पूर्व युक्रेनमधील पोक्रोव्ह्स्क हे शहर सध्या संपूर्ण जगाचे लक्ष वेधून घेत आहे. येथे सुमारे दहा हजार युक्रेनी सैनिक रशियन सैन्याच्या घेरावात अडकले आहेत. युद्धाच्या या निर्णायक टप्प्यावर युक्रेनचे राष्ट्राध्यक्ष वोलोडिमीर झेलेन्स्की यांनी अचानक शांततेसाठी चर्चेला तयार असल्याचे जाहीर केले. “रशिया किंवा बेलारूस वगळता कुठेही आम्ही चर्चेसाठी तयार आहोत,” असे ते म्हणाले. या एका वक्तव्याने आंतरराष्ट्रीय राजकारणात हलकल्लोळ माजला. झेलेन्स्कींचा हा प्रस्ताव खरोखर शांततेचा मार्ग आहे का, की केवळ श्वास घेण्यासाठीची तात्पुरती विश्रांती? हाच सध्या सर्वांचा प्रश्न आहे.
युद्धाच्या सुरुवातीला जगाने पाहिले की, युक्रेनने एका मोठ्या शक्तीला तगडा प्रतिकार दिला. परंतु तीन वर्षांच्या सततच्या लढाईनंतर परिस्थिती वेगळी आहे. रशियाने डोनेट्स्क प्रदेशाचा सुमारे पंच्याहत्तर टक्के भाग आपल्या नियंत्रणाखाली घेतला आहे. पोक्रोव्ह्स्क या शहराभोवती रशियन सैन्याने मोठा फास घट्ट केला आहे. युक्रेनचे सैनिक तिथे धैर्याने लढत असले तरी, पुरवठा मार्ग बंद झाल्यामुळे त्यांची स्थिती अत्यंत बिकट झाली आहे. रशियन सैन्य संख्येने आठपट जास्त असल्यामुळे, या लढाईचा निकाल काय होईल हे जवळपास निश्चित आहे.
युक्रेनला सध्या सर्वात मोठी अडचण भासते आहे ती म्हणजे थकलेली अर्थव्यवस्था आणि कमी झालेला बाह्य पाठिंबा. युद्धाच्या सुरुवातीच्या काळात अमेरिकेने, ब्रिटनने आणि युरोपियन देशांनी शस्त्रसामग्री, आर्थिक मदत आणि प्रशिक्षणाच्या स्वरूपात मोठा हातभार लावला होता. परंतु आता परिस्थिती बदलली आहे. युरोप स्वतः ऊर्जा टंचाई, महागाई आणि राजकीय अस्थिरतेशी झुंजतो आहे. त्यामुळे युक्रेनला दिली जाणारी मदत कमी होत चालली आहे. अमेरिकेतही “युद्ध थांबवावे” अशी भूमिका घेणाऱ्या नागरिकांची संख्या वाढते आहे.
या पार्श्वभूमीवर काही दिवसांपूर्वी झेलेन्स्की आणि अमेरिकेचे माजी राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांच्यात झालेली बैठक चर्चेचा विषय ठरली. या बैठकीत दोघांमध्ये तीव्र वाद झाल्याची माहिती माध्यमांमधून समोर आली. झेलेन्स्की यांनी अमेरिकेकडे लांब पल्ल्याच्या क्षेपणास्त्रांची मागणी केली होती, मात्र ट्रम्प यांनी ती नाकारली आणि थेट चेतावणी दिली – “जर तुम्ही चर्चा केली नाही, तर युक्रेन पूर्णपणे उद्ध्वस्त होईल.” हा संवाद अमेरिकेच्या धोरणातील बदल स्पष्ट करणारा होता. सुरुवातीला युक्रेनला दिलेला विनाशर्त पाठिंबा आता अटींवर आला आहे.
दुसरीकडे, रशियाने आपले राजकीय व लष्करी दबदबा कायम ठेवला आहे. नुकत्याच झालेल्या अणुऊर्जेवर चालणाऱ्या “बुरेव्हेस्टनिक” क्षेपणास्त्राच्या चाचणीने मॉस्कोने जगाला स्पष्ट संदेश दिला – “आमच्याकडे शक्ती आहे आणि गरज पडल्यास तिचा वापर करू.” ही चाचणी युद्धभूमीवर नव्हे, तर मनोवैज्ञानिक दबावाच्या शस्त्रासारखी वापरली गेली. युरोप आणि नाटो देशांमध्ये पुन्हा अणुयुद्धाच्या भीतीची छाया निर्माण झाली आहे. या भीतीचा परिणाम असा झाला की, युक्रेनला थेट लष्करी मदत देण्यास अनेक देश आता कचरू लागले आहेत.
युद्धाचा सर्वात मोठा बळी मात्र सामान्य नागरिक ठरतो आहे. युक्रेनमधील शेकडो शहरांचे वीज आणि पाणीपुरवठे खंडित झाले आहेत. हिवाळा जवळ येत असल्याने ऊर्जा टंचाईचे संकट आणखी गंभीर होणार आहे. लाखो नागरिक विस्थापित झाले आहेत, हजारो घरं उद्ध्वस्त झाली आहेत, आणि हजारो मुलं शिक्षणापासून वंचित राहिली आहेत. “शांततेचे नावच आता आम्हाला अनोळखी झाले आहे,” असे एका डोनेट्स्क रहिवाशाचे विधान युक्रेनमधील जनतेच्या वेदना व्यक्त करते. युद्ध संपेल का, हा प्रश्न आता लोकांच्या थकलेल्या चेहऱ्यांवर दिसतो.
युक्रेनचा शांततेचा प्रस्ताव काहींच्या मते वास्तववादी आहे, तर काहींच्या दृष्टीने तो कमजोरीचा दाखला आहे. झेलेन्स्की हे जाणतात की, दीर्घकाळ हे युद्ध टिकवणे शक्य नाही. परंतु ते हेही जाणतात की, जर रशियाच्या अटींवर समझोता झाला, तर तो युक्रेनच्या सार्वभौमत्वाचा पराभव ठरेल. म्हणूनच त्यांनी चर्चा करण्याची तयारी दाखवली असली तरी ती रशिया किंवा बेलारूसमध्ये न करण्याचा अट ठेवली आहे. हे त्यांचे धोरणात्मक पाऊल आहे, शांतीचा संदेश देत असतानाच स्वाभिमानही जपणे.
रशिया मात्र या सर्व घडामोडींना आपल्या विजयाची खात्री मानत आहे. रशियन माध्यमे आणि प्रचारयंत्रणा युक्रेनला “थकलेले राष्ट्र” म्हणून दाखवत आहेत. मॉस्कोचे म्हणणे आहे की, युक्रेनने आता वास्तव स्वीकारले पाहिजे. परंतु ही “वास्तवाची व्याख्या” रशियासाठी जशी सोयीस्कर आहे, तशी युक्रेनसाठी विनाशक आहे. या दोन्ही भूमिकांमध्ये सामंजस्याची जागा उरलेली नाही. त्यामुळे शांततेची शक्यता असली तरी ती फार काळ टिकेल का, याबद्दल संशयच आहे.
जागतिक पातळीवर या युद्धामुळे नव्या समीकरणांची निर्मिती होत आहे. भारत, चीन आणि इतर आशियाई देशांनी सावध पण संतुलित भूमिका घेतली आहे. भारताने नेहमीप्रमाणे युद्धबंदी व संवादाचा आग्रह धरला आहे, परंतु कोणत्याही बाजूला न झुकता आपले राजनैतिक संतुलन कायम ठेवले आहे. चीन मात्र या युद्धाकडे स्वतःच्या फायद्याच्या नजरेतून पाहतो. रशियाशी असलेली भागीदारी चीनला पश्चिमेच्या विरोधात उपयोगी पडते, पण त्याचवेळी त्याला स्थैर्यही आवश्यक आहे. म्हणूनच बीजिंग उघडपणे युद्धविरोधी भूमिका घेत नाही, पण मागच्या दाराने संतुलन राखतो.
रशियाचे दीर्घकालीन आर्थिक नुकसान मात्र दुर्लक्षित करता येत नाही. युद्ध लांबत गेल्याने रशियाची अर्थव्यवस्था ताणली गेली आहे. मोठ्या प्रमाणावर निर्बंध, आयातीवरील मर्यादा आणि जागतिक बाजारात निर्माण झालेला अविश्वास या सगळ्याचा फटका बसतो आहे. तरीसुद्धा, राष्ट्राध्यक्ष व्लादिमीर पुतीन आपल्या देशात अजूनही लोकप्रिय आहेत. त्यांचा प्रचार असा आहे की, हे युद्ध रशियाच्या “राष्ट्रीय सुरक्षेसाठी आवश्यक” आहे. या प्रचारामुळे जनतेचा पाठिंबा काही प्रमाणात टिकून आहे.
युद्धाच्या पाचव्या टप्प्यात जगाने हे स्पष्ट पाहिले आहे की, दोन्ही देशांची जिद्द अजूनही संपलेली नाही. परंतु प्रत्येक नवीन दिवसासोबत दोघांनाही मोठी किंमत चुकवावी लागत आहे. युक्रेनकडे सैन्य आणि संसाधने कमी होत आहेत, तर रशियाकडे जागतिक समर्थन घटत आहे. अशा परिस्थितीत झेलेन्स्कींचा शांततेचा प्रस्ताव हा पराभवाचा स्वीकार आहे की दीर्घ श्वास घेण्यासाठी घेतलेली रणनीतिक विश्रांती, हे पुढील काही महिन्यांत स्पष्ट होईल.
जगाच्या दृष्टीने या युद्धाचा अर्थ आता फक्त दोन देशांमधील संघर्ष इतकाच राहिलेला नाही. हे युद्ध म्हणजे नव्या जागतिक व्यवस्थेचा आरसा आहे. रशियाला सत्ता आणि प्रभाव हवा आहे, युक्रेनला स्वातंत्र्य टिकवायचे आहे, आणि बाकी जगाला स्थैर्य हवे आहे. परंतु ही तीनही उद्दिष्टे एकत्र साध्य करणे जवळपास अशक्य आहे. म्हणूनच या संघर्षाचा शेवट जरी जवळ आला तरी, त्यातून उभ्या राहणाऱ्या तणावांचा अंत अजून खूप लांब आहे.
आज पोक्रोव्ह्स्कच्या रणभूमीवर गोळ्या झाडल्या जात असल्या तरी, खरी लढाई राजनैतिक पातळीवर सुरू आहे. झेलेन्स्की आणि पुतीन दोघेही आपापल्या जनतेला दाखवू इच्छितात की, त्यांनी आपल्या राष्ट्रासाठी सर्वोत्तम प्रयत्न केले. पण इतिहास सांगतो – कोणत्याही युद्धात विजय मिळवणारा शेवटी तोच असतो, ज्याने कमी गमावले. या युद्धात दोन्ही बाजूंनी इतके काही गमावले आहे की, कोण विजयी ठरेल आणि कोण हरले हे ठरवणे कठीण झाले आहे.
एक गोष्ट मात्र निश्चित आहे, युद्ध थांबले तरी युक्रेनच्या जखमा सहज भरून येणार नाहीत. आणि रशियासाठीही हा विजय खूप महागात पडलेला ठरणार आहे. शांततेची चर्चा सुरू झाली आहे, पण खरी शांतता अजून खूप दूर आहे. हे युद्ध संपले तरी जगाच्या इतिहासात त्याचे परिणाम दीर्घकाळ उमटत राहतील.
