘાણી જેવા ઇતિહાસકારે પણ તેમની નોંધ લઈને તેમના બલિદાન અને સંઘર્ષને અમર બનાવ્યો છે. ચાલો, ઉપલબ્ધ માહિતીના આધારે જેસાજી વેજાજીના જીવન અને તેમના બહારવટાના સમયને એક પ્રાચીન ઇતિહાસ સ્વરૂપે જોઈએ.
સરવૈયા ખાનદાન અને ગાદીનું છીનવાવું
જેસાજી સરવૈયા એક પ્રતિષ્ઠિત સરવૈયા રાજપૂત ખાનદાનમાં જન્મ્યા હતા. તેમના પિતા વેજાજી અને દાદા ભીમજી હતા. ભીમજીને ૪૫૦ ગામડાંની સરવાની ગાદી મળી હતી, જે તે સમયના સૌરાષ્ટ્રમાં એક મોટું અને મહત્વનું સ્થાન ધરાવતી હતી. જો કે, સમયનું ચક્ર ફર્યું અને જૂનાગઢના રા' માંડળિકે આ ગાદી દબાવી દીધી. આ અન્યાય જેસાજી અને તેમના પરિવાર માટે એક મોટો આઘાત હતો. પોતાની પૂર્વજોની ગાદી છીનવાઈ જવાથી જેસાજીના હૃદયમાં રોષ અને વેદનાની આગ ભભૂકી ઉઠી. એક રાજપૂત માટે પોતાની ભૂમિ અને ગાદી ગુમાવવી એ મૃત્યુથી પણ વધુ દુઃખદાયક હોય છે. આથી જ, જેસાજીએ અન્યાય સામે લડવાનો અને પોતાની ગાદી પાછી મેળવવાનો નિર્ધાર કર્યો, જેણે તેમના બહારવટાનો પાયો નાખ્યો.
મહમદ બેગડા સામે મોરચો
જેસાજીનું બહારવટું માત્ર રા' માંડળિક સુધી સીમિત નહોતું. તેમણે મહમદ બેગડા જેવા શક્તિશાળી સુલતાનની સત્તાને પણ પડકારી હતી. મહમદ બેગડો પોતાના સામ્રાજ્યના વિસ્તાર અને મજબૂત શાસન માટે જાણીતો હતો. આવા શાસક સામે મોરચો માંડવો એ જેસાજીની હિંમત અને નિર્ભયતાનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. આ સમયગાળો (આશરે ઈ.સ. ૧૪૭૩ થી ૧૪૯૪) રાજકીય ઉથલપાથલ અને સંઘર્ષોથી ભરેલો હતો. જેસાજીએ આ કપરા સમયમાં પોતાની નાની સરદારી ટકાવી રાખવા અને પોતાના લોકોના હક માટે લડત ચલાવી. તેમનું આ સાહસ તેમની પ્રજા માટે પ્રેરણારૂપ બની રહ્યું અને તેમને એક લોકહીરો તરીકે સ્થાપિત કર્યા.
વેજલકોઠા: અભેદ્ય આશ્રયસ્થાન
પોતાના બહારવટાના સમય દરમિયાન જેસાજી અને વેજાજીએ વેજલકોઠાને પોતાનું મુખ્ય આશ્રયસ્થાન બનાવ્યું હતું. વેજલકોઠાની ભૌગોલિક પરિસ્થિતિ એવી હતી કે તે દુશ્મનો માટે દુર્ગમ હતું. ઊંડો વાંકડો સૂવરનળો અને ઝેરકોશલી નદીઓ તેને ચારે બાજુથી ઘેરી લેતી હતી. આ નદીઓની વચ્ચે એક નાનકડી કેડી હતી, જે માત્ર જાણભેદુઓ જ જાણતા હતા. આ કેડી ઓળંગીને બે ભાઈઓ રોઝડાં હાંકીને ટોચે પહોંચતા અને ડેલીબંધ દરવાજાવાળા વેજલકોઠામાં પ્રવેશતા.
વેજલકોઠાની અંદર પહોળી જગ્યામાં દરબારગઢ બાંધેલો હતો. સૂવરનળો, રાવલ અને ઝેરકોશલી નદીઓએ જાણે તેને મજબૂત કિલ્લાની જેમ સુરક્ષિત કરી લીધું હતું. ઊંચી ભેખડો આકાશને આંબતી હતી અને સીધી દીવાલ જેવી હતી, જેના કારણે શત્રુઓ માટે ચઢવું અશક્ય હતું. પાછળની તરફ પાણીનો મોટો ભંડાર હતો, જેમાંથી બહારવટિયા પાવર (રહેંટ) દ્વારા પાણી ખેંચતા હતા, અને તેથી જ તે જગ્યા 'પાવરાવાટ' તરીકે ઓળખાતી હતી. કહેવાય છે કે ત્યાં વાંદરાં પણ ચઢી ન શકે તેવી સીધી કરાડ હતી. કુદરતે જાણે ગીર માતાના ખોળામાં આ બહારવટિયાઓને આશ્રય આપવા માટે જ આવી દુર્ગમ જગ્યા બનાવી હતી. વેજલકોઠા જેસાજી અને તેમના સાથીઓ માટે માત્ર એક આશ્રયસ્થાન જ નહીં, પરંતુ તેમની શક્તિ અને સ્વતંત્રતાનું પ્રતીક પણ હતું.
વીસ વર્ષનું લાંબુ બહારવટું અને સમાધાન
જેસાજીનું બહારવટું લગભગ વીસ વર્ષ સુધી ચાલ્યું. આ સમયગાળા દરમિયાન તેમણે અનેક સંઘર્ષોનો સામનો કર્યો હશે. મહમદ બેગડા જેવા શક્તિશાળી શાસક સામે આટલો લાંબો સમય ટકી રહેવું એ તેમની અસાધારણ હિંમત, કુનેહ અને લોકોના સમર્થન વગર શક્ય નહોતું. આ વીસ વર્ષો દરમિયાન સૌરાષ્ટ્રની રાજકીય અને સામાજિક પરિસ્થિતિમાં પણ ઘણા બદલાવ આવ્યા હશે. આખરે, ઈ.સ. ૧૪૯૪માં પાદશાહ સાથે તેમનું સમાધાન થયું. આ સમાધાન જેસાજી માટે એક મોટી જીત સમાન હતું, કારણ કે પાદશાહે તેમને ચોક હાથસણીના બે તાલુકા (કુલ ૬૪ ગામ) આપ્યા. કેટલાક ઇતિહાસકારો એવું પણ માને છે કે તેમને અમરેલી પરગણાના ૧૪૪ ગામ મળ્યા હતા. આ સમાધાન દર્શાવે છે કે જેસાજીએ પોતાની લડતથી શાસકોને તેમની માંગણીઓ સ્વીકારવા માટે મજબૂર કર્યા હતા.
ખાનદાની અને ટેકીલો સ્વભાવ
જેસાજી વેજાજી માત્ર એક વીર બહારવટિયા જ નહોતા, પરંતુ તેઓ પોતાની ખાનદાની અને ટેકીલા સ્વભાવ માટે પણ જાણીતા હતા. રાજપૂત હોવાના કારણે તેમનામાં ઉચ્ચ કુળની પરંપરાઓ અને મૂલ્યો જળવાયેલા હતા. તેમણે ક્યારેય નીચું કામ કર્યું નહોતું અને હંમેશા પોતાના વચનના પાક્કા રહ્યા હતા. લોકવાયકાઓમાં તેમની વીરતાની સાથે સાથે તેમની ઉદારતાની પણ ઘણી વાતો પ્રચલિત છે. જરૂરિયાતમંદોને મદદ કરવી અને આશ્રય આપવો એ તેમના સ્વભાવનો એક ભાગ હતો. તેમનો ટેકીલો સ્વભાવ તેમને અન્યાય સામે અડગ ઊભા રહેવાની પ્રેરણા આપતો હતો. પોતાના સિદ્ધાંતો અને આદર્શો માટે તેઓ કોઈપણ ભોગે લડવા તૈયાર રહેતા હતા.
લોકવાયકાઓ અને ઝવેરચંદ મેઘાણીનું યોગદાન
જેસાજી વેજાજી આજે પણ સૌરાષ્ટ્રના લોકોના હૃદયમાં જીવંત છે. તેમની વીરતા અને ઉદારતાની અનેક લોકવાયકાઓ પેઢી દર પેઢી ચાલી આવે છે. આ લોકકથાઓ તેમના જીવનના સંઘર્ષો, તેમની હિંમત અને તેમના ન્યાય માટેના આગ્રહને ઉજાગર કરે છે. ઝવેરચંદ મેઘાણી જેવા મહાન સાહિત્યકારે પણ તેમના વિશે "સોરઠી બહારવટિયા" પુસ્તકમાં ઉલ્લેખ કરીને તેમના ઇતિહાસને કાયમી બનાવ્યો છે. મેઘાણીની કલમે જેસાજીના જીવન અને તેમના સમયની કથાઓને એવી રીતે રજૂ કરી છે કે તેઓ આજે પણ લોકો માટે પ્રેરણારૂપ છે.
ઉપસંહાર
જેસાજી વેજાજી સરવૈયાનું જીવન એક એવા વીરની ગાથા છે જેણે પોતાના હક અને સન્માન માટે શક્તિશાળી સત્તાઓ સામે પણ લડત આપી. તેમનું વીસ વર્ષનું બહારવટું તેમની અડગ મનોબળ અને અન્યાય સામે ઝૂકવાની તેમની ના પાડી દેવાની ભાવનાનું પ્રતિબિંબ છે. વેજલકોઠા જેવા દુર્ગમ સ્થાનને તેમણે પોતાના સંઘર્ષનું કેન્દ્ર બનાવ્યું અને ત્યાંથી તેમણે પોતાના લોકો માટે ન્યાયની લડાઈ લડી. તેમની ખાનદાની, ટેકીલો સ્વભાવ અને ઉદારતા તેમને માત્ર એક બહારવટિયા નહીં, પરંતુ એક લોકહીરો બનાવે છે. ઝવેરચંદ મેઘાણી જેવા ઇતિહાસકારો અને લોકવાયકાઓએ તેમના વીરત્વને અમર રાખ્યું છે. જેસાજી વેજાજી સરવૈયા આજે પણ સૌરાષ્ટ્રની ધરતી પર સત્ય અને ટેકના પ્રતીક તરીકે જીવંત છે. તેમનું જીવન આપણને શીખવે છે કે અન્યાય સામે અડગ રહેવું અને પોતાના મૂલ્યો માટે લડવું એ જ સાચા વીરની ઓળખ છે.
