વર્ષ હતું ૧૯૯૫ની આસપાસનું. સમય વહેતો રહ્યો છે, પણ કેટલીક યાદો એવી હોય છે જે ક્યારેય ઝાંખી પડતી નથી. મારા મનમાં એ સમયની એક એવી જ તસવીર અંકિત થયેલી છે, જ્યારે જીવન સરળ હતું, સંબંધો નિખાલસ હતા અને નાની નાની ખુશીઓમાં જ સંતોષ છલકાતો હતો. એ દાયકો, જ્યારે ગામડાની શાળાઓમાં બાળકોના ભવિષ્યનો પાયો નંખાતો હતો, ત્યારે શહેરીકરણની આધુનિકતાથી અલિપ્ત એક અદ્ભુત સંસ્કૃતિ જીવંત હતી.
એ સમયે, બાળકને શાળામાં દાખલ કરવાની પ્રક્રિયા આજની જેમ જટિલ નહોતી. પિતાઓ પોતાના સંતાનોને લઈને શાળાએ જતા. જન્મતારીખ યાદ હોય કે ન હોય, પાંચેક વર્ષનું બાળક થાય એટલે સીધા નિશાળે પહોંચી જતા. જૂન મહિનામાં શાળાઓ ખૂલતી. શિક્ષકશ્રી, બાળકની ઉંમરનો અંદાજ લગાવીને, પાંચ વર્ષ પૂરા થાય એ રીતે જન્મતારીખ લખી દેતા. કોઈ પાછળથી પ્રશ્ન કરનારું નહોતું, કોઈ જન્મનો દાખલો માંગનારું નહોતું. બસ, એક ભોળો વિશ્વાસ અને ભણતર પ્રત્યેની ધગશ જ પર્યાપ્ત હતી.
પ્રવેશ પ્રક્રિયા પણ કેટલી રસપ્રદ હતી! બાળકનું નામ લખાવવા જઈએ ત્યારે સાથે એક શ્રીફળ, અગરબત્તી અને થોડી ખાંડ લઈ જતાં. પહેલા ધોરણમાં નામ ચડે એટલે શાળામાં સરસ્વતી માતાની છબી સામે શ્રીફળ વધેરવામાં આવતું, પાંચ દીવા પ્રગટાવવામાં આવતા અને અગરબત્તી કરવામાં આવતી. આ એક પ્રકારે સરસ્વતી માતાના આશીર્વાદ મેળવવાની પવિત્ર વિધિ હતી. વધેરેલા શ્રીફળની નાની નાની સેસો કરી, તેમાં ખાંડ ભેળવીને શાળાના તમામ વિદ્યાર્થીઓને પ્રસાદ રૂપે વહેંચવામાં આવતો. આ પ્રસાદ એટલો મીઠો લાગતો, જાણે તેમાં ફક્ત ખાંડ જ નહીં, પણ નિર્દોષ બાળપણની ખુશી અને સામુહિકતાનો સ્વાદ ભળ્યો હોય.
વર્ગખંડમાં પ્રસાદ આવે એટલે તરત જ ખ્યાલ આવી જતો કે આજે કોઈ નવા બાળકે પ્રવેશ લીધો છે, એટલે કે એક વધુ એડમિશન થયું છે. અમારા માટે આ એક ઉત્સવ જેવું હતું. નવા મિત્રને આવકારવાની અને નવા પુસ્તકો મળવાની ખુશી. બે-પાંચ દિવસમાં નવા પુસ્તકો મળતા ત્યારે એનો આનંદ અવર્ણનીય હતો. એ પુસ્તકોને અમે જૂના છાપાના પૂંઠા ચડાવતા. ચોમાસાની ઋતુ નજીક હોવાથી, અમે પુસ્તકો પલળી ન જાય તે માટે પ્લાસ્ટિકની કોથળી પણ સાથે રાખતા. આ નાની નાની કાળજીઓ અમને આપણા સામાનની કિંમત સમજાવતી હતી.
એ સમયે કેટલી નિર્દોષતા હતી, કેટલી મજા હતી, કેવો આનંદ હતો! શું વાત કરીએ અને શું રહેવા દઈએ. મને સ્પષ્ટ યાદ છે એ વખતની એક ઘટના, જ્યારે રૂપિયા ૧૫૦ની શિષ્યવૃત્તિ મળવાની હતી. શિક્ષક સાહેબ એક દિવસ અગાઉ કહી દેતા કે, "કાલે તમારા વાલીને સહી કરવા લેતા આવજો, શિષ્યવૃત્તિ મળવાની છે." આ સમાચાર સાંભળીને જ અમારો ઉત્સાહ સાતમા આસમાને પહોંચી જતો.
બીજે દિવસે, અમારી અભણ "માં" શાળાએ આવતી. પિતાઓ તો ખેતીના કે મજૂરીના કામ માટે બહાર હોય. આંગણું વટાવી, શાળાના પ્રવેશદ્વાર પાસે પહોંચતા જ, એ અભણ માં પોતાના ચંપલ બહાર કાઢી નાખતી, જાણે કોઈ મંદિરના ગર્ભગૃહમાં પ્રવેશતી હોય તેમ. એ સમયનું શિક્ષણનું સ્થાન કેટલું પવિત્ર મનાતું હશે! સહી કરતા ન આવડે એટલે શિક્ષક જ્યાં કહે ત્યાં અંગૂઠો મારતી. શિક્ષક જ્યારે દોઢસો રૂપિયા તેના હાથમાં આપતા, ત્યારે એ માં એ દોઢસો રૂપિયાને પોતાના પાલવના છેડે બાંધી, તેને ગાંઠ વાળી દેતી. વિચારો તો ખરા, એ સમયની કેવી મજા હતી! એ દોઢસો રૂપિયા માત્ર પૈસા નહોતા, એ અમારા ભવિષ્ય માટેની આશા હતી, માં ના સ્નેહનો સ્પર્શ હતો અને શિક્ષણના મહત્વનો પુરાવો હતો.
કોઈના વાલી ન આવ્યા હોય તો એ બાળક રાહ ન જોતો. કારણ કે પૈસા મળે એની ખુશી એટલી પ્રબળ હતી કે આવતીકાલ તેને યુગ જેવી લાગતી. એટલે એમના કુટુંબમાંથી કોઈ પણ આવ્યું હોય, એમની પાસે સહી કરાવી લેતો. આ નાની નાની ઘટનાઓ આજે યાદ કરીએ તો આંખમાંથી આંસુ દડવા લાગે છે. એ સમય મને ખૂબ ગમે છે. આજે પણ હું એ દિવસો યાદ કરીને એકાંતમાં રડી લઉં છું અને મારા મનને હળવું કરું છું.
આજે જ્યારે મોંઘી ફી ભરીને બાળકોને શાળામાં મૂકીએ છીએ, ત્યારે પણ એ જૂના દિવસોની સાદગી અને સંતોષ ક્યાંય દેખાતો નથી. ત્યારે શિક્ષણ મેળવવાની એક ભૂખ હતી, એક ઉત્સાહ હતો. દોઢસો રૂપિયાની શિષ્યવૃત્તિ પણ રાજાશાહી લાગતી હતી. આજે લાખો રૂપિયા ખર્ચીએ છીએ, પણ એ આત્મિક સંતોષ ક્યાંય મળતો નથી.
સમયનું ચક્ર સતત ફરતું રહે છે, અને જૂની પેઢીની યાદો નવી પેઢી માટે વાર્તાઓ બની જાય છે. પણ આ વાર્તાઓ માત્ર ભૂતકાળની ગાથાઓ નથી, તે વર્તમાનને શીખવે છે અને ભવિષ્ય માટે પ્રેરણા આપે છે. એ દોઢસો રૂપિયા, એ પાલવની ગાંઠ, એ અંગૂઠો મારતી માં અને એ નિખાલસ બાળપણ – આ બધું માત્ર યાદો નથી, પણ એક એવી ધરોહર છે જે આપણને આપણા મૂળ સાથે જોડી રાખે છે.
આ હૃદયસ્પર્શી ઘટનાઓ અને યાદો નરેન્દ્રસિંહ લાખાજી સરવૈયા વડલીના મુખમાંથી તેમના પોતાના જીવનની કથા રૂપે રજૂ થઈ છે, જેને જયવિરસિંહ સરવૈયાએ કલમબદ્ધ કરી છે. આ પ્રત્યક્ષ અનુભવોનો સંગમ ભૂતકાળના એ સમયને જીવંત બનાવે છે, જ્યાં નિર્દોષતા, સરળતા અને નાની-નાની ખુશીઓ જીવનનો અભિન્ન અંગ હતી. આ વાર્તા માત્ર એક વ્યક્તિની સ્મૃતિઓ નથી, પરંતુ એ સમયગાળાના સામાજિક અને શૈક્ષણિક માળખાનો એક સજીવ ચિતાર છે, જે આજે પણ અનેક લોકોને તેમની બાળપણની યાદો તાજી કરાવી આંખો ભીંજવી દે છે.
