યુદ્ધ એ માનવ સભ્યતાનો એક એવો અનુભવ છે જે શારીરિક વિનાશની સાથે મન અને વિચારોની ઊંડી ખલેલ પેદા કરે છે. તે મનોવૈજ્ઞાનિક રીતે વ્યક્તિઓને તોડી નાખે છે, જ્યાં સૈનિકો અને નાગરિકો હિંસા, મૃત્યુ અને નુકસાનના સાક્ષી બનીને આઘાતમાંથી પસાર થાય છે. ઘણા લોકો દુઃસ્વપ્નો, ચિંતા અને ભૂતકાળની ઘટનાઓની વારંવાર યાદથી પીડાય છે, જેને પોસ્ટ-ટ્રોમેટિક સ્ટ્રેસ ડિસઓર્ડર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આવો આઘાત ફક્ત વ્યક્તિઓને જ નહીં, પરંતુ આખા સમુદાયોને અસર કરે છે, જેમ કે શરણાર્થીઓ, જેઓ ઘર છોડીને ઓળખ અને સામાજિક બંધનો ગુમાવે છે. આવી અસરો ભવિષ્યની પેઢીઓમાં પણ પ્રસરે છે, જેને આંતરપેઢીય આઘાત કહેવાય છે. યુદ્ધમાં સામેલ લોકો ઘણીવાર એવા નિર્ણયો લેવા મજબૂર થાય છે જે તેમના નૈતિક મૂલ્યોની વિરુદ્ધ હોય, જેમ કે નિર્દોષોનું મૃત્યુ અથવા હિંસક કૃત્યો, જેનાથી અપરાધબોધ અને આત્મસન્માનની ખોટ થાય છે. આને નૈતિક ઈજા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જે ભયને બદલે નૈતિકતાના ભંગથી ઉદ્ભવે છે. યુદ્ધના સમયમાં સતત મૃત્યુનો ડર મનને અસ્થિર કરે છે, જેનાથી ચિંતા, હતાશા અને વિશ્વ પ્રત્યેનો અવિશ્વાસ વધે છે, અને આ માનસિક સ્થિતિ યુદ્ધ પછી પણ લાંબા સમય સુધી રહે છે.
યુદ્ધ તત્વજ્ઞાનિક રીતે પણ માનવતાને પડકારે છે, કારણ કે તે નૈતિકતા, અસ્તિત્વ અને માનવ પ્રકૃતિ વિશેના મૂળભૂત પ્રશ્નો ઉભા કરે છે. કેટલાક તત્વજ્ઞાનીઓ યુદ્ધને ન્યાયી ઠેરવવાનો પ્રયાસ કરે છે, ખાસ કરીને જ્યારે તે નિર્દોષોનું રક્ષણ કરે અથવા અન્યાયનો સામનો કરે, જેને ન્યાયી યુદ્ધનો સિદ્ધાંત કહેવાય છે. પરંતુ આધુનિક યુદ્ધો, જેમાં નાગરિકોનું મૃત્યુ અને પર્યાવરણનો વિનાશ સામાન્ય છે, આવા સિદ્ધાંતોની મર્યાદાઓ દર્શાવે છે. અસ્તિત્વવાદી ચિંતકો, જેમ કે જીન-પોલ સાર્ત્ર અને આલ્બેર કેમૂ, યુદ્ધને માનવ જીવનના અર્થની શોધના સંદર્ભમાં જુએ છે. યુદ્ધની અરાજકતા અને વિનાશ વ્યક્તિને પોતાનો હેતુ શોધવા દબાણ કરે છે, જેમ કે કેમૂએ અર્થહીનતાની ચર્ચા કરી છે. યુદ્ધ માનવ પ્રકૃતિના દ્વૈત સ્વભાવને પણ ઉજાગર કરે છે, જ્યાં એક તરફ માણસ હિંસા અને વિનાશનું સર્જન કરે છે, અને બીજી તરફ સહાનુભૂતિ, બલિદાન અને પુનર્નિર્માણની ક્ષમતા દર્શાવે છે. આને ફ્રોઈડના મનોવિશ્લેષણમાં મૃત્યુની વૃત્તિ અને જીવનની વૃત્તિના સંઘર્ષ તરીકે જોવામાં આવે છે. યુદ્ધની વિનાશકારી અસરો શાંતિના મૂલ્યને રેખાંકિત કરે છે, જેને ગાંધી અને કાન્ટ જેવા ચિંતકોએ ન્યાય, સમાનતા અને સહયોગની સ્થિતિ તરીકે વર્ણવી છે. કાન્ટનું શાશ્વત શાંતિનું વિઝન એક એવી વિશ્વવ્યવસ્થાની કલ્પના કરે છે જ્યાં રાષ્ટ્રો સહયોગથી યુદ્ધને ટાળે.
આમ, યુદ્ધ એક એવી ઘટના છે જે મનોવૈજ્ઞાનિક રીતે વ્યક્તિઓ અને સમુદાયોને આઘાત, નૈતિક ઈજા અને અસુરક્ષાની ભાવનાથી ભરે છે, જ્યારે તત્વજ્ઞાનિક રીતે તે માનવતાને નૈતિકતા, અસ્તિત્વ અને શાંતિના મૂલ્યો પર વિચારવા મજબૂર કરે છે. આ અનુભવો માનવતાને શીખવે છે કે તેની સૌથી મોટી તાકાત પુનર્નિર્માણ અને સહાનુભૂતિની ક્ષમતામાં રહેલી છે, જે શાંતિના માર્ગને મજબૂત કરી શકે છે.
મનોજ સંતોકી માનસ
