गावकुसाबाहेर एका डोंगराच्या कुशीत वसलेल्या “शांतवन” नावाच्या लहानशा गावात हरिदास नावाचा एक वृद्ध पुरुष राहत होता. त्याचा चेहरा उन्हाळ्यातल्या झाडासारखा, वयोमानाने सुरकुतलेला असला तरी डोळ्यांत मात्र विलक्षण तेज होता. त्याच्या चालण्यात एका संगीतासारखी गती होती—माफक, संथ आणि समाधानी.
हरिदास कधी काळी शहरात एक यशस्वी शिक्षक होता. त्याने आपले संपूर्ण आयुष्य विद्यार्थ्यांच्या घडवणुकीसाठी समर्पित केले होते. त्याच्या भाषणात नेहमी एक विचार घुमायचा—“जीवन जगत रहावे मनी न बाळगुनी खंत...”
शहरातील धकाधकीच्या आयुष्याला निरोप देत त्याने निवृत्तीनंतर ‘शांतवन’ गावात येण्याचा निर्णय घेतला. त्याचं घर छोटंसं, मातीचं होतं. अंगणात तुळस, मागच्या बाजूस फुलझाडं, आणि एका कोपऱ्यात छोटीशी फळबाग होती. तो दररोज पहाटे उठून झाडांना पाणी घालत असे आणि मग नदीकिनारी जाऊन ध्यान करत असे. गावातल्यांमध्ये त्याचा मान होता. कुणालाही सल्ला हवा असो, शंका असो, दु:ख असो—सर्वांच्या पावलांचे ठसे त्याच्या दारापर्यंत उमटत असत.
एका दिवशी गावात एक मोठी बातमी आली—शहरातून एक नविन शिक्षक गावच्या शाळेत बदली होऊन येणार होता. त्याचे नाव होते—सौरभ देशमुख. वयाने तरुण, पण चेहऱ्यावर एक अढळ असमाधान. त्याने नोकरी नाइलाजाने स्वीकारलेली होती. शहरातील स्पर्धा, नोकरीतील अपयश, आणि वैयक्तिक आयुष्यातील ताणतणाव यामुळे तो पूर्णपणे गढूळ झाला होता. तो गावात आल्यानंतर लगेच हरिदासजींकडे काही कामासाठी गेला. पहिल्या भेटीतच हरिदासजींनी त्याचं निरीक्षण केलं. सौरभच्या डोळ्यांत नैराश्याचं साचलेलं पाणी होतं.
"कसं वाटतंय गावात?" हरिदासजींनी विचारलं.
"सांगावं तसं नाही... खेड्यात राहणं माझ्यासाठी शिक्षा वाटते," सौरभ म्हणाला.
हरिदासजी फक्त हसले. "जरा थांब... गती कमी कर. मन शांत कर. हे गाव तुला बरंच काही शिकवेल."
सौरभला हे विचार फारसे रुचले नाहीत. त्याला वाटलं, ‘ह्या माणसाला काय कळतं माझ्या अडचणींचं?’
पण दिवस जात होते. सौरभ शाळेत शिकवत होता, पण उत्साहाने नव्हे—कर्तव्य म्हणून. मुलांशी संवाद करताना त्याचं मन अडकलेलं असायचं. त्यांच्या उत्साहात सहभागी होण्याऐवजी, तो आपल्या दुःखाचंच पुनरावर्तन करत असे.
एके दिवशी एका लहानशा मुलाने वर्गात विचारलं, “सर, आयुष्य म्हणजे नेमकं काय असतं?”
सौरभ अडकला. तो विचार करू लागला, पण उत्तर सापडत नव्हतं. संध्याकाळी तो हरिदासजींकडे गेला.
“तुम्हाला वाटतं का, आयुष्य खरंच सुंदर आहे?” सौरभने विचारलं.
हरिदासजींनी त्याला एक कप चहा दिला, आणि म्हणाले, “बाळा, जीवन हे स्वतःचं उत्तर आपल्याला देतं. प्रश्न आपण विचारतो, पण त्याला उत्तर ऐकायचं असतं... आणि ते उत्तर आजमध्ये, आत्ता आहे.”
सौरभ गोंधळला. “हे ‘आत्ता’ काय असतं?”
हरिदासजी उठले. त्यांनी सौरभला अंगणात नेलं. चंद्रप्रकाश खाली दरवळत होता. वाऱ्यावर झाडांची पानं हलत होती.
“हे बघ... ही रात्र परत नाही येणार. आपण तिचा अनुभव घेत नाही, कारण आपण काल किंवा उद्याचा विचार करत बसतो. पण हे क्षण... हेच तर आपलं खरं आयुष्य.”
त्या रात्री सौरभला झोप आली नाही. त्याने आपल्या आयुष्याचा फेरविचार सुरू केला. दुसऱ्या दिवशी त्याने वर्गात जाताच मुलांना खेळ शिकवला, गोष्ट सांगितली, आणि त्यांच्याबरोबर हसला. पहिल्यांदा त्याच्या चेहऱ्यावर आनंद दिसू लागला.
काही दिवसांनी गावात एका अपघातात एका शेतकऱ्याचा मृत्यू झाला. सौरभ त्या शेतकऱ्याच्या मुलांना भेटायला गेला. ते मुले शांत होती, पण त्यांच्या चेहऱ्यावर वेदनेची झलक होती. त्याच क्षणी त्याने ठरवलं—त्यांना मदत करायची. तो त्यांच्यासाठी अभ्यास घ्यायला लागला, त्यांना खेळ शिकवू लागला. त्यांच्यात एक शिक्षक नव्हे तर मोठा भाऊ बनला.
दर महिन्याला तो हरिदासजींकडे जात असे. आता त्यांचं नातं गुरु-शिष्यासारखं झालं होतं. एकदा हरिदासजी म्हणाले, “सौरभ, या गावाने तुला तुझ्या आतलं स्वप्न दाखवलं. आता तूच इतरांसाठी दीप बन.”
सौरभ आता गावाचा आदर्श शिक्षक झाला होता. त्याने शाळेत नवीन उपक्रम सुरू केले—पुस्तक वाचन, गायन, हस्तकला. त्याने मुलांच्या आयुष्यात रंग भरले. पण आयुष्याची एक अटळ बाजू असते—ती म्हणजे शेवट.
एक दिवस, अचानक हरिदासजींची प्रकृती खालावली. सौरभ त्यांच्याजवळ धावत गेला. हरिदासजी झोपले होते, पण चेहऱ्यावर शांत हास्य होतं.
"सौरभ..." त्यांनी हळुवार बोलण्याचा प्रयत्न केला, "प्रत्येक दिवस शेवटचाच असतो, म्हणून त्याला सुरुवातीसारखा जगा. खंत नको... केवळ कर्म."
सौरभचे डोळे पाणावले. त्याने हरिदासजींचा हात धरला.
त्या रात्री हरिदासजींनी शेवटचा श्वास घेतला.
गावभर एक वेदना पसरली, पण त्यांचं आयुष्य कोणासाठीही दुःखाचं कारण नव्हतं—ते एक साजरं करण्याजोगं उदाहरण होतं. त्यांच्या स्मृतीसाठी गावात एक “हरि-वाचनालय” सुरू करण्यात आलं, ज्यामध्ये मुलांना पुस्तके, गोष्टी आणि विचारांचे अमोल रत्ने मिळत.
सौरभ आता संपूर्णपणे बदलला होता. तो आता रोजच्या दिवसाकडे “शेवटचा दिवस” या भावनेने पाहू लागला. तो मुलांना शिकवताना प्रत्येक क्षणात पूर्णपणे जगू लागला.
वर्षानुवर्षे गेली. सौरभ एक दिवस निवृत्त झाला. त्याने गाव सोडला नाही. तो आता हरिदासजींसारखा, गावातील नवा मार्गदर्शक बनला होता.
एका नवीन शिक्षकाने गावात नुकतीच बदली झाली. तो निराश, रागीट, गोंधळलेला होता. पहिल्या दिवशी त्याने सौरभकडे भेट घेतली. सौरभने त्याला अंगणात बसवलं, चहा दिला आणि विचारलं, “कसं वाटतंय गावात?”
नवीन शिक्षक म्हणाला, “सांगावं तसं नाही... खेड्यात राहणं माझ्यासाठी शिक्षा वाटते.”
सौरभ हसला.
त्याचं हसू हरिदासजींच्या हास्यासारखंच शांत, खोल आणि अर्थपूर्ण होतं...
