1971 चं भारत-पाकिस्तान युद्ध संपल्यानंतर देशभर आनंद आणि अभिमानाचं वातावरण होतं, पण काही भारतीय सैनिक अजूनही पाकिस्तानच्या तुरुंगात कैद होते. त्यांच्यात भारतीय वायुसेनेचे तीन तरुण अधिकारी, फ्लाइट लेफ्टनंट दिलीप पारुळकर, एम.एस. ग्रेव्हल आणि हरीश सिंहजी या तिघांची कहाणी आजही धैर्याचं प्रतीक मानली जाते. युद्ध संपलं, तरी त्यांच्या लढाईचा शेवट झाला नव्हता. ती लढाई होती स्वातंत्र्यासाठी तुरुंगाच्या भिंतीच्या आतून, मृत्यूच्या सावलीतून, जिवंत राहून भारताकडे परतण्याची.
ही कहाणी सुरू होते 1971 च्या युद्धात, जेव्हा भारतीय वायुसेनेच्या हल्ल्यादरम्यान दिलीप पारुळकर यांचं विमान पाकिस्तानमध्ये कोसळलं. ते जिवंत राहिले, पण शत्रूच्या ताब्यात गेले. काही दिवसांनी एम.एस. ग्रेव्हल आणि हरीश सिंहजी हेही ताब्यात घेतले गेले. तिन्ही अधिकाऱ्यांना रावळपिंडीच्या उच्च सुरक्षा तुरुंगात ठेवण्यात आलं, जिथं भारताचे आणखी तीसहून अधिक सैनिक कैद होते. रोज एकसारखं अन्न, एकसारखे दिवस आणि कोणतीही बातमी नाही, अशा एकसुरी, अनिश्चित जीवनात त्यांनी मनात एकच गोष्ट जिवंत ठेवली “आपण इथून बाहेर पडायचं!”
फ्लाइट लेफ्टनंट दिलीप पारुळकर हे साहसी आणि कल्पक अधिकारी होते. त्यांनी तुरुंगात बसूनच सुटकेची योजना आखायला सुरुवात केली. त्यांनी पहारेकऱ्यांच्या हालचाली, भिंतींची जाडी, वेळापत्रक, आणि तुरुंगातील कमजोर जागा अभ्यासल्या. काही आठवड्यांतच त्यांनी निष्कर्ष काढला की तुरुंगातील एका खोलीच्या भिंतीतून बाहेर पडता येऊ शकतं. ही भिंत होती 18 इंच जाड, दगड आणि सिमेंटची. त्यांच्याकडे कोणतीही साधनं नव्हती, तरीही त्यांनी आपल्या खाटेच्या सळ्या, टिनची झाकणं, आणि दगड वापरून छोटी हातोडी–छिन्नी बनवली. दररोज रात्री ते थोडा-थोडा भाग तोडू लागले. आवाज झाकण्यासाठी पाणी ओतायचे, जेणेकरून पहारेकऱ्यांना संशय येऊ नये. महिनाभराच्या प्रयत्नानंतर त्यांनी मनुष्याच्या आकाराएवढं भोक तयार केलं.
सुटकेचा दिवस ठरवला गेला, पावसाळ्यातील काळोखी, मुसळधार पावसाची रात्र. त्यांनी वेष बदलण्यासाठी तुरुंगातील जुन्या कपड्यांपासून पठाणी पोशाख तयार केला, दाढी-मिश्या वाढवल्या, आणि एका पाकिस्तानी कैद्याच्या मदतीने थोडी रक्कम मिळवली. त्यांचा मार्ग ठरला, रावळपिंडीहून पेशावरमार्गे अफगाणिस्तानच्या सीमेपर्यंत पोहोचायचं, आणि तिथून भारताशी संपर्क साधायचा.
13 ऑगस्ट 1972 ची रात्र अखेर आली. बाहेर पाऊस कोसळत होता, विजांचा कडकडाट होत होता. अंधाराच्या आड त्यांनी भिंतीतून बाहेर सरकून तुरुंगाची कुंपण ओलांडली. त्यांच्या पायाखाली चिखल, अंगावर ओले कपडे, पण मनात एकच भावना होती की स्वातंत्र्याच्या दिशेने चाललोय. त्यांनी पायपीट करत जवळच्या गावाकडे वाट धरली. कुठे बसने, कुठे गाडीतून, तर कुठे लपून–छपून चालत त्यांनी सीमेकडे प्रयाण केलं. त्यांना उर्दू भाषेचं थोडं ज्ञान होतं, त्यामुळे त्यांनी स्वतःला स्थानिक पठाण व्यापारी म्हणून सादर केलं. काही दिवसांनी ते पेशावरच्या परिसरात पोहोचले आणि अफगाण सीमेजवळ आले. स्वातंत्र्य काही मैलांवर होतं.
परंतु नियतीने वेगळं ठरवलं होतं. एका गावात त्यांनी पाणी आणि अन्न मागितलं. त्यांना पाहून एका व्यक्तीला संशय आला आणि त्याने स्थानिक पोलीसांना कळवलं. थोड्याच वेळात पाकिस्तानी सैनिकांनी त्यांना पकडलं. तीन दिवसांच्या अद्भुत सुटकेनंतर ते पुन्हा कैद झाले. पण या अपयशानंतरही त्यांचा आत्मविश्वास कमी झाला नाही. पारुळकर म्हणाले होते, “आपण प्रयत्न केला म्हणजे आपण हरलो नाही. अपयश आलं तरी पुन्हा प्रयत्न करण्याचं धैर्य आपल्याकडे आहे.”
पुढे त्यांना लायलपूर (आताचा फैसलाबाद) येथील अधिक कडक सुरक्षा तुरुंगात हलवण्यात आलं. तिथेही त्यांनी इतर भारतीय बंद्यांना धैर्य दिलं. दरम्यान भारत आणि पाकिस्तानमध्ये युद्धकैद्यांच्या अदलाबदलीबाबत चर्चा सुरू झाली. अनेक महिने वाट पाहिल्यानंतर अखेर 1972 च्या अखेरीस ते भारतात परत आले. वाघा सीमेवरून भारतीय भूमीवर पाऊल ठेवताना त्यांच्या डोळ्यांत आनंदाश्रू होते. त्यांनी भिंती तोडून जरी स्वातंत्र्य मिळवलं नव्हतं, तरी जिद्दीची ती आग कायम ठेवली होती.
भारतामध्ये त्यांचं स्वागत नायकांप्रमाणे झालं. दिलीप पारुळकर, एम.एस. ग्रेव्हल आणि हरीश सिंहजी या तिघांनी पुन्हा वायुसेनेत सेवा सुरू ठेवली. पारुळकर यांनी नंतर आपला अनुभव “Four Miles to Freedom” या पुस्तकातून जगासमोर आणला, ज्यावर नंतर माहितीपटही तयार झाला. पण त्यांचं सर्वात मोठं यश म्हणजे त्यांनी दाखवून दिलं की कैदेत सुद्धा मनुष्याचं मन स्वातंत्र्य राखू शकतं.
त्यांची कहाणी म्हणजे फक्त युद्धाच्या काळातल्या पराक्रमाची गोष्ट नाही, तर ती मानवी इच्छाशक्तीचं प्रतीक आहे. अंधार, भूक, थंडी आणि भीती यांच्या विरोधात उभं राहून त्यांनी दाखवलं की मनुष्याची जिद्द कोणत्याही भिंतीपेक्षा कठीण असते. आजच्या पिढीसाठी त्यांची कथा एक प्रेरणा आहे, देशभक्ती म्हणजे केवळ रणांगणावर लढणं नाही; ती म्हणजे आशा, स्वप्नं आणि आत्मविश्वास कायम ठेवणं, अगदी कैदेतही.
1972 च्या त्या रात्री त्यांनी भिंत फोडली, पण खरं तर त्यांनी फोडली होती ती भीतीची भिंत. दिलीप पारुळकर, ग्रेव्हल आणि सिंहजी ही तिन्ही नावं आजही आपल्या इतिहासात उजळून निघतात. त्यांनी शिकवण दिली की स्वातंत्र्य भिंत तोडून मिळत नाही, ते मिळतं मनातील बंधनं मोडून. त्यांच्या या अमर कथेत भारतीय सैनिकाची खरी ओळख दिसते धैर्य, जिद्द आणि देशावरचं अखंड प्रेम...
