કનૈયાલાલ મુનશી (ક.મા. મુનશી) દ્વારા લખાયેલી 'જય સોમનાથ' એ ગુજરાતી સાહિત્યની એક અમર ઐતિહાસિક નવલકથા છે. આ પુસ્તક માત્ર એક વાર્તા નથી, પરંતુ ગુજરાતની અસ્મિતા અને વીરતાનો એક દસ્તાવેજ છે.
પુસ્તક પરિચય
પુસ્તકનું નામ: જય સોમનાથ
લેખક: કનૈયાલાલ માણેકલાલ મુનશી
સાહિત્ય પ્રકાર: ઐતિહાસિક નવલકથા
1. કથા વસ્તુ
આ નવલકથા ઈ.સ. ૧૦૨૬માં મહમૂદ ગઝનવી દ્વારા સોમનાથ મંદિર પર થયેલા આક્રમણ અને મંદિરના રક્ષણ માટે કરાયેલા અભૂતપૂર્વ સંઘર્ષની આસપાસ વણાયેલી છે.
વાર્તામાં સોમનાથ મહાદેવના શિવલિંગ પ્રત્યેની અપાર શ્રદ્ધા, રાજકીય કાવાદાવા અને યુદ્ધનું રોમાંચક વર્ણન છે. મુખ્યત્વે આ વાર્તા બે ધરી પર ચાલે છે: એક તરફ ગઝનવીનું ક્રૂર આક્રમણ અને બીજી તરફ ગુજરાતના વીરો દ્વારા મંદિરને બચાવવા માટે અપાતું બલિદાન.
2. મુખ્ય પાત્રો
મુનશીજીની વિશેષતા એ છે કે તેઓ પાત્રોને અત્યંત પ્રભાવશાળી રીતે રજૂ કરે છે:
ભીમદેવ સોલંકી: ગુજરાતના મહારાજ. એક નીડર યોદ્ધા, જે થોડા અહંકારી પણ છે પરંતુ સોમનાથ માટે જીવ આપવા તૈયાર છે.
ચૌલા દેવી: આ નવલકથાનું સૌથી આકર્ષક સ્ત્રી પાત્ર. તે એક નર્તકી છે પણ તેની ભક્તિ અને ત્યાગ તેને દેવીના સ્થાને મૂકે છે. ભીમદેવ અને ચૌલા વચ્ચેનો પ્રેમ પ્રસંગ વાર્તામાં લાગણીનો ઉમેરો કરે છે.
ગંગ સર્વજ્ઞ: પાશુપત આચાર્ય. તેમનું વ્યક્તિત્વ અત્યંત રહસ્યમય અને પ્રભાવશાળી છે.
મહમૂદ ગઝનવી: આક્રમણખોર, જેને મુનશીજીએ એક કટ્ટર અને ક્રૂર શાસક તરીકે ચિતર્યો છે.
3. લેખન શૈલી અને વિશેષતા
સંવાદો: મુનશીજીના સંવાદો હંમેશા ધારદાર અને નાટ્યાત્મક હોય છે. પુસ્તક વાંચતી વખતે તમને એવું લાગે કે તમે કોઈ ફિલ્મ જોઈ રહ્યા છો.
વર્ણન: સોમનાથ મંદિરની આરતીનું વર્ણન અને યુદ્ધના મેદાનનું વર્ણન એટલું સચોટ છે કે વાચકના રૂંવાડા ઉભા કરી દે છે.
દેશભક્તિ અને શ્રદ્ધા: આ નવલકથામાં 'ગુજરાતની અસ્મિતા'નો ગુંજારવ છે. આમાં વીર રસ અને કરુણ રસનો અદભુત સંગમ જોવા મળે છે.
ગતિ : વાર્તા ક્યાંય ધીમી નથી પડતી. સતત ઉત્તેજના જળવાઈ રહે છે કે "હવે શું થશે?"
ઇતિહાસ અને કલ્પના: આ એક ઐતિહાસિક 'નવલકથા' છે, શુદ્ધ ઈતિહાસનું પુસ્તક નથી. લેખકે વાર્તાને રોચક બનાવવા માટે ઇતિહાસમાં થોડી કલ્પનાઓ ભેળવી છે. તેથી તેને સંપૂર્ણ સત્ય ઈતિહાસ માનવાને બદલે સાહિત્યિક કૃતિ તરીકે માણવી જોઈએ.
તારણ (Verdict)
જો તમને ગુજરાતી સાહિત્યમાં રસ હોય, તો 'જય સોમનાથ' એકવાર અવશ્ય વાંચવું જોઈએ. આ પુસ્તક તમને ગર્વ, જુસ્સો અને ભાવુકતાનો અનુભવ કરાવશે. સોમનાથ મંદિરના ધ્વંસની વેદના અને તેના પુનઃનિર્માણની આશા આ પુસ્તક પૂરૂં કર્યા પછી પણ તમારા મનમાં લાંબા સમય સુધી રહેશે.
શ્રેષ્ઠ પંક્તિ: નવલકથાનો જે નાદ છે - "જય સોમનાથ" - તે માત્ર એક નારો નથી, પણ પ્રતિકાર અને શ્રદ્ધાનું પ્રતીક બની જાય છે.
પાત્રોની વિશેષતા
1. સંઘર્ષનું મનોવિજ્ઞાન
સામાન્ય રીતે ઐતિહાસિક નવલકથાઓમાં બે રાજાઓ વચ્ચેનું યુદ્ધ હોય છે, પરંતુ અહીં મુનશીજીએ સંઘર્ષને 'જડતા વિરુદ્ધ ચેતના' ના રૂપમાં મૂક્યો છે.
મહમૂદ ગઝનવી: તે માત્ર લૂંટારો નથી, પણ એક વિચારધારાનું પ્રતીક છે જે માને છે કે મૂર્તિ તોડવી એ પુણ્ય છે. તેની ક્રૂરતા પાછળ એક ધાર્મિક ઝનૂન છે.
સામે પક્ષે ગુજરાત: અહીં સોમનાથનું લિંગ માત્ર પથ્થર નથી, પણ ગુજરાતનો આત્મા છે. ગંગ સર્વજ્ઞ અને ચૌલા માટે તે જીવંત 'દેવ' છે.
ઊંડાણ: લેખક અહીં એ બતાવવા માંગે છે કે જ્યારે આક્રમણખોર તલવારથી શરીરને જીતી શકે છે, ત્યારે પણ તે ભક્તોની શ્રદ્ધાને તોડી શકતો નથી. મંદિર તૂટે છે, પણ 'શિવત્વ' અખંડ રહે છે.
2. ચૌલા દેવી: પ્રેમનું ઉદાત્તીકરણ
ચૌલાનું પાત્ર આ નવલકથાનો આત્મા છે. તેનું પાત્રાલેખન અદભુત મનોવૈજ્ઞાનિક સમજ સાથે થયું છે.
શરૂઆતમાં તે ભીમદેવને પ્રેમ કરતી એક મુગ્ધ યુવતી છે.
પરંતુ જેમ જેમ સંકટ ઘેરાય છે, તેનો પ્રેમ વ્યક્તિગત મટીને સમષ્ટિગત બને છે. તે ભીમદેવની પ્રેમિકા મટીને સોમનાથની સેવિકા બની જાય છે.
શ્રેષ્ઠ દ્રશ્ય: જ્યારે તે મંદિરના ગર્ભગૃહમાં અંતિમ નૃત્ય કરે છે, ત્યારે તે શારીરિક રીતે ત્યાં હાજર હોવા છતાં માનસિક રીતે ઈશ્વર સાથે એકાકાર થઈ ચૂકી હોય છે. તેનું બલિદાન એ વાર્તાની કરુણાંતિકા નથી, પણ તેની જીત છે.
3. ભીમદેવ: અપૂર્ણ નાયક
મુનશીજીએ ભીમદેવને 'દેવતા' નથી બનાવ્યો, પણ એક 'માણસ' રાખ્યો છે.
તે બહાદુર છે પણ અહંકારી છે. તે ક્યારેક આવેશમાં આવીને ભૂલો કરે છે.
તેની લાચારી એ છે કે તે એક યોદ્ધા હોવા છતાં, રાજકીય ખટપટો અને વિશાળ સૈન્ય સામે સોમનાથને બચાવી શકતો નથી.
આ 'અપૂર્ણતા' જ તેને વાસ્તવિક બનાવે છે. વાચકને તેની પીડા સમજાય છે કે એક રાજા તરીકે તે કેટલો લાચાર બની જાય છે.
અહીં માત્ર પ્રામાણિક રીવ્યુ લખેલ છે લેખકની ટીકા કરેલ નથી.
