ભાવસિંહ સરવૈયા (વડલી)ની આ રચના ખરેખર ખૂબ જ સુંદર અને જોમવાળી છે. આ કાવ્ય રચના ચારણી સાહિત્યની શ્રેણીમાં આવે છે, જેમાં રૂડો દરબાર એટલે કે ક્ષત્રિયની શૌર્યગાથા અને તેના ગુણોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. આમ, આ કાવ્યમાં ભાવસિંહ સરવૈયાએ એક આદર્શ દરબારના શૌર્ય, વીરતા, કુળધર્મ પ્રત્યેની નિષ્ઠા, સ્ત્રીઓનું રક્ષણ કરવાની ભાવના અને મક્કમ સ્વભાવનું સુંદર વર્ણન કર્યું છે. આ કાવ્ય દરબારોની ગૌરવશાળી પરંપરા અને તેમના સમાજમાં રહેલા મહત્વને ઉજાગર કરે છે.
હવે આપણે આ કાવ્યની દરેક પંક્તિનો અર્થ વિસ્તારથી સમજીએ:
શિર પર સાફો નયને તેજ અંગ એનું કટાર
ડગલાં એના શૌર્ય સરીખા રંગ રૂડો દરબાર
• અર્થ: જેના માથે સાફો શોભે છે, જેની આંખોમાં તેજ છે, જેના અંગ પર કટાર ધારણ કરેલી છે અને જેના ડગલાં પણ શૌર્યથી ભરપૂર છે, એવા રૂડા રંગવાળો આ દરબાર છે. અહીં દરબારના બાહ્ય દેખાવનું વર્ણન છે, જે તેની વીરતા અને ખાનદાનીને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
વીર પ્રતાપી દેહ પહાડી ઘોડાનો અસવાર
ચાલ શિકારી સિંહ સરીખો ડાલામથ્થો દરબાર
• અર્થ: જેનો દેહ વીરતા અને પ્રતાપથી ભરેલો છે, જે પહાડી ઘોડાનો સવાર છે અને જેની ચાલ શિકારી સિંહ જેવી ગર્વભરી છે, એવો આ ડાલામથ્થો દરબાર છે. આ પંક્તિમાં દરબારની શારીરિક ક્ષમતા અને તેની તુલના શિકારી સિંહ સાથે કરીને તેના પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વને ઉજાગર કરવામાં આવ્યો છે.
ગોત્ર,વંશ ને કુળધર્મનો એક જ છે રક્ષનાર
વડવા જેની જીભે રમે એ દિવ્યજન દરબાર
• અર્થ: જે પોતાના ગોત્ર, વંશ અને કુળધર્મનો એકમાત્ર રક્ષણ કરનાર છે અને જેના વડવાઓની વાતો લોકોની જીભે રમતી હોય છે, એવો આ દિવ્ય ગુણોવાળો દરબાર છે. આ પંક્તિ દરબારની પોતાના કુળ અને પરંપરા પ્રત્યેની નિષ્ઠા અને તેના પૂર્વજોની ગૌરવગાથાનું વર્ણન કરે છે.
ઉંચી હાકલ બાજ નજરે દુશ્મનને પડકાર
બેન દીકરીની લાજ કાજે જીવ ધરે દરબાર
• અર્થ: જે ઊંચી હાકલ કરીને બાજ જેવી તીક્ષ્ણ નજરથી દુશ્મનને પડકારે છે અને જે પોતાની બેન-દીકરીઓની આબરૂની રક્ષા માટે પોતાનો જીવ પણ ન્યોછાવર કરી દે છે, એવો આ દરબાર છે. આ પંક્તિમાં દરબારની નિર્ભયતા અને સ્ત્રીઓ પ્રત્યેના તેના આદર અને રક્ષણની ભાવનાને દર્શાવવામાં આવી છે.
મૂંછો વાંકડી માથે પાઘડી વેણ એના ખૂંખાર
વટ ને ખાતર વાઢી નાખે એજ સાચો દરબાર
• અર્થ: જેની મૂછો વાંકડી છે, જેના માથે પાઘડી શોભે છે, જેના વેણ (વાણી) પણ જરૂર પડ્યે ખૂંખાર બની શકે છે અને જે પોતાના વચન અને પ્રતિષ્ઠા માટે કોઈને પણ કાપી નાખે (સામનો કરે) તે જ સાચો દરબાર છે. આ પંક્તિ દરબારના મક્કમ સ્વભાવ, તેની પ્રતિષ્ઠાની જાળવણી અને જરૂર પડ્યે કઠોર બનવાની ક્ષમતાને દર્શાવે છે.
"રૂડો દરબાર"
આ પંક્તિઓમાં એક એવા દરબારનું ગૌરવગાન કરવામાં આવ્યું છે જે માત્ર દેખાવમાં જ પ્રભાવશાળી નથી પરંતુ ગુણોમાં પણ ઉચ્ચ છે. તેમના શિર પર શોભતો સાફો અને આંખોમાં રહેલું તેજ તેમની ખાનદાની અને વીરતાની સાક્ષી પૂરે છે. તેમના અંગ પર ધારણ કરેલી કટાર તેમની તત્પરતા અને રક્ષણાત્મક સ્વભાવને દર્શાવે છે, જ્યારે તેમના શૌર્યપૂર્ણ ડગલાં તેમના મક્કમ વ્યક્તિત્વનો પરિચય આપે છે. આવા રૂડા રંગવાળા દરબારનું વ્યક્તિત્વ ખરેખર પ્રશંસનીય છે.
આગળ વધતાં, કવિ દરબારના શારીરિક અને માનસિક સામર્થ્યનું વર્ણન કરે છે. તેમનો વીર અને પ્રતાપી દેહ પહાડી ઘોડાના સવાર જેવો મજબૂત અને સક્ષમ છે. તેમની ચાલમાં શિકારી સિંહ જેવી ગર્વ અને આત્મવિશ્વાસની ઝલક જોવા મળે છે, જે તેમના ડાલામથ્થા સ્વભાવને ઉજાગર કરે છે. આવા પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વ ધરાવતા દરબાર સ્વાભાવિક રીતે જ આદરને પાત્ર હોય છે.
આ દરબાર માત્ર શારીરિક ક્ષમતામાં જ શ્રેષ્ઠ નથી, પરંતુ તેઓ પોતાના ગોત્ર, વંશ અને કુળધર્મના પણ એકમાત્ર રક્ષણ કરનાર છે. તેમના માટે તેમની પરંપરા અને વારસો સર્વોપરી છે. તેમના પૂર્વજોની ગૌરવગાથા લોકોની જીભે રમતી હોય છે, જે દર્શાવે છે કે તેમનું કુળ કેટલું પ્રતિષ્ઠિત છે. આવા દિવ્ય ગુણો ધરાવતા દરબાર પોતાના કુળની પરંપરાઓને જાળવી રાખવામાં હંમેશાં તત્પર રહે છે.
તેઓ નિર્ભય અને સાહસી છે. તેમની ઊંચી હાકલ દુશ્મનોને પણ પડકાર ફેંકે છે, અને તેમની બાજ જેવી તીક્ષ્ણ નજર પરિસ્થિતિનો તાગ મેળવવામાં સક્ષમ છે. સૌથી મહત્વની વાત એ છે કે તેઓ પોતાની બેન-દીકરીઓની આબરૂની રક્ષા માટે પોતાનો જીવ પણ ન્યોછાવર કરવા તૈયાર રહે છે. સ્ત્રીઓ પ્રત્યેનો તેમનો આદર અને રક્ષણની ભાવના તેમના ઉચ્ચ ચારિત્ર્યને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
અંતમાં, કવિ તેમના બાહ્ય દેખાવ અને આંતરિક મક્કમતાનું વર્ણન કરે છે. તેમની વાંકડી મૂછો અને માથે શોભતી પાઘડી તેમના વ્યક્તિત્વને એક આગવી ઓળખ આપે છે. તેમના વેણ ભલે જરૂર પડ્યે ખૂંખાર બની શકે, પરંતુ તેઓ પોતાના વચન અને પ્રતિષ્ઠાને જાળવવા માટે કોઈપણ હદ સુધી જઈ શકે છે. પોતાના વટ અને ખાતર તેઓ કોઈનો પણ સામનો કરવા તૈયાર રહે છે, અને આવા મક્કમ સ્વભાવના દરબાર જ ખરેખર સાચા દરબાર કહેવાય છે. આ રીતે, આ પંક્તિઓ એક આદર્શ દરબારના ગુણો અને વ્યક્તિત્વનું સુંદર ચિત્રણ કરે છે.
- ભાવસિંહ સરવૈયા (વડલી)
