સવારના પાંચ વાગ્યા. આરતી આંગણું સાફ કરતી હતી. ઠંડી હવામાં એની શ્વાસોમાં થાક પણ ભળેલો હતો. મા ખાંસી રહી હતી અને નાનો ભાઈ અમિત હજી સુધી બિછાનામાં વળી ને પડેલો.
આરતી (જોરથી):
"અમિત, ઊઠો! સ્કૂલની ઘંટી તારો ઈنتઝાર નહીં કરે."
અમિત આળસથી કરવટ ફેરવીને બોલ્યો,
"દીદી, ઊંઘ આવી રહી છે…"
આરતી એ ઊંડો શ્વાસ લીધો. તેને ખબર હતી, આ ઊંઘ નહીં—પાઠથી ભાગવાનો બહાનો હતો.
માએ રૂમમાંથી અવાજ દીધો—
"બેટા, ગુસ્સો ન કર એને. થોડો નબળો છે અભ્યાસમાં."
આરતીને ગુસ્સો આવ્યો પરંતુ ચૂપ રહી. એની અંદર એક જ વિચાર—
“પપ્પા હોત તો અમિતની વાંચાઈ માટે મને એટલી મશક્કત ન કરવી પડત.”
બપોરે જ્યારે અમિત સ્કૂલથી પાછો આવ્યો, તેના હાથમાં ચિઠ્ઠી હતી. ટીચરની લખાણ સ્પષ્ટ હતું:
"અમિત અભ્યાસમાં ધ્યાન નથી આપતો. ટ્યુશન જરૂરી છે. નહીં તો આગલી ક્લાસમાં મુશ્કેલી પડશે."
આરતીના પગ નીચેની જમીન ખસી ગઈ.
ટ્યુશન એટલે પૈસા.
અને પૈસા ક્યાંથી આવે?
રાત્રે ભોજન બનાવતી વખતે એ જ ચિંતા તેના માથા પર પસીના જેવી ચોંટેલી રહી.
ઉપરના રૂમમાંથી ખાટલાની ચરર–ચરર અવાજ આવ્યો. આરતી એ નજર ઉંચી કરી—વિવેક પુસ્તકમાં ગરક હતો. એને જોઈને હંમેશા એવું લાગતું, કે આ છોકરાને વાંચવા સિવાય કશું જ મેળવવાનું નથી.
એના હાથમાં જાડા પુસ્તકો, ક્યારેક નોટ્સ, ક્યારેક ધીમું ગુંગુંનવું.
મોહલ્લામાં લોકો કહેઃ
"આ છોકરો બહુ તેજ છે, માસ્ટરજી બનશે."
આરતીની આંખોમાં અચાનક વિચાર ચમક્યો—
“કદાચ આ અમિતને ભણાવી શકે… પૈસા તો નથી આપી શકતી, પરંતુ એની બદલે કંઈક કરી શકું.”
આગલા સાંજ, આરતી હિંમત કરીને ઉપર ગઈ. દરવાજો થોડો ખુલ્લો હતો. વિવેક નોટ્સ લખી રહ્યો હતો.
આરતી (સંકોચમાં):
"સાંભળો… હું તમને કંઈક કહેવા માંગુ છું."
વિવેકે ચશ્મા ઉતારીને તેની તરફ જોયું.
"હા, કહો."
આરતી:
"હકીકતમાં… મારો ભાઈ અભ્યાસમાં થોડો નબળો છે. સ્કૂલથી ફરિયાદ આવી છે. મને એને ટ્યુશન લગાવવું છે, પણ…"
(એ અટક ગઈ)
વિવેક:
"પણ પૈસા નથી, נכון?"
આરતી ચકિત.
"તમે કેવી રીતે જાણ્યું?"
વિવેક સ્મિત્યો.
"તમેને જોઈને સમજાઈ જાય છે. તમારી આંખો હંમેશા કોઈ બોજનું હિસાબ કરતી રહે છે."
આરતી એ નજર ઝૂકાવી દીધી.
"હા… હું ઈચ્છું છું કે એ વાંચી જાય. મારાથી પૈસા નથી આપવાનાં, પરંતુ જો તમે કહો તો હું તમારા માટે ખાવાનું બનાવી દઈશ, કપડા ધોઈ દઈશ, ઘરના નાનાં–મોટાં કામ કરી દઈશ. બદલેમાં… તમે અમિતને ભણાવી દેજો."
રૂમમાં થોડી ક્ષણ શાંતિ પસરાઈ.
વિવેક ધીમે બોલ્યો,
"અજીબ સોદો છે… પરંતુ ખરાબ નથી. ખાવાનું તો મને પોતે જ બનાવવું પડે છે અને સાચું કહું તો સારું પણ નથી بنتું."
આરતીની આંખોમાં આશાનો દીવો જળવાયો.
"તો… માની ગયા?"
વિવેકે હળવું સ્મિત કરીને માથું હલાવ્યું.
"હા. કાલથી શરૂ કરીએ. પરંતુ એક શરત છે."
આરતી ચોંકી.
"કઈ?"
વિવેક:
"તમે અમિત સાથે બેસીને સાંભળશો. એને એકલા ભણાવીને ફાયદો નહીં થાય. જો તમે બાજુમાં રહેશો તો એ વધુ ધ્યાન આપશે."
આરતી અનજાણે માથું હલાવી ગઈ.
તેને ખબર નહોતી—આ જ “સાથે બેસવું” ધીમે–ધીમે કંઈક બીજું પણ બાંધવાનું શરૂ કરશે.
દરેક સાંજે વિવેક નીચે આવતો અને અમિતને ભણાવતો. આરતી રસોડામાં, પણ કાન હંમેશા રૂમ તરફ.
જ્યારે વિવેક કહેતો—
“ડર લાગે છે? તો એ જ પ્રશ્ન બે વાર કર. ડર ભાગી જશે,”
આરતીના હોઠ પર સ્મિત આવી જતું.
એને લાગતું—આ વાત ફક્ત અમિત માટે નહીં, તેની આખી જીંદગી માટે कही છે.
એક સાંજે વરસાદ હતો, લાઇટ ગઇ, હવામાં માટીની સુગંધ.
આરતી એ દીવો બાળ્યો અને એક ખૂણે બેઠી.
વિવેક વાંચતો, પણ નજર વારંવાર આરતી પર ગઈ.
એ શાંતિથી સાંભળતી, પણ એની આંખોમાં કંઈક ઊંડું હતું—જેમ જવાબોની શોધ ચાલી રહી હોય.
વિવેક અચાનક બોલ્યો,
“તમે પણ ક્યારેય વાંચતા હતા?”
આરતી ચકિત.
"કેવી રીતે જાણ્યું?"
વિવેક હળવું સ્મિત્યો,
"તમારા સાંભળવાનો અંદાજ કહે છે. કોઈ પોતાનો અધૂરો સપનો અંદર ક્યાંક હજુ સાચવીને રાખે છે."
આરતી થોડા સમય શાંત રહી.
"બારમી સુધી વાંચ્યું હતું. પપ્પા ગયા પછી બધું છોડી દીધું. હવે ફક્ત જવાબદારીઓ છે."
વિવેકે માથું ઝુકાવ્યું.
“ક્યારેક જવાબદારી પણ એક શાળા હોય છે—જિતલું નિભાવો, તેટલું શીખવાડી જાય.”
આરતીની આંખોમાં પાણી તૈરાયું, પરંતુ એ સ્મિતી.
“તમે પણ વાતો એવી કરો છો કે બહુ શીખવાડે.”
સમય વહી ગયો.
આરતી હવે ફક્ત સાંભળતી નહીં—સવાલ પૂછવા લાગી.
ક્યારેક નોટબુક હાથમાંથી પડી જાય તો બંને એકસાથે ઝૂકે, અને એક પળ એમના હાથ સ્પર્શે.
આરતી તરત પાછળ.
વિવેક બસ સ્મિતે—એવું સ્મિત જે વધારે કહે અને વધારે ટકે નહીં.
એક દિવસ આરતી એ પૂછ્યું,
“તમને તમારા ઘર યાદ નથી આવતું?”
વિવેક:
“ઘર?”
“ઘર તો ત્યાં બને જ્યાં કોઈ સક્ન મળે.”
આરતી મૌન, પરંતુ એની આંખોમાં શાંતિ હતી.
હવે આરતી બદલાતી ગઈ.
સવારે કામ પછી એ અમિતની બાજુમાં બેસી ગઇ.
ક્યારેક પોતાના નોટ્સ બનાવતી.
એક દિવસ વિવેકે નોટબુકમાં લખ્યો—
“આરતી, solve this.”
આરતી એ પૂરું હલ કર્યું—થોડી ભૂલ હતી, પણ કોશિશ પૂરી.
વિવેકે જોયું અને કહ્યું,
“તમારા જવાબોમાં સચ્ચાઈ છે. એજ સૌથી મોટું શીખણ છે.”
એ રાતે આરતી છત પર બેસી રહી—હવામાં ઠંડક હતી, પણ તેને અંદર ગરમાવો.
જીવન હવે માત્ર ફરજ નહીં, કોઈ નવી શરૂઆત જેવું લાગતું.
લોકોની નજરો તેજ, વાતો એથી પણ તેજ.
"કિરાયેદાર દરરોજ નીચે જાય છે…"
"સાથે ચા પીવે છે…"
"લડકી સીધી લાગી હતી, પણ હવે શું જાણવું…"
વાતો દીવાલો પાર કરીને આરતીના કાન સુધી આવી.
પડોશણએ સીધું કહ્યું—
"આરતી, વધારે મળવાનું સારું નથી. લોકો વાતો કરશે."
તે સાંજ આરતી મૌન.
વિવેકે પૂછ્યું,
“આજે કંઈ થયું છે?”
આરતી:
“હવે રોજ આવવાની જરૂર નથી. અમિત પોતે વાંચી લેશે.”
વિવેક સમજી ગયો.
“કોઈએ કંઈ કહ્યું?”
આરતીની આંખોમાં পানি.
“સ્ત્રીને દરરોજ સફાઈ આપવી પડે છે… પોતાના ઈરાદોની પણ.”
વિવેક શાંત, પરંતુ મજબૂત સ્વરે બોલ્યો—
“જો તમે ઇચ્છો તો હું આ બધું બદલી શકું.”
આરતી:
“કઈ રીતે?”
વિવેક:
“હું અહીં ફક્ત કિરાયેદાર બનીને જવાનું નથી માંગતો.
નોકરી લાગતાં જ પાછો આવીને તમારો હાથ માંગુ—સ્પષ્ટ, બધાની સામે.”
આરતી નિર્વાક.
થોડાં પળો પછી ફક્ત ફસફસતા કહ્યું—
“તમને નથી લાગતું આ બધું ઝડપથી થઈ રહ્યું છે?”
વિવેક:
“જ્યારે કોઈ માણસમાં વિશ્વાસ થઈ જાય, ત્યારે સમયનું માપદંડ ન રહે.”
આરતીની આંખોમાં હવે ભય નહોતો—ફક્ત શાંતિ.
અણકહેલું, પરંતુ અતૂટ
પછીના દિવસોમાં વિવેક ઓછું આવતો—પણ ઉપરથી કલમની સરસર ચાલતી.
રાતે દીવો જળતો અને આરતી વિચારે—
"લોકો કેટલીય વાતો કરે, પણ કેટલાક સંબંધો સમજવા માટે બોલવું નહીં—મહેસૂસ કરવું પડે."
