પોરબંદરથી લગભગ ૩૫ કિલોમીટર દૂર, બરડા ડુંગરની ગોદમાં આવેલું મોડપર ગામ તેના અતિ જર્જરિત પણ ઐતિહાસિક કિલ્લા માટે જાણીતું છે. આ કિલ્લો, જે લગભગ ૩૫૦ વર્ષ પૂર્વે ઇસવી સન ૧૮૦૦ના પ્રારંભિક દાયકાઓમાં બંધાયો હતો, તે આજે પણ તેના ભવ્ય ભૂતકાળની ગાથા કહી રહ્યો છે. ભાણવડના ગરાસિયા મોડજી જાડેજા દ્વારા નિર્મિત આ કિલ્લો, પોરબંદરના રાણાની સરહદથી તદ્દન નજીક આવેલો હોવાથી તેનું વ્યૂહાત્મક મહત્વ અનેરું હતું.
કિલ્લાનું નિર્માણ અને તેની રચના
મોડજી જાડેજાએ આ કિલ્લો માત્ર રહેઠાણ માટે નહીં, પરંતુ સીમાડાની રક્ષા માટે બનાવ્યો હતો. તેની રચના સંપૂર્ણપણે ભારતીય સ્થાપત્ય શૈલી મુજબ કરવામાં આવી હતી, જેમાં કલાત્મક કોતરણીવાળી વિવિધ જગ્યાઓનો સમાવેશ થતો હતો. કિલ્લામાં શસ્ત્રોના સંગ્રહ માટે શસ્ત્રાગાર, અનાજ અને અન્ય સામગ્રી માટે કોઠાર રૂમ, દુશ્મનો પર હુમલો કરવા માટે ફાયરિંગની જગ્યાઓ, ગુનેગારોને રાખવા માટે કાળકોટડી, સૈનિકો માટે જુદા જુદા બેરેક, કેદીઓ માટે અલગ અલગ રૂમ, ભોજન બનાવવા માટે રસોડા, જાહેરમાં માર્ગદર્શન આપવા માટે અટારી અને મેદાન ઉપર બેઠક વ્યવસ્થા, તેમજ પીવાના પાણીના સંગ્રહ માટે પાતાળ કૂવા જેવી અસંખ્ય સુવિધાઓ મોડજી જાડેજાએ તૈયાર કરાવી હતી. આ તમામ સુવિધાઓ દર્શાવે છે કે આ કિલ્લો માત્ર એક સાદી ચોકીબારી નહોતો, પરંતુ એક સુસજ્જ રક્ષણાત્મક કિલ્લો હતો.
વ્યૂહાત્મક મહત્વ અને ઉપયોગ
ઇતિહાસવિદ નરોત્તમ પલાણના મતે, આ કિલ્લો જામનગર સ્ટેટ દ્વારા જામસાહેબ અને રાણાસાહેબના જામનગર અને પોરબંદરની સરહદ વચ્ચે સીમાડાની રક્ષા માટે ઉપયોગમાં લેવાતો હતો. પોરબંદરના મહારાણાએ 'આશિયાપાટ'નો કિલ્લો બનાવ્યો હતો, જેના જવાબમાં મોડજીએ જામનગરની રક્ષા માટે અને બંને સરહદો વચ્ચે રખેવાળી કરવા આ મોડપરનો કિલ્લો બનાવ્યો હોવાનું ઇતિહાસમાં નોંધાયેલું છે. આ કિલ્લો "ગઢવાળા મોડપર" તરીકે ઓળખાતો હતો, જે તેના રક્ષણાત્મક સ્વરૂપનું સૂચક છે.
૧૮૫૭નો વિપ્લવ અને કિલ્લાનું યોગદાન
ભારતના ઇતિહાસમાં ૧૮૫૭ના પ્રથમ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ (વિપ્લવ)માં પણ આ કિલ્લાનું વિશેષ મહત્વ હતું. નરોત્તમ પલાણ જણાવે છે કે, આ વિપ્લવ સમયે પોરબંદર અને જામનગરના અનેક આંદોલનકારીઓને આ કિલ્લામાં પૂરી દેવામાં આવ્યા હતા. તે સમયે એક અલગ જ આંદોલનનો માહોલ સર્જાયો હતો, અને વિરોધ કરનાર સ્વાતંત્ર્યવીરોને સૌરાષ્ટ્રની મધ્યકાલીન પરંપરા મુજબના છેલ્લા ગણાતા આ કિલ્લામાં કેદ કરવામાં આવ્યા હતા. એટલું જ નહીં, દ્વારકાના વાઘેરોએ જ્યારે બંડ પોકાર્યું અને જેના પર 'બેટમાં બળવો' નામનું પુસ્તક પણ લખાયું છે, ત્યારે તેના અનેક આંદોલનકારીઓને પણ આ કિલ્લામાં પૂરી દેવામાં આવ્યા હોવાનું મનાય છે. આ કિલ્લો ક્યારેય રહેઠાણ માટે ઉપયોગમાં લેવાયો ન હતો, પરંતુ ૧૮મી સદીના આરંભે બનેલા આ કિલ્લામાં સૈનિકો સીમાડાની રક્ષા માટે હંમેશા ફરજ પર હાજર રહેતા હતા. અહીંયા શસ્ત્રાગાર અને દારૂગોળાનો વિપુલ ખજાનો સંગ્રહવામાં આવતો હતો. કેદીઓને પૂરવા માટેના બેરેક ઉપરાંત, ફાયરિંગ કરવા માટેની અલગ અલગ ત્રિકોણાકાર જગ્યાઓ આજે પણ રોમાંચિત કરી મૂકે છે. મોટી માત્રામાં હથિયારોનો સંગ્રહ અને દેશી દારૂગોળાને ભરવાનું કામ પણ અહીંયા સૈનિકો દ્વારા કરવામાં આવતું હતું.
વર્તમાન સ્થિતિ અને લોકવાયકાઓ
આજે, મોડપરનો ગઢ અત્યંત જીર્ણશીર્ણ હાલતમાં છે, પરંતુ તેનો ભવ્ય ભૂતકાળ આજે પણ તેની દીવાલોમાં પડઘાય છે. આ કિલ્લો પોરબંદરથી જામનગર (વાયા ભાણવડ) જતા રસ્તામાં, બરડા મોડપર ગામ પાસે રોડની બાજુમાં જ ડુંગર ઉપર આવેલો છે.
રસપ્રદ વાત એ છે કે, આ કિલ્લા પર દીપડાઓનું રહેઠાણ હોવાથી રાત્રે ત્યાં કોઈ રોકાતું નથી. સ્થાનિક લોકવાયકાઓ અનુસાર, આ કિલ્લામાં ખજાનો પણ દાટવામાં આવ્યો હતો, અને દિવાલોમાંથી ખજાનાના ચરુ કાઢી લીધા હોવાના નિશાન પણ જોવા મળે છે. જોકે, આવા અવાવરુ કિલ્લા ઉપર એકલા જવાનું સાહસ કોઈ કરતું નથી, જે તેની રહસ્યમયતા અને અવાવરુ સ્થિતિને વધુ ગહેરા બનાવે છે.
નિષ્કર્ષ
મોડપરનો ગઢ માત્ર એક પથ્થરોનો ઢગલો નથી, પરંતુ તે સૌરાષ્ટ્રના ઇતિહાસ, સંરક્ષણ નીતિઓ અને સ્વતંત્રતા સંગ્રામના પ્રતિક સમો છે. બરડા ડુંગરની મુલાકાતે જવાનું થાય ત્યારે આ ઐતિહાસિક કિલ્લાની મુલાકાત અવશ્ય લેવી જોઈએ, જેથી તેની ભવ્યતા અને ભૂતકાળની ઝલક માણી શકાય. આ કિલ્લો આપણને યાદ અપાવે છે કે કેવી રીતે નાના રજવાડાઓ પણ પોતાની સીમાઓની રક્ષા માટે આવા અભેદ્ય કિલ્લાઓનું નિર્માણ કરતા હતા અને કેવી રીતે તેમણે ઇતિહાસના મહત્વપૂર્ણ પ્રકરણોમાં યોગદાન આપ્યું હતું.
