ભાગ 9: પાંખોની પરિભાષા
માયા હવે યાદોમાં નહીં, શબ્દોમાં જીવી રહી હતી. જનકના જીવનમાં હવે દરરોજ કોઈને ન કોઈ રીતે એ પાંખ ફરીથી દેખાતી હતી – ક્યારેક લેટર પેડ પર, ક્યારેક બચ્ચાની આંખોમાં, ક્યારેક એકાંતની પળોમાં.
પણ આ ભાગ કંઈક અલગ હતું.
એમણે લખવાનું ચાલુ રાખ્યું – પણ હવે લખાણ માત્ર માયા માટે નહોતું. હવે એ વિશ્વ માટે હતું. જનક વિશ્વભરના સાહિત્ય મેળામાં નાંમવંતો તરીકે ઓળખાતા રહ્યા. જોકે… અંદરખાને, એ હજી પણ દરેક લેખની શરૂઆત "માટે તું" થી જ કરતો.
એમ્સ્ટર્ડેમના પાંખો:
એકવાર એમ્સ્ટર્ડેમમાં એક વિમેન લિટરેચર સમિટમાં જનક ઉપસ્થિત હતો. ત્યાં એક યુવાન લેખિકા મળેલી – એની આંખો અને શબ્દો માં કંઈક માયા જેવી ઝાંખી હતી.
"શું તમે આજે પણ એ માટે લખો છો?" તેણે પુછ્યું.
"હા… કારણ કે લખવાનું બંધ કરું, એ દિવસ પાંખ તૂટી જશે," જનકે કહ્યું.
એ છોકરી એના ટેબલ પર એક નાનકડો નોટ મૂકી ગઈ:
> "તમે નથી જાણતા… પણ મારી અંદરની માયાને તમે જીવી રાખી છે."
એ વાક્યે જનકને હચમચાવી નાખ્યો. શું માયા હવે માત્ર એક વ્યક્તિ નહોતી રહી? શું એ હવે દરેક એવી આત્માનો સ્વરૂપ બની ગઈ હતી જે બોલી નહીં શકી, પ્રેમી તો ગઈ પણ કહી ન શકી?
પાટણમાં પાછું વળવું:
એક દાયકાથી વધુ પછી જનક પાછો પાટણમાં આવ્યો – શાળાની એક અલ્પવિરામ જેવી ભેટ માટે. એ શાળાનું જૂનું ઓરડું હવે લાઈબ્રેરી બન્યું હતું – અને તેના કેલેગમાં, કોણ જાણે કઈ રીતે, માયાની લાલ ડાયરી મૂકી હતી.
એ જાણે ફરી સમય પાછો ફર્યો.
ડાયરીના છેલ્લા પાનાંએ લખ્યું હતું:
> "જો તું આજે અહીં હોત, તો કહું તને કે – મારા લેખન માટે તું ભીતરથી જીવ્યો છે… અને મારી ચુપ્પીને શબ્દ તું આપ્યા છે."
એ પંક્તિઓ વાંચીને જનક એ પહેલીવાર પોતાના ગ્રંથાલયમાં પોતાનો જ અવાજ વાંચ્યો – ઊંચે. જાહેરમાં.
એમના શિષ્યો, વાચકો, નવયુવાનો માટે એ ક્ષણ એક સંકેત હતી – પ્રેમ ઘૂંટાળું હોઈ શકે, પણ તેનું અસ્તિત્વ અક્ષરબદ્ધ હોય તો એ કદી મરતું નથી.
વિશ્વપટ પર પાંખો:
એક ન્યુયોર્કના પબ્લિશર દ્વારા જનકને એક ખાસ ગ્રંથ માટે આમંત્રણ મળ્યું: "World Epistolary Love – Letters That Never Died"
એ ગ્રંથમાં એણે "માયા માટેના લખેલા અજવાસના પત્રો" રજૂ કર્યા. દરેક પત્ર છેક સુધી નિરાશાને સપાટ કરતાં… અને ત્યારપછી પાંખની જેમ ઉડી જતા.
પત્ર 57માં એ લખે છે:
> "તારા વગર પણ હું તારો છું – કારણ કે મારી અંદર જે તું રહી ગઈ… એ કદી બહાર નહીં આવે."
અંતે… એક નવું શરૂ:
જ્યારે સમગ્ર વિશ્વે જનકને શબ્દોના મહારથી તરીકે માની લીધા… ત્યારે એણે લખવાનું બંધ કરી દીધું.
નવાઈ લાગશે… પણ હવે એ વાતનો અર્થ એ હતો કે – માયા હવે કોઈ યાદ નથી રહી. હવે એ એની સાથે જીવતી વાસ્તવિકતા હતી. એ બધા લખાણોમાં હવે જનક પોતે હતો – માયા નહીં.
એણે પોતાના અંતિમ પુસ્તકનું શીર્ષક મૂક્યું: "એક પાંખ મારી હતી… બીજું હું જ બની ગયો."
એ પુસ્તકમાંથી છેલ્લી પંક્તિ હતી:
> "જ્યારે પાંખ પોતે બની જાય, ત્યારે ઊડવું બંધ થતું નથી… એ જીવન બની જાય છે."
પ્રેમ એ નથી કે આપણે કયારેય ફરી મળી જઈએ… પ્રેમ એ છે કે આપણાં વચ્ચેના શબ્દો કદી વિસર્જન ન થાય.
સૂનાપણાની છાંયાઓમાં ઝઝૂમતી યાદો:
હવે જ્યારે જનક પોતાને વિશ્વ સાહિત્યના ચરમ પર જોઈ રહ્યો હતો, ત્યારે એ સુકાઈ ગયેલા પાંદડાની જેમ અંદરથી ખાલી લાગતો રહ્યો. કેટલીયે વારો એने એવું લાગ્યું કે માયા ફક્ત એક સ્મૃતિ નહીં, પણ કોઇ અધૂરું પ્રકરણ રહી ગઈ હતી – જેને એ આખું જીવન લખે છતાં પણ પૂર્ણ ન કરી શકે.
એ દિવસો એના માટે વધુ કઠિન હતાં, જ્યારે દરરોજ તે પોતાને વિમાનોમાં એકલા પામતો હતો. લોકો આસપાસ તાળી વગાડતા, લોકપ્રિયતાની મધુર ભાષા બોલતા – પણ એના રૂદનને કોઈ સંભાળી શકતું નહોતું.
એકવાર એ રશિયા ગયો – સ્પિચ આપવા. ત્યાં એના સમક્ષ બેઠેલી એક વૃદ્ધ મહિલા એના શબ્દોથી ઝૂમતી હતી. પછી એ આવી અને કહ્યું:
"તમે જાણો નહીં, પણ મારા પતિએ મારી સાથે એવો જ પ્રેમ કર્યો હતો – કદી કહ્યો નહીં. પણ એના પત્રોમાંથી મેં એને સદીઓ સુધી પ્રેમ કર્યો."
એ કહાની સાંભળીને જનકને માયાની યાદ આવી… એ પત્રો, એ લખાણો અને એ અધૂરો સ્પર્શ, જે ક્યારેય મળ્યો નહીં… પણ જેનાથી એ જીવે છે.
પ્રેમ પછીનાં વચન:
એક નવો નાટક તૈયાર થયો હતો – માયા અને જનકના જીવન પર આધારિત. એના શીર્ષક હતાં: "પાંખોની છાંયામાં". નાટકમાં પાત્રો બોલતાં નહીં – માત્ર પત્રો વાંચાતા.
દ્રશ્યો વચ્ચે માયાના લેટર વાંચાતાં:
> "મારી આંખો તારા માટે હતી – પણ હું આંખમેળા નહીં કરી શકી."
> "તું હતો પણ મને જોઈ શકતો નહીં. હું હતી પણ તને કહી શકતી નહોતી."
એ નાટક એટલું પ્રભાવક બન્યું કે આખું પ્રેક્ષાગૃહ શાંત થઈ ગયું. લોકો પોતાને પત્રો લખવા લાગ્યાં – જે કદી મોકલ્યાં નહીં… પણ જેમણે પોતાને જાણવા શીખવ્યા.
અંતિમ મુલાકાત:
એક અંજાણ નગરમાં એક વૃદ્ધ મહિલા મળી. એણે પોતાના બેગમાંથી એક નાનકડો કાગળ કાઢ્યો અને કહ્યું:
"શું તમે જનક છો?"
"હા."
"આ તમને માયાએ મોકલાવ્યો છે."
હથેળી પર રાખેલા એ પાનામાં માત્ર આ લખેલું હતું:
> "તું લખ્યો એથી વધારે હું તને વાંચતી રહી… કદાચ તું સમજતો પણ નહીં એટલું. તું ક્યાંય જઈ રહ્યો નથી… તું તો મારી અંદર જ રહ્યો છે.
— તારી… હંમેશાં માટે."
એ પાનાનું કાગળ જૂનું હતું. કદાચ વર્ષો જૂનું. પણ એ લખાણ નવજાત લાગતું હતું. જાણે સમય ન અટક્યો હોય… માત્ર એક પાંખથી સમયનાં પાંજરાને પાર કરીને ત્રીજું અવકાશ ઉડી ગયું હોય.
ભાગ 9 નો અંતિમ અક્ષર:
પ્રેમ એ નથી કે આપણે જળમાં તરીએ… એ તો એ છે કે જ્યારે વહેણ તોફાન બની જાય, ત્યારે પણ આપણે shoreline નો આધાર ન છોડીએ.
અને જનકે માયાને કદી છોડ્યો નહીં.
એમને હવે ખબર હતી… આ પાંખો ક્યારેય તૂટી નહીં શકે.
