યુગો યુગોથી સ્ત્રી સમાજ સુધારક થઈને આવી છે. દેવીના રૂપે માતાના રૂપે, બહેનના રૂપે પત્નીના રૂપે અને દીકરીના રૂપે પણ ઘર અને સમાજ બંનેને સુધારવાનું કામ તેણે કર્યું છે. ગમે તેટલી મુશ્કેલીઓના સમયમાં પણ તે પોતાનો રસ્તો શોધી લે છે. સ્ત્રી વગર આ સંસારની કલ્પના જ નકામી છે.
એવા જ આપણા આજના લેખિકા જે બ્રાહ્મણ કુળમાં અવતરણ લીધું અને બ્રાહ્મણ નું મુખ્ય કાર્ય એટલે સમાજ સુધારક. જ્ઞાન આપવાનું કાર્ય હંમેશા બ્રાહ્મણો એ જ કર્યું છે યુદ્ધથી લઈને રાજકીય લેવલે પણ બ્રાહ્મણો વિના આ દેશ ચલાવવો મુશ્કેલ થઈ પડે છે. એવા સમાજ સુધારક શિક્ષણ શાસ્ત્રી અને લેખન કાર્યમાં મજબૂત પોતાનો ફાળો આપનાર વિદ્યાગોરી નીલકંઠ. તેમના વિશે આજે થોડી માહિતી આપણે મેળવીશું. આઝાદી પહેલા પણ સ્ત્રીઓ સારું એવું લેખન કાર્ય કરતી હતી. પુરસ્કારથી સન્માનિત થઈ હતી પણ હવે નવાં યુગનાં સમયને માન આપીને નવી નવી લેખનશેલીઓ બહાર પડી છે . નવા વિચારો સહિત સ્ત્રીઓ આગળ આવી છે સાહિત્ય ક્ષેત્રે સ્ત્રીઓ વર્ષોથી પોતાનું આગવું સ્થાન ધરાવતી આવી છે.
નવા યુગમાં આ લેખિકા વિસરાઈ ન જાય.તે માટેનો એક નાનકડો પ્રયાસ કરી રહી છું.
એક સમાજ સુધારક, શિક્ષણશાસ્ત્રી અને લેખિકાનું પ્રેરણાદાયી જીવન
પ્રારંભિક જીવન અને શિક્ષણ (૧૮૭૬ - ૧૯૦૧):
વિદ્યાગૌરી નીલકંઠનો જન્મ ૧ જૂન, ૧૮૭૬ના રોજ અમદાવાદમાં એક સુશિક્ષિત અને પ્રગતિશીલ બ્રાહ્મણ પરિવારમાં થયો હતો. તેમના પિતા ગોપીલાલ ધ્રુવ હતા અને માતાનું નામ બાલાબેન હતું. તેઓ કવિ અને સમાજ સુધારક ભોળાભાઈ દિવેટીયાના પૌત્રી હતા, જેમના વિચારોની તેમના પર ઊંડી અસર પડી હતી.
તેમનું પ્રાથમિક શિક્ષણ મગનભાઈ કરમચંદ કન્યાશાળામાં થયું, જે તે સમયે કન્યા કેળવણી માટે એક અગ્રણી સંસ્થા હતી. ત્યારબાદ તેમણે મહાલક્ષ્મી ટ્રેનિંગ કૉલેજમાંથી માધ્યમિક શિક્ષણ મેળવ્યું. ૧૮૯૧માં તેમણે મેટ્રિકની પરીક્ષા પાસ કરી.
વિદ્યાગૌરીનો અભ્યાસ સતત ચાલુ રહ્યો, જોકે વારંવાર ગર્ભાવસ્થાને કારણે તેમાં વિક્ષેપ પડતો હતો. તેમ છતાં, તેમણે દ્રઢ નિશ્ચય સાથે અભ્યાસ ચાલુ રાખ્યો. ૧૯૦૧માં, તેમણે ગુજરાત કૉલેજમાંથી લોજિક અને મોરલ ફિલોસોફી જેવા વિષયો સાથે બી.એ.ની પદવી મેળવી. આ એક ઐતિહાસિક સિદ્ધિ હતી, કારણ કે તેઓ તેમના નાના બહેન શારદા મહેતા સાથે ગુજરાતની પ્રથમ બે મહિલા સ્નાતકોમાંના એક બન્યા. આ સિદ્ધિ તે સમયે સ્ત્રી શિક્ષણ માટે એક મોટો સીમાચિહ્નરૂપ હતી.
વિદ્યાગૌરીના લગ્ન જાણીતા સમાજ સુધારક અને લેખક રમણભાઈ નીલકંઠ સાથે થયા હતા. રમણભાઈ પોતે પણ પ્રગતિશીલ વિચારો ધરાવતા હતા અને તેમણે વિદ્યાગૌરીને તેમના સામાજિક અને શૈક્ષણિક કાર્યોમાં સંપૂર્ણ સહયોગ આપ્યો. વિદ્યાગૌરી એક ઉત્તમ ગૃહિણી હોવા ઉપરાંત, રમણભાઈની દરેક પ્રવૃત્તિમાં સક્રિયપણે રસ લેતા હતા.
વિદ્યાગૌરી નીલકંઠે પોતાનું જીવન સમાજ સુધારા અને ખાસ કરીને સ્ત્રી ઉત્કર્ષ માટે સમર્પિત કર્યું હતું. તેમની પ્રવૃત્તિઓ વ્યાપક હતી:
તેમણે ગરીબ મુસ્લિમ મહિલાઓ માટે ટેલરિંગ ક્લાસ શરૂ કર્યા, જેથી તેઓ આર્થિક રીતે આત્મનિર્ભર બની શકે.
પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન, તેમણે વોર રિલીફ ફંડ માટે વિવિધ પ્રવૃત્તિઓનું આયોજન કરીને યોગદાન આપ્યું.
૧૯૨૬માં, તેમને બ્રિટીશ સરકારે 'કૈસર-એ-હિન્દ'નો ઇલકાબ આપીને સન્માનિત કર્યા, જે સમાજ સેવા માટે આપવામાં આવતો એક મોટો પુરસ્કાર હતો. જોકે, મીઠાના સત્યાગ્રહ (૧૯૩૦) દરમિયાન તેમણે ગાંધીજીના આદેશને માન આપીને આ એવોર્ડ પરત કર્યો, જે તેમની દેશભક્તિ અને સિદ્ધાંતનિષ્ઠા દર્શાવે છે.
તેઓ અમદાવાદ મ્યુનિસિપાલિટીમાં સરકાર દ્વારા નિયુક્ત સભાસદ તરીકે પણ સેવા આપી ચૂક્યા હતા.
તેઓ પ્રાર્થના સમાજ, વિધવા વિવાહ ઉત્તેજન સમિતિ, સંસાર સુધારા સમાજ અને મહર્ષિ મહિપતરામ રૂપરામ અનાથ આશ્રમ જેવી અનેક સામાજિક અને ધાર્મિક સંસ્થાઓ સાથે સક્રિયપણે સંકળાયેલા હતા.
. તેમણે ઓલ ઇન્ડિયા વિમેન્સ કોન્ફરન્સ (AIWC) ની અમદાવાદ શાખા શરૂ કરવામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો હતો. તેઓ લખનઉમાં યોજાયેલા AIWCના સત્રના અધ્યક્ષ પણ રહી ચૂક્યા હતા.
ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના ૧૫મા સંમેલન માં તેઓ પ્રમુખ હતા. આ ઉપરાંત, તેમણે ગુજરાત વિદ્યાસભા અને ગુજરાત સાહિત્ય સભાના પણ પ્રમુખ તરીકે સેવા આપી, જે ગુજરાતી સાહિત્યમાં તેમનું ઊંચું સ્થાન દર્શાવે છે.
વિદ્યાગૌરી નીલકંઠ માત્ર એક સમાજ સુધારક જ નહોતા, પરંતુ એક કુશળ લેખિકા પણ હતા. તેમણે 'ગુણસુંદરી', 'સ્ત્રીબોધ' અને 'શારદા' જેવા મહિલા મેગેઝીનોમાં નિયમિતપણે યોગદાન આપ્યું. તેમના લેખનમાં મુખ્યત્વે સ્ત્રીઓના પ્રશ્નો, તેમના અધિકારો અને સમાજ જીવનનું સચોટ નિરૂપણ જોવા મળે છે.
તેમનું એક મહત્ત્વપૂર્ણ પુસ્તક 'ફોરમ' છે. આ પુસ્તકમાં તેમણે પોતાના જીવનમાં મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન ધરાવતા વ્યક્તિઓના ચરિત્ર અને પોતાના બાળપણની સ્મૃતિઓનું ભાવુક અને સુંદર નિરૂપણ કર્યું છે. તેમના લેખનમાં સરળતા, સ્પષ્ટતા અને પ્રગતિશીલ વિચારોનો સુભગ સમન્વય જોવા મળે છે.
વિદ્યાગૌરી નીલકંઠ તેમની સાદગી, ખુમારી અને દ્રઢ નિશ્ચય માટે જાણીતા હતા. તેમણે પોતાના જીવન દ્વારા સમાજમાં સ્ત્રીઓની ભૂમિકા અને ક્ષમતાનું ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું. તેમની પુત્રી વિનોદિની નીલકંઠ પણ એક જાણીતા લેખિકા બન્યા, જે દર્શાવે છે કે વિદ્યાગૌરીએ પોતાના ઘરમાં પણ સાહિત્ય અને જ્ઞાનનું વાતાવરણ પૂરું પાડ્યું હતું.
૭ ડિસેમ્બર, ૧૯૫૮ના રોજ ૮૨ વર્ષની વયે વિદ્યાગૌરી નીલકંઠનું અવસાન થયું. તેમણે ગુજરાતી સમાજ અને સાહિત્યમાં જે અમૂલ્ય યોગદાન આપ્યું છે, તે આજે પણ પ્રેરણાદાયી છે. તેમનું જીવન સ્ત્રી સશક્તિકરણ, શિક્ષણ અને સમાજ સુધારા માટેની તેમની અતૂટ પ્રતિબદ્ધતાનું પ્રતીક છે.
