જાફરાબાદ તાલુકાના હૃદયસમા હેમાળ ગામની મધ્યમાં, રાણીંગભાઈ વરૂની મેડીને ઉત્તરાદે બજારમાં ત્રણ ખાંભીઓ અને એક છગો આજે પણ ઊભા છે, જે ભૂતકાળની શૌર્યગાથા અને નિષ્ઠાની સાક્ષી પૂરે છે. આ સ્મૃતિચિહ્નો એક એવા સમયની વાત કહે છે જ્યારે કાઠીઓએ પોતાની જમીન અને સન્માનની રક્ષા માટે અડગ ઊભા રહીને અનેક સંઘર્ષોનો સામનો કર્યો હતો.
સૌથી જૂની ખાંભી સંવત ૧૮૬૫ની છે, જે હમીર હાદા વરૂની યાદમાં સ્થાપિત કરવામાં આવી છે. તેઓ તે સમયમાં વરૂ ડાયરાના અડીખમ ગલઢેરા અને ટીંબી તથા બાબરિયાવાડ વિસ્તારના નામાંકિત દરબાર ગણાતા હતા. તેમની ખાંભી તેમના પુત્ર વરૂ દાના હમીરે વિધિપૂર્વક સ્થાપિત કરી હતી. વરૂ દાના હમીરને હેમાળમાં જાગીર મળી હતી અને તેઓ માણસા મુકામે કોઈ કાર્યમાં રોકાયેલા હતા. તેમનું અવસાન થતાં તેમની ખાંભી પણ તેમના પિતાની બાજુમાં જ ઊભી કરવામાં આવી, જે સંવત ૧૮૭૨ની છે. ત્રીજી ખાંભી જમીનમાં ઊતરી ગયેલી હોવાથી તેના વિશે કોઈ ચોક્કસ માહિતી ઉપલબ્ધ નથી.
આ ખાંભીઓથી થોડેક દૂર એક છગો આવેલો છે, જે એક હરિજન વ્યક્તિની યાદમાં બનાવવામાં આવ્યો છે. લોકવાયકા અનુસાર, આ હરિજન હમીર વરૂનો નિષ્ઠાવાન સેવક હતો અને પોતાના સ્વામીના મૃત્યુના આઘાતને સહન ન કરી શકતાં તેણે પોતાના પ્રાણ ત્યજી દીધા હતા. આ ઘટના સ્વામી અને સેવકના અતૂટ સંબંધ અને નિષ્ઠાનું ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે.
આ ઘટનાઓ વચ્ચે, એક દુહો હમીર વરૂની શક્તિ અને પ્રભાવનું વર્ણન કરે છે:
ઓઘડને ઓળ્યે રાખીએ, વાળા ને બાવન વીર;
એની હોય ન રાવ હમીર, જૂના લગી જેઠવા.
આ દુહો સૂચવે છે કે હમીર વરૂ એટલા શક્તિશાળી હતા કે ઓઘડ અને વાળા જેવા બાવન વીરો પણ તેમનો પડકાર કરી શકતા નહોતા.
હમીર વરૂની ખ્યાતિ અને તેમનું શૌર્ય અનેક કથાઓમાં ગુંજતું હતું. એવું કહેવાય છે કે જ્યારે ધારીના કરાફાત અને કરપીણ ગણાતા ઓઘડ અને માત્રો કડીથી મલ્હાર રાવને બચાવીને ધારી લાવ્યા, ત્યારે હમીર વરૂએ આ કાકા-ભત્રીજાની ભેર કરી હતી, તેમને આશ્રય આપ્યો હતો.
એક અન્ય પ્રસંગમાં, માણસા ગામની એક બાઈએ પોતાના ભાઈઓ – બંદા શાખાના લુણો અને માણસીઆ - વિરુદ્ધ ટીંબી જઈને હમીર વરૂ પાસે ફરિયાદ કરી કે તેના ભાઈઓ તેને માન આપતા નથી અને તેનો ગરાસ છીનવી લે છે. તે સમયે હમીર વરૂ પાસે ટીંબીમાં સો-દોઢસો જેટલા વિશ્વાસુ માણસો હતા, પરંતુ તેમણે કોઈને સાથે લીધા વિના એકલા જ માણસા જવા નીકળ્યા.
ટીંબીના બજારમાં તેમને અમરશી મેઘજી શેઠ મળ્યા, જેમણે તેમને ચેતવણી આપી કે તેઓ પોતાના માથે જોખમ વહોરી રહ્યા છે. ત્યારે હમીર વરૂએ જવાબ આપ્યો કે જ્યારે કોઈ બેન-દીકરીને મદદ કરવાની વાત આવે ત્યારે આવા ડર રાખવા યોગ્ય નથી. જ્યારે હમીર વરૂ માણસા પહોંચ્યા અને લૂણાની ખડકીમાં પ્રવેશ્યા, ત્યારે સંતાયેલા બે ભાઈઓએ તેમના પર તલવારથી હુમલો કર્યો. ઘા એટલો જોરદાર હતો કે હમીર વરૂનું માથું ધડથી અલગ થઈ ગયું અને તેમનું શરીર જનોઈવઢ વેતરાઈ ગયું.
હમીર વરૂની દગાથી હત્યા કર્યા બાદ, બંને ભાઈઓ તેમનો પ્રભાવ સહન ન કરી શક્યા અને ત્યાંથી ભાગી ગયા. તેઓ નાગેશ્રી પહોંચ્યા, જ્યાં દેગણ બોરીચે તેમને પકડીને બહાર કાઢ્યા. ત્યાંથી પણ ભાગીને તેઓ તુલસીશ્યામ પહોંચ્યા, પરંતુ ત્યાંના મહારાજે પણ તેમને આશરો આપવાની ના પાડી અને કહ્યું કે તેમને કોઈ નહીં બચાવી શકે. અંતે, તુલસીશ્યામ નજીક તેમણે અફીણ ઘોળીને આપઘાત કરી લીધો. આજે પણ ત્યાં તેમના છગા જોવા મળે છે. જ્યારે આ ઘટનાની જાણ એક ચારણને થઈ, ત્યારે તેણે ડેડાણ ખબર મોકલી. ડેડાણથી ફોજ આવી અને વરૂ, કોટીલા તથા ધાખડા વગેરે સૌ એકઠા થઈને બંદાઓને સાફ કર્યા. આ લડાઈમાં જીત મળ્યા બાદ હેમાળ દાના વરૂને, માણસા મામૈયા વરૂને અને કાતર હાદા વરૂને ગરાસમાં જમીન મળી. આજે તેમની સાતમી પેઢી ચાલી રહી છે.
ડેડાણના પ્રસિદ્ધ દંતા કોટીલાને સાત દીકરીઓ હતી, જેમાંથી એક દીકરી હાદા વરૂ સાથે પરણાવેલી હતી અને તેમનો પુત્ર એટલે હમીર વરૂ. આમ, હમીર વરૂ ડેડાણના ભાણેજ થતા હતા. તેમણે સરસઈના બળવાન અને તોફાની નાગ ધાધલને યુદ્ધમાં હરાવ્યો હતો, અને તેમની આ જીતની ગાથા સરસઈના ગઢ અને સોથેસોથા જેવા લોકગીતોમાં આજે પણ ગવાય છે.
દુર્યોધનનો અવતાર ગણાતો ભોજ કોટીલો હમીર વરૂનો સમકાલીન હતો. બંનેના સીમાડા એક હોવા છતાં, ભોજ કોટીલા જેવા કાળઝાળ માણસની પણ હિંમત નહોતી કે હમીર વરૂની એક તસુ જમીન પણ દબાવી શકે. હમીર વરૂની હાજરીમાં જ્યારે ભોજ કોટીલો ડેડાણ પર ચડાઈ કરવા આવતો, ત્યારે તેને અપમાનિત થઈને પાછા ફરવું પડતું. ડેડાણના લોકો ખરા સમયે પોતાના ભાણેજ હમીર વરૂને મદદ માટે બોલાવી જ લેતા.
હમીર વરૂએ પોતાના જીવનકાળમાં અનેક ધીંગાણા ખેલ્યા હતા. તે સમયમાં તેમના શૌર્યની ગાથા આ રીતે ગવાતી હતી:
ઘેટા વળ ઘાલે ઘણાં, શીંગડાએ ય સધીર,
હોય ન વડય હમીર, હાથી સામે હાદીઆ.
આ દુહો હમીર વરૂની અસાધારણ બહાદુરી અને શક્તિનું વર્ણન કરે છે, જે તેમને હાથી જેવા બળવાન દુશ્મનો સામે પણ અડગ ઊભા રહેવાની હિંમત આપતી હતી.
હેમાળની આ ખાંભીઓ અને છગો માત્ર પથ્થરના સ્મારક નથી, પરંતુ તે કાઠી સંસ્કૃતિના શૌર્ય, નિષ્ઠા અને સ્વાભિમાનની જીવંત કથા છે. તે આપણને એક એવા વીર પુરુષની યાદ અપાવે છે જેણે પોતાના લોકો અને પોતાની જમીનની રક્ષા માટે પોતાના પ્રાણોની પણ પરવાહ ન કરી. આ સ્મૃતિચિહ્નો આજે પણ આવનારી પેઢીઓને પ્રેરણા આપતા રહેશે.
