जगाच्या इतिहासात काही घटना अशा असतात ज्या केवळ काळाला नव्हे तर संपूर्ण मानवजातीच्या विचारांना दिशा देतात. त्यापैकीच सर्वात भयानक आणि परिणामकारक घटना म्हणजे द्वितीय महायुद्ध १९३९ ते १९४५ दरम्यान सहा वर्षं चाललेलं असं युद्ध, ज्यात ३० पेक्षा जास्त देश सहभागी झाले आणि सुमारे ७ कोटी लोकांनी आपले प्राण गमावले. हे केवळ लष्करी संघर्ष नव्हतं; ते विचारसरणींचं, साम्राज्यांच्या महत्त्वाकांक्षांचं आणि मानवी अस्तित्वाच्या मर्यादांचं युद्ध होतं.
या सर्वाचं मूळ होते जर्मनीतील नाझी राजवट. पहिल्या महायुद्धानंतर व्हर्साय तहामुळे जर्मनी आर्थिक आणि मानसिकदृष्ट्या उद्ध्वस्त झाला होता. या परिस्थितीत एक करिष्माई पण निर्दयी नेता अ‍ॅडॉल्फ हिटलर पुढे आला. त्याने जर्मनीला पुन्हा सामर्थ्यशाली बनवण्याचं स्वप्न दाखवलं आणि नाझी पक्षाद्वारे देशावर आपलं एकाधिकारशाही राज्य स्थापन केलं. हिटलरचा विश्वास होता की जर्मन वंश श्रेष्ठ आहे आणि जगावर राज्य करण्याचा त्यांना अधिकार आहे. त्याच्या या वंशवादी विचारसरणीमुळे पुढे इतिहासातील सर्वात भयानक नरसंहार घडला, होलोकॉस्ट.
१९३९ साली हिटलरने पोलंडवर आक्रमण केलं. हा तो क्षण होता ज्याने जगाला युद्धाच्या ज्वाळेत ढकललं. ब्रिटन आणि फ्रान्स यांनी लगेचच जर्मनीविरुद्ध युद्ध जाहीर केलं. पुढील काही वर्षांत जर्मनीने आपल्या सैनिकी शक्तीने युरोपमधील बहुतांश देश ताब्यात घेतले. फ्रान्स, नॉर्वे, डेन्मार्क, बेल्जियम, नेदरलँड्स, पोलंड सर्वच त्याच्या झपाट्याने पडझडले. त्या काळात हिटलरने ज्या वेगाने विजय मिळवले, त्यामुळे त्याच्या रणनितीला “ब्लिट्झक्रीग” म्हणजेच “वादळासारखा हल्ला” असं नाव मिळालं.
या काळात इटलीतील बेनीटो मुसोलिनी हाही फॅसिस्ट नेता हिटलरचा मित्र बनला. इटली आणि जर्मनीने एकत्र येऊन Axis Powers निर्माण केले. नंतर जपानही त्यांच्याशी जोडला गेला. दुसरीकडे, ब्रिटन, फ्रान्स, नंतर सोव्हिएत संघ आणि शेवटी अमेरिकेने मिळून Allied Powers तयार केले. अशा प्रकारे जग दोन मोठ्या गटांत विभागलं गेलं.
१९४० मध्ये ब्रिटनवर जर्मनीने हवाई हल्ले सुरू केले. लंडनसारखी शहरं बॉम्बस्फोटांनी उद्ध्वस्त झाली, पण ब्रिटनने झुकायला नकार दिला. त्या काळातील ब्रिटिश पंतप्रधान विन्स्टन चर्चिल यांनी दिलेला आत्मविश्वासपूर्ण संदेश “We shall never surrender” हा ब्रिटनच्या धैर्याचं प्रतीक बनला.
१९४१ मध्ये हिटलरने एक भयंकर निर्णय घेतला त्याने सोव्हिएत संघावर आक्रमण केलं, जे त्याचं सर्वात मोठं चुकलेलं पाऊल ठरलं. थंड हवामान, विशाल भूभाग आणि रशियन जनतेचा प्रतिकार यामुळे जर्मनीचं सैन्य हळूहळू थकू लागलं. या दरम्यान, ७ डिसेंबर १९४१ रोजी जपानने अमेरिकेच्या पर्ल हार्बर नौदल तळावर अचानक हल्ला केला. हा तो क्षण होता जेव्हा अमेरिकेने युद्धात थेट प्रवेश केला. त्यानंतर युद्ध खरं जागतिक झालं.
आशिया आणि पॅसिफिक महासागरात जपानने आपली सत्ता वाढवली होती. त्यांनी चीन, फिलिपिन्स, सिंगापूरसारख्या प्रदेशांवर कब्जा केला. परंतु १९४२ नंतर परिस्थिती बदलू लागली. अमेरिकेने Midway Battle मध्ये जपानला मोठा पराभव दिला. युरोपमध्येही स्टालिनग्राडची लढाई ही टर्निंग पॉईंट ठरली, जिथे सोव्हिएत सैन्याने जर्मनांना निर्णायक पराभव दिला.
१९४४ मध्ये मित्र राष्ट्रांनी फ्रान्सच्या नॉर्मंडी किनाऱ्यावर “D-Day” म्हणून प्रसिद्ध असलेलं आक्रमण केलं. या मोहिमेने जर्मनीचा अंत जवळ आणला. काही महिन्यांतच Allied सैन्य बर्लिनकडे सरकू लागलं. हिटलरने आपल्या भूमिगत बंकरमध्ये आत्महत्या केली आणि ८ मे १९४५ रोजी युरोपमधील युद्ध संपलं.
परंतु पॅसिफिक क्षेत्रात अजून युद्ध सुरू होतं. जपानने शरणागती पत्करायला नकार दिला. त्यामुळे अमेरिकेने एक ऐतिहासिक आणि वादग्रस्त निर्णय घेतला अणुबॉम्ब वापरण्याचा. ६ ऑगस्ट १९४५ रोजी हिरोशिमा, आणि ९ ऑगस्ट रोजी नागासाकी या दोन जपानी शहरांवर अणुबॉम्ब टाकले गेले. लाखो लोक काही क्षणांत मृत्युमुखी पडले. या विध्वंसानंतर १५ ऑगस्ट १९४५ रोजी जपानने शरणागती पत्करली. अशा प्रकारे दुसरं महायुद्ध अधिकृतरीत्या संपलं.
युद्धानंतर जग पूर्णपणे बदलून गेलं. जर्मनी चार भागांत विभागलं गेलं अमेरिकन, ब्रिटिश, फ्रेंच आणि सोव्हिएत नियंत्रणाखाली. पुढे त्यातून पूर्व आणि पश्चिम जर्मनी अशी दोन राष्ट्रं तयार झाली. जगात दोन महाशक्तींचा उदय झाला अमेरिका आणि सोव्हिएत संघ. याच काळात शीतयुद्धाचा आरंभ झाला, ज्यात थेट लढाई नव्हती, पण सामरिक आणि राजकीय स्पर्धा होती.
दुसऱ्या महायुद्धाच्या विध्वंसामुळे लाखो लोक विस्थापित झाले. यूरोपभर उद्ध्वस्त शहरं, आर्थिक संकट आणि राजकीय अस्थिरता होती. पण याच विध्वंसातून एक नवीन संस्था जन्माला आली — संयुक्त राष्ट्रसंघ (United Nations). त्याचं ध्येय होतं पुन्हा असा जागतिक संघर्ष होऊ नये. “Peacekeeping,” “Human Rights” आणि “International Cooperation” हे शब्द तेव्हापासून जागतिक चर्चेचे केंद्र बनले.
युद्धामुळे तंत्रज्ञानातही मोठी क्रांती झाली. विमान, रडार, औषधं, अणुऊर्जा या सगळ्यांमध्ये मोठी प्रगती झाली. परंतु या प्रगतीसोबत मानवाने स्वतःच्या विनाशाचं शस्त्रही तयार केलं होतं. हिरोशिमा आणि नागासाकीने जगाला दाखवलं की विज्ञानाची शक्ती किती विध्वंसक असू शकते.
आज आपण २१व्या शतकात आहोत. दुसऱ्या महायुद्धाला ८० वर्षांहून अधिक काळ लोटला, पण त्याचे परिणाम अजूनही जगाच्या राजकारणात जाणवतात. त्या काळातील अमेरिका-रशिया स्पर्धा आज अमेरिका-चीन स्पर्धा म्हणून दिसते. युक्रेनवरील रशियाचं आक्रमण, गाझामधील संघर्ष, इंडो-पॅसिफिकमध्ये चीनचं वर्चस्व, आणि तैवानचा तणाव या सर्व गोष्टी दुसऱ्या महायुद्धानंतर निर्माण झालेल्या शक्तिसंतुलनाशी जोडलेल्या आहेत.
जग आज पुन्हा एका नव्या स्वरूपाच्या संघर्षाच्या टप्प्यावर उभं आहे. शस्त्रं आता आण्विक किंवा हवाई नसून डिजिटल आणि आर्थिक झाली आहेत. सायबर हल्ले, डेटा युद्धं, कृत्रिम बुद्धिमत्ता हे आधुनिक युद्धाचे नवे आयाम आहेत. परंतु त्या काळात जसं युद्ध देशांच्या सीमांपुरतं मर्यादित नव्हतं, तसंच आजचंही संघर्ष मानवतेच्या पातळीवर आहे. फरक इतकाच की ते आता निःशब्द आणि अदृश्य स्वरूपात घडत आहे.
दुसऱ्या महायुद्धाने आपल्याला एक महत्त्वाचा धडा दिला की मानवाने विज्ञान, राष्ट्रवाद आणि सत्ता यांच्या अतिरेकात मानवतेचा विसर पडला तर विनाश अटळ आहे. आजच्या जागतिक नेत्यांनी आणि समाजाने हा धडा विसरला तर इतिहास पुन्हा स्वतःला दोहरवू शकतो.
आपण जेव्हा आजच्या बातम्यांमध्ये युद्ध, सत्तासंघर्ष, आणि सीमा वाद बघतो, तेव्हा लक्षात ठेवायला हवं की १९३९ मध्येही हेच छोटे तणाव एका प्रलयात बदलले होते.
दुसऱ्या महायुद्धाच्या शेवटी जगाने “Never Again” असं वचन दिलं होतं पण मानवाच्या महत्त्वाकांक्षा आणि स्वार्थामुळे ते वचन आज पुन्हा धूसर होताना दिसतं. कदाचित इतिहासाची खरी जबाबदारी म्हणजे त्या जखमा विसरणं नव्हे, तर त्यातून शिकणं. कारण ज्या क्षणी आपण इतिहास विसरतो, त्या क्षणी भविष्य धोक्यात येतं.
