દિવાળીના પર્વ પર, પાંચ વર્ષની મહેનત છતાં ગરીબીમાં ઘેરાયેલો ડિલિવરી મેન કેશવ એક વિકટ પરિસ્થિતિમાં મૂકાય છે. બાળકો માટે કંઈક કરવાની ઈચ્છા અને શેઠના શોષણથી કંટાળી, તેના મનમાં ચોરીનો વિચાર ઘર કરી જાય છે. પ્રમાણિકતા અને લાલચ વચ્ચેની આંતરિક દ્વિધા તેને એક કસોટીના મોઢે લાવી મૂકે છે. શું કેશવ પોતાની ઈમાનદારી જાળવી શકશે કે પછી પલભરની લાલચમાં ફસાશે? જાણો કેશવની એવી વાર્તા જ્યાં પ્રમાણિકતાનું ઈનામ અણધાર્યા વળાંક સાથે મળે છે.
વાર્તા રજૂ છે.
સંધ્યા ટાણું હતું. આસો મહિનાની અમાસને આડે હવે માંડ બે દિવસ બાકી હતા. સમુદ્ર કિનારે વાતાવરણ શાંત હતું, પણ એ શાંતિ કેશવના મનની ઉથલપાથલને ઢાંકી શકતી નહોતી. કેશવ રેતી પર બેઠો હતો. ધોળાભટ્ટ કુર્તા-પાયજામા પર દરિયાઈ પવનની ખારાશ જાણે ચોંટી ગઈ હતી. આંખોમાં ઊંડો થાક વર્તાતો હતો, પાંચ વર્ષથી દિવસ-રાત જોયા વિના દોડાદોડી કરનારા આ ડિલિવરી મેનના ખભા નમી ગયેલા હતા. છેલ્લા પાંચ દિવસની અવિરત દોડધામથી શરીર તૂટતું હતું, પણ એનાથી વધુ એનું મન ભાંગી પડ્યું હતું.
સૂરજ ધીમે ધીમે ક્ષિતિજમાં ડૂબી રહ્યો હતો અને આકાશમાં કેસરી રંગ ઘેરાઈ રહ્યો હતો. દરિયાના મોજાં કિનારે આવીને પછડાતા હતા અને એનો અવાજ કેશવના મગજમાં ચાલતા વિચારોના ઘોંઘાટને દબાવી દેતો હતો. આજે એનો ગુસ્સો શાંતિથી બેસવા દેતો નહોતો.
કેશવ (મનમાં): "પાંચ વર્ષ... પાંચ વર્ષ લગનથી કામ કર્યું છે. કોઈ ફરિયાદ નહીં. શેઠ પોતે કહે, 'કેશવ જેવો પ્રમાણિક અને મહેનતુ માણસ ક્યાંય ન મળે.' વખાણ? એનો શું ભાવ પૂછાય? વખાણથી તો મારા છોકરાંના મોઢામાં મીઠાઈ નહીં મુકાય ને! સામે દિવાળી ઊભી છે, ને ઘરમાં તણખોય નથી."
તેના મનમાં બાળકોના ચહેરા તરવરી ઉઠ્યા. નાનો કનુ અને મોટી મંજુ.
કેશવ (મનમાં): "ગયા વર્ષે પણ કંઈ નહોતું આપી શક્યો. આ વખતે તો ઓનલાઈન પાર્સલનો ઢગલો થયો. કમાણી તો થઈ જ હશે ને? શેઠ રોજ નવી ગાડીમાં આવે છે અને મારો પગાર... એના માટે મારે મરી જવું પડે છે!"
છેલ્લા ચાર દિવસમાં છ-સાત વખત તેણે શેઠ સામે હિંમત કરી હતી.
કેશવ: "શેઠ, દિવાળી નજીક છે... રજા અને બોનસની..."
શેઠ (ગુસ્સાથી): "કેશવ! તું પણ હદ કરે છે! તારો પગાર તો નક્કી જ છે ને! તારી મહેનત મને ખબર છે, પણ ધંધામાં મંદી છે. દિવાળી પર શું બોનસ? અને રજા? પાર્સલનો ઢગલો પડ્યો છે, અત્યારે રજાની વાત જ નહીં!"
શેઠની વાત સાંભળીને કેશવનું મોઢું લટકી ગયું હતું.
કેશવ (મનમાં, ક્રોધિત): "મંદી?! આખો દિવસ કમાણી કરી અને હવે મંદી?! શેઠનો બંગલો મોટો થયો, ગાડી નવી થઈ, અને મારી... મારી પ્રમાણિક્તા મને ભૂખે મારે છે!"
ત્યારે જ તેના મગજમાં એક ઝેરીલો વિચાર વીજળીના આંચકાની જેમ આવ્યો. તેણે મીડિયામાં જોયું હતું કે કેવી રીતે ડિલિવરી મેન પાર્સલની અદલાબદલી કરીને કે ખોલ-બંધ કરીને મોંઘી વસ્તુઓ ઉઠાવી લેતા.
કેશવ (માનસિક દ્વિધા):
દિલ (ડરીને): "ના, કેશવ! આ શું વિચારે છે! ચોરી? પાપ! તારી ઈમાનદારી જ તારી મૂડી છે. તું આવું નહીં કરી શકે. તારી પત્ની અને બાળકો શું વિચારશે? એક દિવાળી નહીં, તો બીજી આવશે. પણ આ ખોટું કામ તને કાયમ ડંખશે."
દિમાગ (કઠોર થઈને): "અરે દિલ, ચૂપ! ઈમાનદારીની પીપૂડી વગાડવાથી કોઈ પેટ નથી ભરાતું. તારું મન ચોખ્ખું છે, પણ દુનિયા તને બેવકૂફ સમજે છે. શેઠ તારો ફાયદો ઉઠાવે છે. હવે સમય આવી ગયો છે, 'જેમ સાથે તેમ.' જોખમ ઉઠાવ્યા વગર કોઈ અમીર નથી બન્યું. જો... આ ડીલિવરીના બોક્સમાં શું છે? મોંઘા આઈફોન, સેમસંગના લેટેસ્ટ મોડેલ. તારી એક રાતની હિંમત, તારા બાળકોની આ દિવાળી સુધારી દેશે. એકવાર... બસ એક જ વાર!"
આ દ્વિધાએ તેને અંદરથી કોરી ખાધો. આકાશમાંથી તારાઓ ટમટમવા લાગ્યા હતા, પણ કેશવના મનમાં અંધારું હતું. સત્ય અને અસત્ય વચ્ચેનું યુદ્ધ ચાલી રહ્યું હતું. અંતે, દારૂણ ગરીબી અને શેઠ પ્રત્યેનો અસહ્ય ક્રોધ જીતી ગયો.
કેશવ (ક્રોધમાં, મુઠ્ઠી વાળીને): "બસ! બહુ થઈ ઈમાનદારી! આજે હું પણ જોઉં છું કે દુનિયા કેવી રીતે ચાલે છે!"
તેણે તે જ રાત્રે બજારમાંથી પેકેજિંગના સાધનો, ચોક્કસ ગુંદર અને અન્ય વસ્તુઓ ખરીદી લીધી. આવતીકાલનો પ્લાન તેના મગજમાં સ્પષ્ટ હતો.
બીજા દિવસે, ડિલિવરીનો થાક નહોતો, પણ નર્વસનેસ હતી. તેના બાઈકની ડીલિવરી બેગમાં આજે ત્રણ આઈફોન અને એક સેમસંગના પાર્સલ હતા. તે એક નિર્જન વેરહાઉસ પાસે રોકાયો.
કેશવ (પોતાની જાતને): "શાંત! કેશવ, શાંતિથી કામ લેજે. પેકિંગ તારા ડાબા હાથનો ખેલ છે, બસ હિંમત રાખ."
તેણે પ્લાન મુજબ કામ શરૂ કર્યું. પહેલાં બે આઈફોનના બોક્સને ધારદાર બ્લેડથી અત્યંત કાળજીપૂર્વક ખોલ્યા. અંદરથી નવા ચકચકિત ફોન કાઢ્યા અને તેની જગ્યાએ તેણે બજારમાંથી ખરીદેલા, દેખાવમાં સરખા, પણ બંધ પડેલા જૂના ફોન મૂકી દીધા. પછી, વિશેષ પ્રકારના ગુંદર વડે એ બોક્સને એવી રીતે સીલ કર્યા કે કોઈ માઈનો લાલ પણ ન કહી શકે કે આ બોક્સ ખુલ્યા હતા.
કામ પૂરું થયું. કેશવ હવે વેરહાઉસની શાંત જગ્યાએ બેઠો હતો. તેના હાથમાં બે નવા નક્કોર મોબાઈલ હતા. ચોરીની વસ્તુઓ...
કેશવ (હાથમાં ફોન જોઈને): "થઈ ગયું... બધું થઈ ગયું! કોઈને ખબર નહીં પડે..."
પણ તેના હોઠ પર સંતોષ નહોતો, ડર અને ખાલીપો હતો.
કેશવ (વિચારતા): "હવે શું? આને ક્યાં વેચવા? કોઈ વિશ્વાસપાત્ર માણસ... પોલીસ પકડાઈ જઈશ તો? જેલ... બાળકો... દિવાળી સુધારવા ગયો અને જિંદગી બગાડી બેઠો!"તે
તેની આંખોમાં આંસુ આવી ગયા. દરિયા કિનારે બેઠેલો શાંત કેશવ અને અત્યારે વેરહાઉસમાં બેઠેલો ગુનેગાર કેશવ... બંને એક જ વ્યક્તિ હતા, પણ એકબીજાથી તદ્દન અલગ.
કેશવ (દુઃખી સ્વરે, સ્વગત સંવાદ):
"દિલ, તું સાચું કહેતો હતો. આ દિવાળીમાં મીઠાઈ ન મળે તો ન મળે, પણ શાંતિ તો હતી ને! હવે? હવે આ મોબાઈલ, આ ચોરી, આ ડર... આનાથી હું શું ખરીદીશ? બાળકો માટે નવા કપડાં? એ કપડાં પર ચોરીનો ડાઘ હશે!"
તેણે ઊંડો શ્વાસ લીધો. તેના મગજમાં છેલ્લીવાર એક વિચાર ઝબક્યો.
કેશવ (નિર્ધાર સાથે): "ના. હું આ ગુનો મારા માથે નહીં લઉં. શેઠે મારું શોષણ કર્યું, પણ હું ખોટું નહીં કરું. આ મોબાઈલ પાછા..."
તેણે ઊભા થઈને પાર્સલ તરફ જોયું. કાલે આ પાર્સલ ડિલિવર થશે અને જે ઘડીએ ગ્રાહક બોક્સ ખોલશે, તે ઘડીએ કેશવની ઈમાનદારી તૂટી જશે.
આઈફોન અને સેમસંગના બોક્સના કાગળો પર તેના દિલની ધડકન જાણે ચીસો પાડતી હતી... ઈમાનદારી કે લાચારી?
કેશવ વેરહાઉસના ખૂણામાં બેઠો હતો. હાથમાંના બે મોંઘા મોબાઈલ જાણે ધગધગતા અંગારા હોય એમ તેને બાળી રહ્યા હતા. થોડીવાર પહેલાં જે કામ કરીને તેને અમીરીનો ભ્રમ થયો હતો, હવે એ જ કામ પસ્તાવાની ગર્તામાં ધકેલી રહ્યું હતું.
કેશવ (નિર્ધાર કરીને, સ્વગત): "બસ, હવે કોઈ દ્વિધા નહીં. હું મારા હાથે મારી આત્માનું ખૂન નહીં થવા દઉં. શેઠે અન્યાય કર્યો, તો શું હુંય અન્યાયી બની જાઉં? મારા બાળકોને ચોરીના પૈસાની મીઠાઈ ખવડાવવા કરતાં, એમને ભૂખ્યા રહેતા શીખવીશ, પણ પ્રમાણિકતા નહીં છોડું."
તેણે તરત જ, કાળજીપૂર્વક ખોલેલા અને ફરીથી પેક કરેલા બોક્સને પાછા ખોલવાની શરૂઆત કરી. પેકિંગ ખોલવામાં જેટલી કાળજી લીધી હતી, તેટલી જ કાળજીથી તેણે ફરીથી બધું સરખું કર્યું. નવા ફોન પાછા બોક્સમાં મૂક્યા અને તેમાંથી કાઢેલા જૂના ફોન પાછા પોતાના થેલામાં મૂકી દીધા. ફરીથી એ જ ગુંદર, એ જ કાગળ... કેશવ હવે ચોર નહીં, પણ ચોરીનો પ્રયાસ કરનાર પસ્તાયેલો માણસ હતો.
જ્યારે બધું કામ પૂરું થયું, ત્યારે તેના મન પરનો ભારે બોજ હળવો થઈ ગયો. થાક ખૂબ હતો, પણ એ થાક સંતોષનો હતો.
કેશવ (પોતાની જાતને): "ભલે ઘરમાં અંધારું રહે, પણ મનમાં દીવો પ્રગટેલો રહેશે. કાલે દિવાળી છે, અને હું મારી મહેનતની રોટી ખાઈશ."
બીજા દિવસે સવાર પડી. દિવાળીનો દિવસ હતો. કેશવ સવારે જ શેઠના ગોડાઉન પર ગયો. શેઠે તેની સામે જોયું પણ નહીં.
શેઠ (ગંભીર અવાજે): "કેશવ! આજે બધી ડિલિવરી પૂરી કરીને જજે. આજે રજા નથી. અને હા, કાલથી ત્રણ દિવસની રજા છે."
કેશવ (ધીમા પણ મક્કમ અવાજે): "જી શેઠ. પણ શેઠ, મારે તમને એક વાત કરવી હતી..."
શેઠ (વચ્ચે જ અટકાવીને, ગુસ્સાથી): "જો કેશવ, પગાર-બોનસની વાત હોય તો અત્યારે નહીં. મને બહુ કામ છે."
કેશવનું મન પાછું દુભાયું, પણ તેણે ધીરજ રાખી. તેણે વિચાર્યું કે પહેલાં તેનું કામ પતાવી દે.
તેણે એક પછી એક પાર્સલ ડિલિવર કરવાના શરૂ કર્યા. અંતે, એ જ આઈફોન અને સેમસંગના મોંઘા પાર્સલોના સરનામે પહોંચ્યો. ગ્રાહકોએ પાર્સલ લીધા, પૈસા આપ્યા. કેશવને ડર હતો કે ક્યાંક કોઈ ગ્રાહક તરત જ બોક્સ ખોલીને ચેક ન કરી લે. પણ એવું ન થયું. કેશવે રાહતનો શ્વાસ લીધો. જો તે રાત્રે ચોરી કરી હોત, તો હવે તે ક્યાં ઊભો હોત!
છેલ્લા ગ્રાહકને પાર્સલ આપ્યા પછી, કેશવ થાકેલો-પાકેલો પાછો ગોડાઉન પર આવ્યો.
કેશવ: "શેઠ, બધી ડિલિવરી પૂરી થઈ ગઈ. હવે હું જઈશ?"
શેઠ: "હા જા. અને હા, આજે બપોરે તું જ્યારે ગોડાઉન પર હતો, ત્યારે એક પાર્સલ તારા માટે આવ્યું હતું. મેં કેમ છોડી દીધું હતું."
કેશવ ચોંક્યો. 'મારા માટે પાર્સલ?' તેણે જઈને જોયું. એક નાનકડું, સુંદર રીતે પેક કરેલું પાર્સલ પડ્યું હતું, જેના પર તેનું નામ લખેલું હતું.
કેશવ: "આ કોણે મોકલ્યું હશે, શેઠ?"
શેઠ (હસતા મોઢે): "પાર્સલ મોકલનારે પોતાનું નામ નથી લખ્યું, પણ અંદર કંઈક હશે. ખોલ."
કેશવે ધીમેથી પાર્સલ ખોલ્યું. અંદર એક કાપલી હતી અને એક નાની ડાયરી.
કાપલીમાં લખ્યું હતું:
> કેશવભાઈ,
> "તમારી પ્રમાણિકતા જ તમારી સૌથી મોટી દોલત છે."
> 'બોનસ'ના નામે તમે જે વાત કરતા હતા, એ વાત મેં સાંભળી હતી. ધંધામાં મંદી નહોતી, પણ માણસની નીતિની પરીક્ષા લેવા માગતો હતો. તમે પાંચ વર્ષથી જે ઈમાનદારીથી કામ કરો છો, તેનું મૂલ્ય પૈસાથી ઓછું ન આંકો.
> તમારા છેલ્લા છ મહિનાના પગારનું બોનસ, રૂ. ૫૦,૦૦૦/– આ પાર્સલમાં છે. વત્તા, આજે હું તમને ₹૧૫,૦૦૦/– પગાર આપું છું.
> આ નાનકડી ડાયરી તમારા માટે છે, જેમાં મેં તમારા વિશે છેલ્લા પાંચ વર્ષમાં લખેલું છે. આજે દિવાળી છે, ઘરે જાઓ. તમારા બાળકો અને પત્ની માટે જે જોઈતું હોય એ લઈ આવજો.
> દિલથી આભાર,
> તમારા શેઠ (હવે તમારા મોટાભાઈ)
>
કેશવના હાથમાંથી ડાયરી અને કાપલી નીચે પડી ગયા. પાર્સલમાં ₹૫૦,૦૦૦/-ની નોટોનો થપ્પો હતો. તેની આંખો ભીની થઈ ગઈ. આશ્ચર્ય અને આનંદથી તેના પગ ધ્રૂજવા લાગ્યા.
કેશવ (આંખમાં આંસુ સાથે): "શેઠ... તમે... તમે મને ગેરસમજ..."
શેઠ (હસીને, કેશવના ખભે હાથ મૂકીને):
સંવાદ: "કેશવ, જ્યારે તું કાલ સાંજે કિનારે બેઠો હતો અને આજે સવારે જ્યારે તું પગારની વાત કરવા આવતો હતો, ત્યારે મેં તારી મનોવ્યથા જોઈ. તારા જેવા ઈમાનદાર માણસને આ દુનિયામાં શોધવો મુશ્કેલ છે. તેં કાલે રાત્રે વેરહાઉસમાં જે કર્યું અને પછી જે નિર્ણય લીધો, એ બધું મને ખબર છે. મેં સીસીટીવીમાં જોયું. જો તેં ચોરી કરી હોત, તો હું તને પોલીસને સોંપી દેત. પણ તેં તારી ઈમાનદારી સાબિત કરી. ઈમાનદારીનું ઇનામ હંમેશા મોડું મળે છે, પણ મળે છે જ!"
કેશવ શેઠના પગમાં પડી ગયો.
કેશવ: "મને માફ કરી દો શેઠ! હું રાત્રે... લાલચમાં આવી ગયો હતો. પણ ભગવાને મને બચાવી લીધો."
શેઠ (હસીને): "બસ, બસ! જા, આજે તારી આ દિવાળી તારા બાળકો સાથે ઉજવ. આજથી તું મારા ધંધામાં ડિલિવરી મેનેજર! પગાર વધારી દઈશ. જા, ખુશ રહે!"
કેશવના ચહેરા પર હવે થાક નહીં, પણ સંતોષનું અદ્ભુત તેજ હતું.
તેના દિલમાંથી અવાજ આવ્યો: "દિલ, તું હંમેશા સાચું હોય છે. ઈમાનદારી જ સર્વશ્રેષ્ઠ નીતિ છે!"
આ વખતે, કેશવ બજારમાં ગયો ત્યારે તેના હાથમાં નોટોનો થપ્પો હતો અને મનમાં અઢળક શાંતિ હતી. દિવાળીનો દીવો તેના ઘરમાં જ નહીં, પણ તેના મનમાં પણ પ્રગટી ચૂક્યો હતો.
