ગુજરાતના ઇતિહાસમાં સંવત ૧૫૪૬થી ૧૫૮૧ સુધીનો સમય ખૂબ જ અશાંતિભર્યો અને પડકારરૂપ રહ્યો હતો. આ એ સમય હતો જ્યારે ગુજરાત અને ખાસ કરીને સૌરાષ્ટ્રમાં સુલતાન મહમદ બેગડાનો ભારે દબદબો હતો. તેની સેના ગામડે ગામડાંમાં ધમરોળી રહી હતી, કલા અને સ્થાપત્યોનો નાશ થઈ રહ્યો હતો, અને ચારે બાજુ લોહીની નદીઓ વહી રહી હતી. આ ભયંકર કતલ અને અરાજકતાથી લોકો ભયભીત થઈને જીવ બચાવવાના રસ્તા શોધી રહ્યા હતા, અને ઘણા લોકો તો પોતાનો ધર્મ પણ બદલી રહ્યા હતા.
આવા કઠિન સમયમાં, ઠાકોર વજેસંગ વાઘેલા દીવગઢની ગાદી પર બિરાજમાન થયા. તેમના શાસનકાળ દરમિયાન, દીવગઢ પર વાઘેલાઓનો બહુ રંગી ધ્વજ લહેરાતો હતો, જેણે લોકોને સુરક્ષા અને શાંતિનો અહેસાસ કરાવ્યો. જોકે, માત્ર જમીન પર જ નહીં, સમુદ્રમાં પણ વેપારીઓ માટે જોખમ હતું. અરબ ચાંચિયાઓ અને લૂંટારાઓ દીવના દરિયાઈ માર્ગો પર વેપારી જહાજોને લૂંટી રહ્યા હતા. આ પરિસ્થિતિનો સામનો કરવા માટે, ઠાકોર વજેસંગે પોતાની પાસેના ૨૧ વેપારી જહાજોમાંથી પાંચ જહાજો પર તોપો લગાવીને દીવના દરિયાની રક્ષા કરી. જોકે, આ ભયને કારણે વિદેશી વેપાર બંધ થઈ ગયો હતો.
ઠાકોર વજેસંગના શાસનકાળમાં કલા અને કારીગરીનો પણ ઘણો વિકાસ થયો હતો. તેમણે કુળદેવી અંબા ભવાનીના મંદિરે મેળાનું આયોજન પણ કરાવ્યું. જોકે, રાજ્યની શાંતિ વારંવાર લૂંટારાઓના ધાડાઓથી ખલેલ પહોંચાડતી હતી. સંવત ૧૫૫૮માં ૪૦૦ લૂંટારાઓનું એક મોટું ધાડું દીવ પર ચડી આવ્યું, જેને ઠાકોર વજેસંગે પોતાની સૈન્ય શક્તિથી પાછળ હટાવ્યું. આવા હુમલાઓ તેમના શાસનકાળમાં ત્રણ વખત થયા હતા, જેમાં લૂંટારાઓ નાના ગામડાઓને નિશાન બનાવીને હત્યા અને અપહરણ કરતા હતા.
ઠાકોર વજેસંગને ત્રણ પુત્રો હતા: ભાવસંગ, રણમલ, અને પ્રતાપસંગ. તેમના સૌથી મોટા પુત્ર અને પાટવી કુંવર ભાવસંગ કદાવર શરીર અને અસાધારણ બળ ધરાવતા હતા. તેઓ મલકુસ્તીમાં એટલા પારંગત હતા કે ઘણા કુસ્તીબાજો તેમને જોઈને જ હાર માની લેતા હતા. તેમની ઊંચાઈ પાંચ હાથ જેટલી હતી, જે તે સમયે ખૂબ જ પ્રભાવશાળી ગણાતી.
ભાવસંગની બહાદુરીનું એક ઉદાહરણ સંવત ૧૫૬૪માં જોવા મળ્યું, જ્યારે માત્ર ૧૯ વર્ષની ઉંમરે તેમણે લૂંટ કરવા આવેલા ધાડાનો એકલા હાથે સામનો કર્યો. આ હુમલામાં તેમણે એક પછી એક ૧૩ લૂંટારાઓને પોતાના બળથી જ મોતને ઘાટ ઉતારી દીધા. તેમની આ અદ્ભુત વીરતા જોઈને બાકીના લૂંટારાઓ ભાગી ગયા હતા, અને આ ઘટનાએ ભાવસંગને એક સાચા શૂરવીર તરીકે સ્થાપિત કર્યા.
દીવગઢ અને રાજા ભાવસંગ વાઘેલા
દીવગઢ પર શાસન કરતા રાજા વજેસંગ વાઘેલાએ પોતાના કાર્યકાળ દરમિયાન અનેક લોકહિતના કાર્યો કરાવ્યા હતા. સંવત ૧૫૪૬માં તેમણે કુળદેવી ભવાનીના મંદિર ફરતે કિલ્લેબંધી કરાવીને તેની સુરક્ષા મજબૂત બનાવી. આ ઉપરાંત, સ્વયંભૂ પ્રગટેલા ભવાની મંદિર પર ૩૦ હાથ ઊંચું ભવ્ય શિખર બંધાવ્યું અને ત્યાં મેળાનું આયોજન શરૂ કરાવ્યું, જેથી લોકોમાં ધાર્મિક શ્રદ્ધા અને એકતા વધે.
વજેસંગ વાઘેલાના સ્વર્ગવાસ બાદ, તેમનો રાજવી વારસો તેમના પુત્ર ભાવસંગ વાઘેલાને મળ્યો. સંવત ૧૫૮૧માં વિધિસર પરંપરા મુજબ ભાવસંગનું દીવગઢની ગાદી પર રાજતિલક થયું. ભાવસંગનું જીવન યુદ્ધોથી ભરેલું હતું અને તેમણે પોતાની વીરતા અને કુશળતાથી અનેક વિજયો હાંસલ કર્યા.
યુદ્ધો અને વીરતાની ગાથા
સંવત ૧૫૬૪થી ૧૫૯૪ સુધીના તેમના શાસનકાળમાં, ભાવસંગ વાઘેલાએ કુલ ૨૧ યુદ્ધોમાં વિજય મેળવ્યો હતો. આ યુદ્ધોમાંથી ૬ યુદ્ધો જાંજમેરની ગાદી માટે વાજા રાઠોડ રાજપૂતોના અસ્તિત્વના સંઘર્ષ માટે લડાયા હતા. આ યુદ્ધોમાં દીવના વાઘેલાઓએ વાજા રાઠોડની પડખે ઊભા રહીને તેમની મદદ કરી હતી. આ સંઘર્ષ સોમનાથ સુધી ફેલાયો હતો.
આ સમય દરમિયાન ગુજરાતના સુલતાન બહાદુર શાહની સેનાએ સોમનાથ પર વારંવાર હુમલા કર્યા. સોમનાથને બચાવવા માટે સંવત ૧૫૮૧થી ૧૫૯૦ દરમિયાન ૧૩ મોટા યુદ્ધો લડાયા. આ યુદ્ધોમાં સૌરાષ્ટ્રના રાજપૂતો જેવા કે વાજા રાઠોડ, વાળા, ચુડાસમા, સરવૈયા, જેઠવા, ગોહિલ, જાડેજા અને વાઘેલા એક થઈને લડ્યા. તેમણે પોતાના આંતરિક વૈમનસ્ય ભૂલીને સોમનાથની રક્ષા માટે એકતાનું અજોડ ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું. આ રાજપૂતોએ વારંવાર બહાદુર શાહની સેનાને હરાવી ભગાડી મૂકી અને સોમનાથને મુક્ત રાખ્યું.
ભાવસંગ વાઘેલાની યુદ્ધ કુશળતા જોઈને દરેક રાજપૂત પ્રભાવિત થયો હતો. તેઓ કદાવર અને બળવાન હતા. યુદ્ધના મેદાનમાં તેઓ મોગલ સૈનિકોને પકડીને મુષ્ટિકા પ્રહારથી તેમની ખોપરી ફાડી નાખતા અને ઘણા સૈનિકોના પગ ખેંચીને તેમને ચીરી નાખતા. જ્યાં ભાવસંગ હોય ત્યાં શત્રુઓની લાશોના ઢગલા થઈ જતા. આવા છ યોદ્ધાઓ તેમની વીરતા માટે પ્રખ્યાત હતા:
૧. ભાવસંગ વાઘેલા
૨. હરપાલ રાઠોડ
૩. હાલોજી જામ
૪. નાગરાજ ચુડાસમા
૫. રણમલ વાઘેલા (દીવ)
૬. નાયકજી વાઢેર
આ છ યોદ્ધાઓ અતિ બળવાન હતા અને હિન્દુ ધર્મના તમામ વર્ગના લોકોએ સોમનાથની રક્ષા માટે બલિદાનો આપ્યા હતા.
દીવનું મહાભયંકર યુદ્ધ અને જોહરની ગાથા
સંવત ૧૫૯૪માં, તુર્ક સુબા મલેક અયાઝે દીવ પર આક્રમણ કર્યું. તે ૬૬ જહાજોમાં ૨૦ હજાર તુર્કી સૈનિકો સાથે દીવ પહોંચ્યો અને શહેરને ચારે તરફથી ઘેરી લીધું. સામે માત્ર ૪૪૩ વાઘેલા રાજપૂત યોદ્ધાઓ જ તેમની રક્ષા માટે ઊભા હતા. તુર્કોએ દીવના તમામ રસ્તાઓ બંધ કરી દીધા, જેથી કોઈ બહાર નીકળી શકે નહીં.
આ પરિસ્થિતિમાં, ઠાકોર ભાવસંગ વાઘેલાનાં રાણી કંચનબાએ અન્ય રાજપૂતાણીઓ સાથે જોહર કરવાનો નિર્ણય લીધો. ૪૪૩ વાઘેલા યોદ્ધાઓએ પણ કેસરિયા કરવાનો અને અંતિમ શ્વાસ સુધી લડવાનો સંકલ્પ કર્યો.
દેવભદ્રના કિલ્લામાં જોહરનો વિશાળ અગ્નિ ભભૂકી ઊઠ્યો. રાણી કંચનબાએ ૧૬૮ રાણીઓ સાથે પૂર્વજો દ્વારા સ્થાપિત શિવલિંગને અંતિમ પ્રણામ કર્યા અને કુળદેવી શ્રી ભવાની માતાને યાદ કરીને 'જય ભવાની'ના પોકાર સાથે અગ્નિમાં પોતાનો દેહ હોમી દીધો. જોહરના અગ્નિમાંથી નીકળેલા કાળા ધુમાડાએ આકાશને ઢાંકી દીધું, જે મહાવિનાશની સાક્ષી પૂરતો હતો.
જોહર બાદ, દેવભદ્રનો કિલ્લો ખોલી નાખવામાં આવ્યો. 'હર હર મહાદેવ' અને 'જય ભવાની'ના જયઘોષ સાથે લાલઘૂમ આંખોવાળા વાઘેલા યોદ્ધાઓ તુર્કો પર તૂટી પડ્યા. ભીષણ યુદ્ધ થયું, જેમાં ૪,૦૦૦થી વધુ તુર્કી સૈનિકો માર્યા ગયા. આ યુદ્ધમાં ઠાકોર ભાવસંગનું મસ્તક કપાઈ ગયું, પરંતુ તેમનું ધડ એક મુહૂર્ત (લગભગ એક કલાક) સુધી લડતું રહ્યું.
તુર્કોની સેના વિશાળ હોવા છતાં, વાઘેલાઓની વીરતાથી ડરીને તેઓ યુદ્ધભૂમિ છોડીને ભાગવા લાગ્યા. તુર્કોની ઘેરાબંધી તૂટી ગઈ. ૪૪ રાજપૂતો જીવતા બચ્યા, જેમણે રાજકુમાર વિશાળદેવ અને રાજપરિવારની મહિલાઓને સુરક્ષિત રીતે દીવથી ઉત્તર દિશામાં પહોંચાડી દીધા.
દીવનો બદલાતો ઇતિહાસ
આ યુદ્ધ બાદ, તુર્કોએ દીવ પર કબજો કર્યો અને સુબા મલેક અયાઝે શાસન સંભાળ્યું. તેણે હિન્દુ મંદિરો તોડાવ્યા અને ધાર્મિક ગ્રંથો તેમજ ઇતિહાસના પુસ્તકોને બાળી નાખ્યા. જોકે, સ્થાનિક હિન્દુ પ્રતિનિધિઓએ મલેકનું શાસન સ્વીકારી સમાધાનનો માર્ગ અપનાવ્યો.
સંવત ૧૫૯૪માં ગુજરાતના સુલતાન બહાદુર શાહે દીવને પોતાના અધિકારક્ષેત્રમાં જાહેર કર્યું, પરંતુ સુબા મલેક અયાઝે તેને આધીન થવાનો ઇનકાર કર્યો. આ સમયે પોર્ટુગીઝોએ વેપાર માટે મલેકની મંજૂરીથી દીવમાં ચોકીઓ સ્થાપિત કરી. સુલતાન બહાદુર શાહે તુર્ક સુબા પર આક્રમણ કર્યું અને દીવનો કબજો મેળવવા માટે પોર્ટુગીઝ ગેરિસન સાથે સંધિ કરી, જેના બદલામાં તેમને દીવનો દ્વીપ સોંપી દીધો. પરંતુ યુદ્ધમાં બહાદુર શાહ માર્યા ગયા અને પોર્ટુગીઝો પણ ત્યાંથી જતા રહ્યા. આખરે, દીવ પર તુર્કોનું શાસન સ્થાપિત થયું.
ભાવસંગ વાઘેલા પછી દીવ પર તુર્કોનું શાસન
સંવત ૧૫૯૪માં ભાવસંગ વાઘેલાને હરાવીને મલિક અયાઝ નામના તુર્ક સુબાએ દીવ પર કબજો જમાવ્યો. આ સમાચાર ગુજરાતના સુલતાન બહાદુર શાહને મળતાં જ તેણે મલિક અયાઝને પોતાના શાસન હેઠળ આવવા ફરમાન મોકલ્યું. પરંતુ સ્વતંત્ર મિજાજના મલિક અયાઝે આ ફરમાનને માન્ય રાખ્યું નહીં. અરબ દેશના તુર્કો મોગલોના સુબાઓ અને સેનાને લૂંટારાઓ માનતા હતા, તેથી તેઓ મોગલ સુલતાનને કોઈ ખાસ મહત્ત્વ આપતા નહોતા. દીવને વાઘેલાઓ પાસેથી લોહિયાળ સંઘર્ષ બાદ મેળવ્યું હોવાથી તુર્કોએ તેને સ્વતંત્ર રાજ્ય તરીકે જાહેર કરી દીધું.
આથી, બહાદુર શાહ અત્યંત ક્રોધિત થયો. તેણે દીવને પોતાનો અધિકાર ક્ષેત્ર ગણાવીને તુર્ક મલિક પાસેથી ખંડણીની માંગ કરી. તુર્કોએ આ માંગણી સ્વીકારી નહીં, તેથી સુલતાન બહાદુર શાહ પોતાની વિશાળ સેના લઈને દીવ પહોંચ્યો. તેણે જમીન અને દરિયાઈ માર્ગે દીવને ઘેરી લીધું, પરંતુ તે મલિક અયાઝને નમાવી શક્યો નહીં. ચૈત્ર માસ, સંવત ૧૫૯૪માં તુર્કોએ ૧૬,૦૦૦ સૈનિકોને યુદ્ધમાં ઉતાર્યા. બંને પક્ષો વચ્ચે ભારે સંઘર્ષ થયો. અંતે, મૌલવીઓએ વચ્ચે પડીને સમાધાન કરાવ્યું કે મોગલ સુબાઓએ તુર્કોના માર્ગમાં ન આવવું અને તુર્કોએ પણ મોગલ સેના સાથે સીધો સંઘર્ષ ટાળવો. જોકે, બહાદુર શાહ મનોમન તુર્કોને હરાવવાની નવી યુક્તિઓ વિચારવા લાગ્યો.
પોર્ટુગીઝો સાથે સંધિ અને તુર્કોનો વિરોધ
આ જ સમયગાળામાં દિલ્હી સલ્તનત નબળી પડી હતી. ભારતના ઘણા વિસ્તારો પર અંગ્રેજી એજન્સીઓ પોતાનું શાસન સ્થાપી ચૂકી હતી. રાજપૂત રાજાઓ, શીખ સરદારો અને મરાઠા રાજાઓ એક થવા લાગ્યા હતા, જેના કારણે મોગલોની સત્તાને પડકાર મળી રહ્યો હતો. ગુજરાતમાં પણ રાજપૂત રાજાઓ સંગઠિત થઈ રહ્યા હતા અને બહાદુર શાહની સત્તાનો અંત નજીક લાગી રહ્યો હતો. સૌરાષ્ટ્રના તમામ રાજપૂતો સોમનાથ માટેના સંયુક્ત યુદ્ધો બાદ પોતાના જૂના વેર ભૂલીને એક થયા હતા.
આ પરિસ્થિતિમાં અંગ્રેજ કંપની ગુજરાત પર કબજો કરશે તેવી અટકળો થવા લાગી. પોતાની સત્તા ટકાવી રાખવા માટે સુલતાન બહાદુર શાહે અંગ્રેજો અને રાજપૂતોથી બચવા ગોવાના પોર્ટુગીઝો સાથે મૈત્રી સંધિ કરી. આ સંધિ હેઠળ, બહાદુર શાહે દીવ અને દમણ પોર્ટુગીઝોને વેપાર અને રહેવા માટે આપ્યા. બદલામાં, પોર્ટુગીઝોએ ગુજરાતમાં તેની સત્તા ટકાવી રાખવામાં મદદ કરવાનું વચન આપ્યું.
જોકે, આ નિર્ણયથી દીવના તુર્કો નારાજ થયા. બહાદુર શાહે તુર્ક મલિકની સંમતિ લીધા વિના જ દીવ પોર્ટુગીઝોને આપી દીધું હતું. સંવત ૧૬૦૨માં, તુર્કોએ મુસ્તફા ખાનને દીવમાંથી ભગાડી મૂક્યો, જેના પગલે સુલતાનની સેના ફરી દીવ પહોંચી.
દીવનું નિર્ણાયક યુદ્ધ અને તુર્કોની જીત
પોર્ટુગીઝો પણ પોતાનાં જહાજો અને સૈન્ય લઈને દીવ આવ્યા અને દીવનો ઘેરો ઘાલ્યો. એક તરફ સુલતાન બહાદુર શાહ અને પોર્ટુગીઝોની સંયુક્ત સેના હતી, અને બીજી તરફ તુર્કોના ૬૬ જહાજો અને લગભગ ૧૬,૦૦૦ સૈનિકો. આ એક નિર્ણાયક યુદ્ધ હતું, જેમાં સુલતાન બહાદુર શાહ માર્યો ગયો. પોર્ટુગીઝો પીછેહઠ કરીને ગોવા ભાગી ગયા. આ યુદ્ધમાં તુર્ક મલિક વિજયી બન્યો અને ત્યાર પછી દીવ પર લાંબા સમય સુધી તુર્કોનું શાસન રહ્યું. આ સમયે, પોર્ટુગીઝોએ દમણ બંદરે પોતાની વેપારી ચોકી સ્થાપી હતી.
દરીયાલખાન બાંભણીયો અને વાઘેલા રાજપરિવાર
દીવના તુર્કોએ દેલવાડાના ઉનેવાળ બ્રાહ્મણ વિરમજી (પદ્મશંકર)ને પોતાના પક્ષમાં લીધા. તેમને લલચાવીને મુસ્લિમ ધર્મ અપનાવવા પ્રેર્યા. વિરમજી સહિત ૩૦૦ પરિવારોએ ધર્મ પરિવર્તન કર્યું અને વિરમજીએ પોતાનું નામ દરીયાલખાન બાંભણીયો રાખ્યું. તુર્ક મલિકે તેને દેલવાડાના સુબા તરીકે નિયુક્ત કર્યો અને તેને દીવના વાઘેલા રાજપરિવારને શોધીને તુર્કોના હવાલે કરવાનું કામ સોંપ્યું.
દીવના રાજા ભાવસંગ વાઘેલા શહીદ થયા પછી તેમના પુત્ર વિશળદેવ અને અન્ય વાઘેલાઓ દીવથી ઉત્તર દિશામાં નીકળી ગયા. ભેભા રબારીની મદદથી તેમણે ફુલેકાગઢમાં આશરો લીધો અને ત્યાં રહેવા લાગ્યા. સંવત ૧૬૦૩માં, દેલવાડાના સુબા દરીયાલખાન બાંભણીયાએ ફુલેકાગઢ પર હુમલો કર્યો. આ હુમલામાં સાંગડા વાઘેલા અને તેમના બે સાળા (પરમાર વંશના) શહીદ થયા. સાંગડાની પત્ની રાજબાઈ સતી થયા. તેમની એક પુત્રી હતી, જેનું નામ હોથલ હતું. રાજબાઈએ પોતાની પુત્રી હોથલને તેના દાદા ભીમદેવ વાઘેલાને સોંપી હતી.
દરીયાલખાન બાંભણીયો સાંગડાની ઘોડી લઈને ગયો. દાદા ભીમદેવ આપા ચારણના કહેવાથી દીકરી હોથલને લઈને નેસમાં આવ્યા, જ્યાં કનડો ડુંગરની ગુફામાં રહીને તેમણે હોથલનો ઉછેર કર્યો. રાજકુમાર વિશળદેવ હોથલના પિતરાઈ ભાઈ થતા હતા. તેઓ શિયાળકોટ જઈને વસ્યા અને પ્રભાસ ક્ષેત્રની સત્તા સંભાળી. તેમણે દીવ અને પ્રભાસ પાટણના રાજા તરીકે શિયાળકોટની ગાદી સંભાળી.
સંવત ૧૬૧૩માં, દીવના વાઘેલા રાજપરિવારની પુત્રી હોથલે પુરુષના વેશમાં કચ્છના ઓઢા જામ સાથે મળીને દેલવાડા પર હુમલો કર્યો અને લૂંટ ચલાવી. આમ, તેમણે પોતાના વેરનો બદલો લીધો. ઓઢા જામ કચ્છના કિયોર કકડાણાના જાગીરદારનો પુત્ર હતો અને પ્રભાસ પાટણ-દીવના રાજા વિશળદેવ વાઘેલાનો માસિયાઈ ભાઈ હતો.
- વાઘેલા વંશનો ગૌરવશાળી ઇતિહાસ આજે પણ ગુજરાતની ધરતી પર ગુંજી રહ્યો છે. આ જ શૌર્યપૂર્ણ ગાથાઓને યુગો સુધી જીવંત રાખવા માટે, મેં 'વાઘેલાનો એક શૌર્યપૂર્ણ ઇતિહાસ' પુસ્તકનું નિર્માણ કર્યું છે. આ પુસ્તક વાઘેલા રાજવંશ સંશોધન સમિતિ, ભરતસિંહ વાઘેલા (પાલડી) અને ખોડુભા સરવૈયા જેવા મહાનુભાવો દ્વારા સોશિયલ મીડિયા પર રજૂ થયેલાં સંશોધનો અને ઐતિહાસિક તથ્યો પર આધારિત છે. પુસ્તક દ્વારા, મેં હિન્દુ રાજાઓના અદભૂત બલિદાનો, તેમના શૌર્યપૂર્ણ યુદ્ધો અને તેમની અજોડ ગાથાઓને દસ્તાવેજી સ્વરૂપ આપવાનો પ્રયાસ કર્યો છે, જેથી આ અમૂલ્ય વારસો આવનારી પેઢીઓ માટે હંમેશા સચવાઈ રહે. આ માત્ર એક પુસ્તક નથી, પરંતુ વાઘેલા વંશના પરાક્રમી ઇતિહાસનું એક શ્રદ્ધાંજલિ છે.
