નિરંજનનું મૌન તેની ચામડી પરની કરચલીઓની જેમ, તેના અસ્તિત્વનો એક ભાગ બની ગયું હતું. મુંબઈની ઝડપથી દૂર, એકાંત પહાડી ગામના તેના લાકડાના મકાનમાં, તે વર્ષોથી એકલો રહેતો હતો. તેનું નામ 'નિરંજન' હતું, જેનો અર્થ થાય છે 'નિષ્કલંક', પણ તેના આત્મા પર એક ગહન કાળાશ છવાયેલી હતી. તે ઉત્તમ ચિત્રકાર હતો. તેના કેનવાસ પરના રંગો ચીસો પાડતા, રડતા અને પૂછતા, પણ નિરંજનનું મોઢું હંમેશાં સીવેલું રહેતું. તે ચિત્રોમાં માત્ર એકલતા, ખોવાયેલી સ્મૃતિઓ અને એક અનંત વિરહનું દર્દ હતું. તેના પ્રશંસકો તેને 'ફિલસૂફ ચિત્રકાર' કહેતા, પણ નિરંજન જાણતો હતો કે તે માત્ર એક તૂટેલા માણસનો પડછાયો છે.
એક સાંજે, આકાશમાં સૂર્યનો કેસરી અને લાલ રંગ ધીમે ધીમે ભળી રહ્યો હતો, ત્યારે તેના મૌનને તોડતો એક નાજુક ટકોરો દરવાજે પડ્યો.
નિરંજને ધીમેથી દરવાજો ખોલ્યો. સામે એક યુવતી ઊભી હતી. તેનું નામ અનંત હતું. તેની આંખોમાં મુંબઈની ચમક નહીં, પણ હિમાલયની પવિત્રતા હતી. તેના ચહેરા પર એક સ્મિત હતું જે નિરંજનની વર્ષોની એકલતાને ગળી જવા તૈયાર હોય તેવું લાગતું હતું. તે એક સંગીતકાર હતી.
"પ્રણામ, નિરંજનજી," અનંતે નમ્રતાથી કહ્યું. "મારું નામ અનંત છે. હું અહીં ખાસ તમને મળવા આવી છું."
નિરંજને માત્ર હોઠ ફફડાવ્યા, પણ કોઈ શબ્દ ન બોલ્યો. તેની આંખોમાં પ્રશ્ન હતો: 'કેમ?'
અનંતે તે પ્રશ્ન વાંચી લીધો. "મારે તમારું એક ચિત્ર જોઈએ છે. 'વણઉકેલ્યો પડઘો'."
નિરંજનના શ્વાસ થોડી ક્ષણ માટે થંભી ગયા. તે ચિત્ર તેના યુવાનીના સૌથી મોટા આઘાતનું પ્રતીક હતું. કાળી પૃષ્ઠભૂમિ પર માત્ર એક પીળો, ધ્રૂજતો વર્તુળ - આકાર લેવાની વ્યર્થ કોશિશ કરતો તેનો તૂટેલો આત્મા.
"તમને... તમને એ ચિત્ર વિશે ક્યાંથી ખબર પડી?" નિરંજને વર્ષો પછી માંડ માંડ શબ્દો ઉચ્ચાર્યા. તેનો અવાજ ખરબચડો અને ભારે હતો, જાણે લાંબા સમયથી બંધ પડેલો કૂવો ફરી ખૂલ્યો હોય.
અનંતની આંખોમાં ઊંડું દર્દ તરવરી ગયું. "મેં તેને શહેરમાં એક ગેલેરીમાં જોયું હતું. તે ચિત્ર જોઈને મને લાગ્યું કે... કોઈક તો છે જે મારી અંદરના મૌનને ઓળખે છે. તે મૌન ભલે બોલતું નથી, પણ તે હજારો અનકહી વાતોનો ભાર લઈને બેઠું છે. મને તમારું મૌન ખરીદવું છે, નિરંજનજી, જેથી હું મારું પોતાનું મૌન સમજી શકું."
આટલી ગહનતા નિરંજને પહેલા ક્યારેય કોઈની આંખોમાં જોઈ નહોતી. તેણે શાંતિથી કહ્યું, "આવો, અંદર આવો."
અનંત અંદર આવી. ઘરની દીવાલો પર અધૂરા અને પૂર્ણ થયેલા કેનવાસનો ઢગલો હતો. દરેક કેનવાસમાં નિરંજનની એકલતાની અલગ-અલગ વાર્તા હતી. એક ખૂણામાં, ધૂળથી ઢંકાયેલું, 'વણઉકેલ્યો પડઘો' લટકતું હતું.
અનંત તેની સામે ઊભી રહી, તેના હાથ જોડીને. "હું આ ચિત્ર ખરીદવા માંગુ છું. તમે જે કિંમત માંગશો, તે આપીશ."
નિરંજને ધીમા પણ દૃઢ અવાજે કહ્યું, "આ ચિત્ર વેચાણ માટે નથી. આ મારી આત્માનો ટુકડો છે. તમે કિંમત નહીં ચૂકવી શકો."
અનંતે તેની સામે જોયું, તેની આંખોમાં આંસુ ભરાઈ આવ્યાં. "જો કિંમત તમારા આત્માનો ટુકડો હોય, તો હું પણ તેના બદલામાં મારા આત્માનો ટુકડો આપીશ. હું તમને એક ગીત આપીશ. એવું ગીત, જે તમારા મૌનની જેમ અનંત અને વણઉકેલ્યું હશે."
નિરંજન ઊભો થયો. તેના ચહેરા પર ગુસ્સો અને મૂંઝવણ હતી. "ગીત? સંગીત માત્ર એક ક્ષણિક અવાજ છે. હું તો મૌનમાં જીવું છું. મારા માટે તમારા ગીતનો શું અર્થ? કલા માત્ર પીડામાંથી જન્મે છે, આનંદમાંથી નહીં!"
અનંત ધીમા સ્વરે બોલી, જાણે કોઈ રહસ્ય ઉઘાડતી હોય. "નિરંજનજી, કલા પીડામાંથી જન્મતી નથી, તે પીડાને 'ઓળખવામાં'થી જન્મે છે. અને હા, તમે મૌનમાં જીવો છો, પણ એ તમારું મૌન નથી, એ ખાલીપો છે. ખાલીપો એટલે જ્યાં તમે સાંભળવાનો ઇનકાર કરો છો. શાંતિ એટલે જ્યાં તમે સાંભળવા તૈયાર થાઓ છો. તમારું ચિત્ર એ ખાલીપો છે. હું તમને શાંતિનું ગીત આપીશ."
નિરંજનની અંદર વર્ષોથી જકડાયેલા બંધ તૂટવા લાગ્યા. તેણે ટેબલ પર હાથ પછાડ્યો. "અને તમે કેવી રીતે સાબિત કરશો કે તમારું ગીત મારા મૌન કરતાં વધુ શક્તિશાળી છે?"
"હું સાબિત નહીં કરું," અનંતે હાર્મોનિયમ પાસે જઈને કહ્યું. "હું તેને તમારી અંદર ઉતારીશ."
અનંતે હાર્મોનિયમ ખોલ્યું. તેની આંગળીઓ સફેદ અને કાળી કી પર ફરવા લાગી, અને એક ધૂન શરૂ થઈ. તે ધૂન પહાડોની ઠંડી હવાની જેમ નિરંજનના કાનમાં પ્રવેશી. તે કોઈ સામાન્ય રાગ નહોતો. તેમાં બાળપણની નિર્દોષ રમત, પ્રિયજનને ગુમાવવાનો અસહ્ય વિયોગ અને એક વૃદ્ધ માણસની 'હવે બધું સમાપ્ત થઈ ગયું' ની હતાશા હતી.
પછી અનંતે ગાવાનું શરૂ કર્યું. તેના શબ્દો નિરંજનના મૌનને સીધો પડકાર આપી રહ્યા હતા:
'મૌન નહીં, આ તો ડરની દીવાલ છે,
દુનિયા સાંભળે નહીં એવો અંધકાર છે.
પણ, એક સૂર એવો છે જે ક્યારેય મરતો નથી,
એ પડઘો બહાર નહીં, તારી ભીતર જ વસે છે.'
નિરંજનની આંખો પહોળી થઈ ગઈ. અનંતે જાણે તેના અસ્તિત્વનું રહસ્ય ખોલી નાખ્યું હતું. ગીતનો મધ્ય ભાગ એક પૂરની જેમ આવ્યો. અનંતે તેની પીડાને સંગીત આપી દીધું, અને નિરંજનને લાગ્યું કે કોઈક તેને આલિંગન આપી રહ્યું છે.
ગીત પૂરું થયું. નિરંજનના ચહેરા પર આંસુઓની ધારા હતી. તે આંસુ પવિત્રતાના હતા. વર્ષોની ગરમી, પીડા અને મૌન હવે બહાર નીકળી રહ્યા હતા.
"આ ગીત..." નિરંજન માંડ માંડ બોલ્યો. "તે... તે મારું જીવન છે. આટલી બધી પીડામાં પણ આટલી આશા ક્યાંથી?"
અનંત ઊભી થઈ, નિરંજનના ખભા પર હાથ મૂક્યો. "પીડા જીવનનો પહેલો અધ્યાય છે, નિરંજનજી, પણ અંતિમ નથી. મેં તમારું ચિત્ર જોયું, અને તેમાં રહેલા પીળા વર્તુળને ઓળખ્યું - એ પીળાશ તમારા હૃદયમાં હજી જીવંત રહેલો પ્રેમ છે. તમે તેને કાળાશથી ઢાંકી દીધો છે. મારું ગીત એ જ કહે છે - 'રંગો હજી બાકી છે'."
નિરંજને ચિત્ર તરફ જોયું. હવે તેને તે કાળી પૃષ્ઠભૂમિ પર માત્ર અંધકાર નહીં, પણ અંધકારની વચ્ચે ચમકતો પ્રકાશ દેખાયો.
"તમે... તમે આ ચિત્ર લઈ શકો છો," નિરંજને નમ્રતાથી કહ્યું. "મને હવે તેની જરૂર નથી. હવે મારે નવું કેનવાસ શરૂ કરવું છે."
અનંત હસી. "હું તમારું ચિત્ર લઈ જઈશ, નિરંજનજી. તે મને યાદ અપાવશે કે ગમે તેટલો અંધકાર હોય, સંગીત હંમેશાં એક 'વણઉકેલ્યો પડઘો' છોડી જાય છે, જેને શાંતિમાં સાંભળવો પડે છે."
નિરંજન અને અનંત એકબીજાથી જુદા પડ્યા. અનંત તે ચિત્ર લઈને ચાલી ગઈ, અને નિરંજન પાસે તેનું ગીત છોડી ગઈ. નિરંજને તરત જ એક નવો કેનવાસ લીધો. તેણે કાળો રંગ ફેંકી દીધો અને માત્ર સફેદ અને પીળા રંગ લીધા. તેના ચિત્રમાં હવે પ્રકાશ અને જગ્યા હતી. તે હજી પણ એકલો હતો, પણ તેના હૃદયમાં એક અનંત સંગીત વાગી રહ્યું હતું, જે તેને કહેતું હતું: 'હજી ઘણું જીવવાનું બાકી છે, નિરંજન.'
