भारतीय सैन्याच्या इतिहासात १३ एप्रिल १९८४ हा दिवस एक अमर क्षण ठरला. त्या दिवशी सुरू झालेल्या “ऑपरेशन मेघदूत” या मोहिमेने जगातील सर्वात उंच रणभूमी सियाचिन ग्लेशियर भारताच्या ताब्यात आली. या मोहिमेने भारताने केवळ आपली सीमारेषा सुरक्षित केल्या नाहीत, तर देशाची सैनिकी ताकद आणि जिद्द जगासमोर दाखवून दिली.
सियाचिन ग्लेशियर हा कराकोरम पर्वतरांगांमध्ये, लडाखच्या उत्तरेकडे स्थित आहे. येथे समुद्रसपाटीपासून सुमारे २०,००० फूट उंचीवर थंडी इतकी प्रखर असते की तापमान -५० अंश सेल्सिअसपर्यंत खाली जाते. जगातील सर्वात उंच आणि थंड ठिकाण असल्यामुळे तिथे राहणे किंवा लढणे हे मानवासाठी जवळजवळ अशक्य वाटावे असे आहे. पण हेच अशक्य भारतीय जवानांनी शक्य करून दाखवले.
१९४९ साली भारत-पाकिस्तान युद्धानंतर दोन्ही देशांमध्ये कराची करार झाला. या करारात काश्मीरची सीमारेषा एका ठिकाणी म्हणजे NJ9842 पर्यंत स्पष्ट करण्यात आली, पण त्यानंतरच्या हिमप्रदेशाबद्दल काहीही लिहिले गेले नाही. त्यामुळे पाकिस्तानने नकाशांमध्ये सीमारेषा पुढे नेऊन सियाचिन आपल्या ताब्यात दाखवला. भारताने ही व्याख्या मान्य केली नाही. या अस्पष्टतेमुळे दोन्ही देशांमध्ये सियाचिनबाबत तणाव वाढला.
१९७० च्या दशकात पाकिस्तानने सियाचिन परिसरात विदेशी गिर्यारोहकांना मोहिमांसाठी परवानगी देण्यास सुरुवात केली. हे पाहून भारत सतर्क झाला. भारतीय गुप्तचर संस्थांना १९८३ मध्ये माहिती मिळाली की पाकिस्तान या भागात सैन्य तैनात करण्याची योजना आखत आहे. त्यामुळे भारताने आधीच कारवाई करण्याचे ठरवले. जनरल पी. एन. हून, जनरल एम. एल. छिब्बर आणि ब्रिगेडियर विजय छन्ना यांच्या मार्गदर्शनाखाली गुप्त तयारी सुरू झाली. या संपूर्ण मोहिमेला “ऑपरेशन मेघदूत” हे कोडनाव देण्यात आले.
१३ एप्रिल १९८४ रोजी भारतीय सैन्याने अचानक सियाचिनकडे प्रस्थान केले. हवामान प्रतिकूल, तापमान अत्यंत कमी, ऑक्सिजनचा तुटवडा अशा परिस्थितीतही भारतीय जवान हेलिकॉप्टरच्या मदतीने पर्वतरांगांवर उतरले. त्यांनी काही दिवसांतच सियाचिनवरील सर्व महत्त्वाच्या जागा ताब्यात घेतल्या. त्या वेळी पाकिस्तानलाही हे समजले की भारताने त्यांच्यापेक्षा आधीच कारवाई केली आहे. पाकिस्तानने नंतर प्रत्युत्तर देण्याचा प्रयत्न केला, पण भारत आधीच सियाचिनच्या सर्वोच्च ठिकाणी पोहोचला होता.
या मोहिमेत भारतीय हवाई दलाची भूमिकाही अत्यंत महत्त्वाची होती. Cheetah आणि Mi-17 हेलिकॉप्टरांनी २०,००० फूट उंचीवर सैनिक आणि पुरवठा पोहोचवला. एवढ्या उंचीवर हवाई मोहीम चालवणे हे त्या काळात जगात कुणीच केले नव्हते. भारतीय वैमानिकांनी आणि सैनिकांनी अशक्य वाटणारे कार्य पूर्ण केले.
आज सियाचिनवर भारताने संपूर्ण ग्लेशियर आणि साल्टोरो रेंजवर नियंत्रण मिळवले आहे. हा भाग रणनीतीच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा आहे कारण येथून पाकिस्तानच्या आणि चीनच्या हालचालींवर लक्ष ठेवता येते. सियाचिन म्हणजे केवळ एक हिमनदी नाही, तर भारताच्या उत्तर सीमांचे रक्षण करणारी ढाल आहे.
तथापि, हा विजय केवळ गौरवाचा नव्हे तर त्यामागे असंख्य बलिदानांची कहाणी आहे. सियाचिनमध्ये हवामान इतके कठीण असते की गोळीबारापेक्षा अधिक जवान थंडी, ऑक्सिजनअभाव आणि हिमस्खलनामुळे शहीद होतात. तरीही भारतीय सैनिक दिवस-रात्र तिथे उभे राहतात, देशाच्या सीमांचे रक्षण करतात. त्यांच्यासाठी प्रत्येक दिवस हा एक नवीन संघर्ष असतो थंडीशी, एकाकीपणाशी आणि मृत्यूशी.
सियाचिनवरील सैनिकांना विशेष कपडे, ऑक्सिजन सिलिंडर, गरम तंबू आणि उष्ण झोपडींची गरज असते. अन्न आणि इंधन सर्वकाही हेलिकॉप्टरने पोहोचवावे लागते. तरीही त्यांचा आत्मविश्वास कधी ढळत नाही. सियाचिनवरील प्रत्येक पोस्टवर वीर जवानांची स्मृती कोरलेली आहे. त्यांची नावे तिथल्या हिमात जणू अमर झाली आहेत.
१९८९ पासून भारत आणि पाकिस्तान यांच्यात सियाचिनबाबत अनेक वेळा चर्चा झाल्या, परंतु कोणताही ठोस निर्णय झाला नाही. भारताचे मत आहे की पाकिस्तानने सध्याची वास्तव सीमारेषा म्हणजे Actual Ground Position Line स्वीकारावी, तरच पुढील चर्चा शक्य आहे. कारण भारताने जर सियाचिन रिकामा केला आणि पाकिस्तानने पुन्हा कब्जा घेतला, तर तिथे पोहोचणे जवळपास अशक्य ठरेल.
आज सियाचिनवरील भारतीय उपस्थिती केवळ सीमांचे रक्षण करत नाही, तर ती देशाच्या आत्मविश्वासाचे प्रतीक बनली आहे. १९८४ पासून आजवर शेकडो जवानांनी आपले प्राण देशासाठी अर्पण केले आहेत. या मोहिमेचा आर्थिक खर्चही मोठा आहे, परंतु तो भारताच्या सुरक्षेची किंमत मानली जाते.
अलीकडच्या काळात भारत सरकारने सियाचिन बेस कॅम्पपर्यंत पर्यटकांना भेट देण्याची परवानगी दिली आहे. त्यामुळे देशातील लोकांना आपल्या सैनिकांचे जीवन जवळून पाहता येते आणि त्यांचा अभिमान वाढतो.
ऑपरेशन मेघदूत ही मोहीम भारताच्या जिद्दीची आणि धैर्याची जिवंत कथा आहे. हिमालयासारख्या उंच शिखरांवर उभे राहून भारतीय सैनिकांनी जगाला दाखवून दिले की भारताच्या सीमांचे रक्षण कोणत्याही परिस्थितीत करता येते. सियाचिनवरील प्रत्येक बर्फाचा कण आजही त्या वीर जवानांचे बलिदान सांगतो. त्या बर्फावर पडणारा प्रत्येक सूर्यकिरण त्यांच्या शौर्याला अभिवादन करतो.
ऑपरेशन मेघदूतने फक्त एक प्रदेश जिंकला नाही, तर संपूर्ण जगाला संदेश दिला भारत आपली माती, आपली सीमा आणि आपला सन्मान कधीच गमावणार नाही. सियाचिन आजही त्या धैर्याची साक्ष देत उभा आहे, जिथे प्रत्येक भारतीय सैनिक हिमनदीइतकाच अढळ आणि अभिमानास्पद आहे.
