સૌરાષ્ટ્રની ભૂમિ, જે પોતાની ખમીરવંતી પ્રજા અને ઐતિહાસિક વારસા માટે જાણીતી છે, તેના પેટાળમાં અનેક રસપ્રદ કથાઓ ધરબાયેલી છે. આવી જ એક અનોખી કહાણી જાફરાબાદના સિદ્દી શાસકો અને જૂનાગઢના નવાબ વચ્ચેના સંબંધોની છે, જે એક નાનકડા ગામ વડલી સાથે જોડાયેલી છે. આ કથા આપણને 19મી સદીની શરૂઆતમાં લઈ જાય છે, જ્યારે કાઠિયાવાડમાં અંગ્રેજોની સત્તા ધીમે ધીમે જામી રહી હતી અને સ્થાનિક રાજ્યો પોતાની આગવી ઓળખ ટકાવી રાખવા માટે સંઘર્ષ કરી રહ્યા હતા.
ઈ.સ. 1803નો સમયગાળો કાઠિયાવાડના રાજકીય ઇતિહાસમાં એક મહત્વપૂર્ણ વળાંક લઈને આવ્યો. આ વર્ષે અંગ્રેજો અને સ્થાનિક શાસકો વચ્ચે અનેક સંધિઓ થઈ, જેણે પ્રદેશની ભૌગોલિક અને રાજકીય પરિસ્થિતિને નોંધપાત્ર રીતે પ્રભાવિત કરી. આવી જ એક સંધિ ‘વોકર કરાર’ તરીકે ઓળખાય છે. આ કરારના પરિણામે જાફરાબાદ, જે જંજીરાના નવાબની માલિકીનો એક ટાપુ હતો, તેને પ્રથમ વર્ગના સલામીવાળા રાજ્યનો દરજ્જો મળ્યો. આ નિર્ણય પાછળ અંગ્રેજોની દૂરંદેશી અને વ્યૂહાત્મક ગણતરીઓ કામ કરી રહી હતી. તેઓ જંજીરાના શક્તિશાળી નવાબ સાથે મૈત્રીપૂર્ણ સંબંધો સ્થાપિત કરવા માંગતા હતા, અને તેઓ સિદ્દીઓની તાકાતથી પણ સારી રીતે પરિચિત હતા.
જાફરાબાદ ભલે જંજીરાના નવાબની માલિકીનું હતું, પરંતુ તેની ભૌગોલિક સ્થિતિ કાઠિયાવાડ એજન્સીના ગોહિલવાડ પ્રાંતમાં આવતી હતી. આથી, તેને વહીવટી સરળતા માટે આ પ્રાંતમાં સામેલ કરવામાં આવ્યું. એક રસપ્રદ વાત એ છે કે અંગ્રેજોએ ક્યારેય પણ જાફરાબાદ જેવા નાના રાજ્ય પાસેથી ખંડણી ઉઘરાવવાની કે માંગવાની હિંમત દાખવી નહોતી. એટલું જ નહીં, પરંતુ જાફરાબાદ તો જૂનાગઢ જેવા સૌરાષ્ટ્રના સૌથી મોટા અને પ્રથમ વર્ગના નવાબી રાજ્ય પાસેથી ખંડણી વસૂલ કરતું હતું, અને તે પણ પોતાના ચલણ – રિયાલમાં! આ ઘટના પાછળ એક ચોંકાવનારી કહાણી છુપાયેલી છે.
આ વાત ઉના તાલુકાની સરહદે આવેલા સોખડા (સનખડા) ગામથી શરૂ થાય છે. બાબરીયાવાડના થાણદાર, પ્રભાસ-પાટણના દેસાઈ મયાશંકરે આ ગામને આબાદ કર્યું હતું. જો કે, જંજીરા રાજ્યના જાફરાબાદ ખાતેના અધિકારીઓએ આ ગામ પોતાની હકુમતના પ્રદેશમાં હોવાનો દાવો કર્યો અને તેના પર કબજો જમાવ્યો. જૂનાગઢના અધિકારીઓએ સ્વાભાવિક રીતે જ આ અતિક્રમણનો વિરોધ કર્યો અને જાફરાબાદના માણસોને હાંકી કાઢવાનો પ્રયત્ન કર્યો. આ દરમિયાન બંને પક્ષો વચ્ચે અથડામણ થઈ, જેમાં એક સિદ્દી અમલદાર માર્યો ગયો.
આ ઘટના જાફરાબાદના શાસકો માટે એક ગંભીર બાબત હતી. તેમણે આ મુદ્દે એજન્સીમાં વિવાદ નોંધાવ્યો. આ વિવાદના અંતે એક અસામાન્ય સમાધાન થયું. મરણ પામેલા સિદ્દી અમલદારના માથાના બદલે જાફરાબાદે જૂનાગઢ પાસેથી ‘વડલી’ ગામ મેળવ્યું. આ સાથે જ જાફરાબાદે સોખડા (સનખડા) પરનો પોતાનો દાવો પણ છોડી દીધો. પરંતુ આ સમાધાન અહીં પૂરું ન થયું. તેના બદલામાં, જૂનાગઢ રાજ્ય દર વર્ષે 360 રિયાલની રકમ જાફરાબાદને ‘વડલી’ ગામના બદલામાં ચૂકવવાનું નક્કી થયું. આ રકમ ‘વડલી’ તરીકે ઓળખાતી હતી.
સમય વીતતો ગયો અને ભારતમાં અનેક રાજકીય અને આર્થિક પરિવર્તનો આવ્યા. અનેક ચલણો બદલાયા, પરંતુ જંજીરાના નવાબોએ રિયાલમાં જ આ જોરતલબી (ખંડણી) લેવાનો આગ્રહ ચાલુ રાખ્યો. આશ્ચર્યની વાત એ છે કે આ રકમ છેક ઈ.સ. 1946-47 સુધી નિયમિત રીતે ચૂકવવામાં આવતી રહી! આ ઘટના એક નાના સિદ્દી રાજ્યની મક્કમતા અને તેના પ્રભાવને દર્શાવે છે.
જાફરાબાદમાં જંજીરાના નવાબ વતી એક મામલતદાર રહેતો હતો, જેની પાસે મહેસૂલી અને ન્યાયિક બંને પ્રકારની સત્તાઓ હતી. જાફરાબાદ માત્ર એક ગામ નહોતું, પરંતુ તેમાં નિશાળો, પોસ્ટઓફિસો અને અન્ય સરકારી મકાનો પણ આવેલા હતા. આ પ્રદેશ જંજીરાના નવાબનું રાજ્ય હતું અને ક્યારેક નવાબ પોતે પણ જાફરાબાદના ગામોમાં ફરવા નીકળતા અને દિવસો સુધી રોકાતા. આથી, વડલી ગામ, જે 1803માં મરણ પામેલા અમલદારના બદલામાં જાફરાબાદને મળ્યું હતું, તે સીધી રીતે નવાબના શાસન હેઠળ આવતું હતું.
વડલી ગામમાં નવાબનું સીધું શાસન ચાલતું હતું. ગામમાં બે માળનો એક ભવ્ય બંગલો પણ હતો, જે નવાબનો નિવાસસ્થાન ગણાતો હતો. નવાબના અધિકારીઓ દ્વારા વડલી ગામમાંથી વિઘોટી (મહેસૂલ) ઉઘરાવવામાં આવતી હતી. જે લોકો આ વિઘોટી ચૂકવવામાં આનાકાની કરતા, તેમની સાથે નવાબના સૈનિકો દ્વારા જબરજસ્તી પણ કરવામાં આવતી હતી. આ કારણોસર જ વડલી ગામ ‘સીદ્દી સરકારની વડલી’ તરીકે ઓળખાવા લાગ્યું.
આજે વડલી એક નગર જેવું વિકસિત ગામ છે, જ્યાં અનેક જ્ઞાતિના લોકો ભાઈચારા સાથે રહે છે. સોની, લુહાર, બાબર, દરજી, સુથાર, કુંભાર, દરબાર અને કોળી જેવી વિવિધ જ્ઞાતિઓ એકબીજા સાથે હળીમળીને રહે છે. જો કે, તે સમયમાં હરિજન અને ઘાસી જેવી બે જ્ઞાતિઓ પર કેટલાક સામાજિક પ્રતિબંધો હતા. તેમને ગામના કુવામાંથી પોતાની જાતે પાણી ભરવાની મનાઈ હતી, ગામના ચોરામાંથી પગરખાં પહેરીને ચાલવાની મનાઈ હતી અને અન્ય જ્ઞાતિના ઘરે જતા પોતાનું વાસણ સાથે લઈ જવું પડતું હતું. આ સામાજિક ભેદભાવ તે સમયના સમાજની વાસ્તવિકતાને દર્શાવે છે.
ગામના લોકોનો મુખ્ય વ્યવસાય ખેતી અને મજૂરી છે. ઘણા પરિવારો પોતાની જરૂરિયાત પૂરતું પશુપાલન પણ કરે છે. ગામના મેઘાભાઈ પરમાર અને ભુરાભાઈ ગોહિલ જેવા કેટલાક લોકો પાસે મોટા પ્રમાણમાં માલઢોર હતા, જેને તે સમયે ‘ખાડુ’ (ધણ) કહેવામાં આવતું હતું.
તે સમયના ગામડાંની વ્યવસ્થામાં પટેલ અને પહાયતોનું મહત્વનું સ્થાન હતું. નોઘણભાઈ બારૈયા ગામના પટેલ તરીકે સેવા આપતા હતા. પટેલ એટલે એ વ્યક્તિ જે ગામની સમસ્યાઓનું નિરાકરણ લાવે, ખેતીને લગતી બાબતોમાં માર્ગદર્શન આપે અને સામાજિક સમાધાન કરાવે. તેમને ગામના મુખ્ય વ્યક્તિ ગણવામાં આવતા હતા. દેવસિંહજી સરવૈયા ગામના પહાયત તરીકે કાર્યરત હતા. પહાયત એક સરકારી માણસ હતો, જે સરકાર દ્વારા આપવામાં આવેલા હુકમોનું પાલન કરાવતો અને ગામમાં શાંતિ તથા સુખમય વાતાવરણ જાળવવામાં મદદ કરતો હતો. આ માહિતી રૂડુબા સરવૈયા દ્વારા આપવામાં આવી છે, જે તે સમયના સામાજિક અને વહીવટી માળખા પર પ્રકાશ પાડે છે.
આમ, સિદ્દી સરકારની વડલીની કહાણી એક નાનકડા ગામની હોવા છતાં, તે 19મી અને 20મી સદીના સૌરાષ્ટ્રના રાજકીય અને સામાજિક ઇતિહાસના અનેક પાસાઓને ઉજાગર કરે છે. એક સિદ્દી અમલદારના મૃત્યુના બદલામાં મળેલું આ ગામ, લાંબા સમય સુધી એક અનોખી કહાણીનું સાક્ષી રહ્યું. જૂનાગઢ જેવા મોટા રાજ્ય પાસેથી ખંડણી વસૂલ કરતું આ નાનકડું રાજ્ય, પોતાની આગવી ઓળખ અને મક્કમતાને કારણે ઇતિહાસના પાનાઓમાં અમર થઈ ગયું છે. વડલી આજે પણ એ સમયની યાદોને પોતાની અંદર સાચવીને બેઠું છે, જે એક ભૂતકાળની ગૌરવગાથાનું મૌન સાક્ષી છે.
