साल १९७१, भारत आणि पाकिस्तान यांच्यात तणाव शिगेला पोहोचला होता. पूर्व पाकिस्तानात (आताचा बांगलादेश) नागरिकांवर अन्याय चालू होता. लाखो निर्वासित भारतात शिरले होते. युद्ध जवळ आलं होतं. पण या युद्धाचं एक महत्त्वाचं रणांगण होतं ते म्हणजे समुद्र.
भारताकडे त्या वेळी INS विक्रांत ही मोठी विमानवाहू नौका होती. ही नौका म्हणजे भारताच्या नौदलाची सर्वात मोठी ताकद होती. पाकिस्तानला माहिती होतं की विक्रांतचा नाश केला, तर भारताची समुद्री शक्ती मोडेल. म्हणून त्यांनी एक गुप्त मोहीम आखली ‘ऑपरेशन गाझी’.
ही मोहीम पार पाडण्यासाठी पाकिस्तानने आपली जुनी पण प्रभावी पाणबुडी PNS गाझी पाठवली. तिचं उद्दिष्ट एकच होतं — विक्रांतचा शोध घेऊन त्याला उडवून देणे. गाझीचे कमांडर झफर मोहम्मद खान हे अनुभवी अधिकारी होते. त्यांनी १४ नोव्हेंबर १९७१ रोजी कराची बंदरातून प्रवास सुरू केला. त्यांना बंगालच्या उपसागरापर्यंत पोहोचायचं होतं, म्हणजे विक्रांतला लक्ष्य करता येईल.
पण पाकिस्तानच्या या हालचालीची खबर भारताच्या गुप्तचर यंत्रणेला मिळाली होती. भारतीय नौदल तत्काळ सज्ज झालं. त्यांनी एक चतुर योजना आखली. विक्रांतला विशाखापट्टणम बंदरातून हलवून अंदमान–निकोबार बेटांकडे नेण्यात आलं. मात्र पाकिस्तानला हे समजू नये म्हणून जाणीवपूर्वक अफवा पसरवली गेली की विक्रांत अजूनही विशाखापट्टणममध्येच आहे. म्हणजेच पाकिस्तानची गाझी पाणबुडी थेट भारताने बसवलेल्या सापळ्यात येणार होती.
२ डिसेंबर १९७१ ची रात्र. विशाखापट्टणमजवळ भारतीय नौदलाची INS राजपूत नावाची विध्वंसक नौका गस्त घालत होती. अचानक सोनार उपकरणांवर काही हालचाल दिसली. काहीतरी मोठं वस्तू पाण्याखाली हालत होतं. कप्तानांना संशय आला की ही शत्रूची पाणबुडी असावी. त्यांनी ताबडतोब आदेश दिला आणि पाणबुडीविरोधी स्फोटकांचा (डेप्थ चार्ज) मारा केला.
काही क्षणांनी समुद्रात जबरदस्त स्फोट झाला. पाण्यावर तेल आणि धातूचे तुकडे दिसू लागले. सकाळी तपास झाला आणि सर्वांना धक्का बसला कारण ती पाणबुडी म्हणजे पाकिस्तानची PNS गाझी होती! ती पूर्णपणे फुटून समुद्राखाली गडप झाली होती. तिच्यासोबत ९२ पाकिस्तानी नौसैनिक मृत्यूमुखी पडले.
गाझीचा अंत नेमका कसा झाला यावर आजही चर्चा होते. पाकिस्तानने म्हटलं की ती स्वतःच फुटली, तर भारताचं मत होतं की INS राजपूतच्या हल्ल्यामुळेच ती नष्ट झाली. नंतर झालेल्या तपासणीत गाझीच्या अवशेषांवर बाहेरून स्फोटाचे चिन्ह आढळले. त्यामुळे भारतीय दाव्याला पुष्टी मिळाली.
या घटनेनंतर भारतीय नौदलाचा आत्मविश्वास प्रचंड वाढला. पाकिस्तानची सर्वात धोकादायक पाणबुडी संपल्याने भारताला बंगालच्या उपसागरात पूर्ण वर्चस्व मिळालं. काही दिवसांनी भारताने ऑपरेशन ट्रायडेंट आणि ऑपरेशन पाइथन या दोन मोठ्या मोहिमा राबवून कराची बंदरावर हल्ला केला. पाकिस्तानचे तेलसाठे आणि नौका जळून खाक झाल्या. दरम्यान, विक्रांतने पूर्व किनाऱ्यावरून चिटगाव, कॉक्स बाजार आणि मोंगला या बंदरांवर बॉम्बफेक केली. त्यामुळे पाकिस्तानच्या सैन्याचा पुरवठा थांबला आणि युद्ध भारताच्या बाजूने झुकलं.
१६ डिसेंबर १९७१ रोजी ढाक्यात पाकिस्तानी सैन्याने शरणागती पत्करली. बांगलादेश नावाचं नवीन राष्ट्र जन्माला आलं. या महान विजयामागे अनेक शौर्यगाथा आहेत, पण गाझीचा अंत ही त्यातली सर्वात नाट्यमय कथा ठरली.
INS राजपूतवरील जवानांना सुरुवातीला कळलंच नव्हतं की त्यांनी इतिहास घडवला आहे. नंतर गाझीचे अवशेष गोताखोरांनी तपासले. त्यात नकाशे, आदेशपत्रे आणि काही वैयक्तिक वस्तू सापडल्या. आज या वस्तू विशाखापट्टणममधील नौदल संग्रहालयात जपल्या आहेत. त्या पाहताना त्या काळातील धैर्य आणि कल्पकतेचा अनुभव मिळतो.
पाकिस्तानात मात्र आजही या घटनेबद्दल मतभेद आहेत. काहीजण म्हणतात की गाझी जुनी होती, त्यामुळे तांत्रिक बिघाड झाला. पण भारताकडे मिळालेल्या पुराव्यांवरून आणि अवशेषांच्या स्वरूपावरून भारतीय नौदलाचं मतच अधिक विश्वासार्ह वाटतं.
आज जवळपास ५० वर्षांनंतरही विशाखापट्टणमच्या किनाऱ्याजवळ गाझीचे तुकडे समुद्राखाली पडलेले आहेत. दरवर्षी नौदल अधिकारी त्या ठिकाणी पुष्पचक्र अर्पण करतात. कारण युद्धात शत्रू असला तरी त्याचं बलिदानही सन्मानास पात्र असतं.
गाझीची गोष्ट फक्त एका पाणबुडीच्या अंताची नाही. ती बुद्धिमत्ता, धैर्य आणि देशसेवेच्या भावनेची कहाणी आहे. भारताने त्या काळात आधुनिक तंत्रज्ञानाशिवाय एक मोठी लढाई बुद्धीच्या बळावर जिंकली.
गाझी आजही समुद्राखाली शांत झोपलेली आहे. पण तिची कहाणी सांगते की विजय नेहमी शत्रास्त्रात नसतो तो असतो रणनीतीत, संयमात आणि योग्य वेळी घेतलेल्या निर्णयात. आणि म्हणूनच, घाझीचा अंत भारतीय नौदलाच्या इतिहासात कायम स्मरणात राहणार आहे.
