જીવન પથ
-રાકેશ ઠક્કર
ભાગ-૩૬
‘બધી જ સ્વતંત્રતા છીનવી લેવાયા પછી પણ મનુષ્ય પાસે એક અંતિમ સ્વતંત્રતા બાકી રહે છે: કોઈ પણ સંજોગોમાં પોતાનું વલણ (Attitude) પસંદ કરવાની સ્વતંત્રતા.’
આ સુવિચારનો જન્મ ડૉ. ફ્રેન્કલના પોતાના જીવનના સૌથી દુઃખદ અનુભવમાંથી થયો છે, જ્યારે તેઓ નાઝીઓના કોન્સન્ટ્રેશન કેમ્પ (યમયાતના શિબિર)માં કેદી હતા.
ડૉ. ફ્રેન્કલને ઓશવિટ્ઝ (Auschwitz) જેવા અનેક યાતના શિબિરોમાં રાખવામાં આવ્યા હતા. ત્યાંની પરિસ્થિતિ અકલ્પનીય હતી: ભૂખ, ઠંડી, સૈનિકોની ક્રૂરતા અને દર પળે મૃત્યુનો ડર. તેમના પરિવારના સભ્યોને પણ મારી નાખવામાં આવ્યા હતા. તેમની પાસેથી બધું જ છીનવાઈ ગયું હતું—તેમનું ઘર, તેમનો વ્યવસાય, તેમના પુસ્તકો, તેમનું માન-સન્માન અને તેમની શારીરિક સ્વતંત્રતા. તેઓ માત્ર એક નંબર બનીને રહી ગયા હતા.
એક દિવસ ભયંકર ઠંડીમાં તેઓ એકદમ થાકી ગયા હતા અને તેમના પગના ઘાવમાં સડો લાગી ગયો હતો. તેમને લાગ્યું કે હવે બધું જ સમાપ્ત થઈ ગયું છે. ત્યારે સૈનિકો દ્વારા આપવામાં આવેલા હુકમોનું પાલન કરતી વખતે તેમણે આત્મનિરીક્ષણ કર્યું. તેમણે જોયું કે ભલે સૈનિકો તેમની પાસેથી બળજબરીથી સખત કામ કરાવી શકે, ભલે તેમને ભૂખ્યા રાખી શકે, ભલે તેમનું શરીર દુઃખથી પીડાઈ રહ્યું હોય, પણ એક વસ્તુ એવી હતી જે સૈનિકો તેમની પાસેથી ક્યારેય છીનવી શક્યા નહોતા:તેઓ કેવી રીતે પ્રતિક્રિયા આપે છે તેની પસંદગી:
તેઓ ગુસ્સે થઈને પોતાને બરબાદ કરી શકે છે, કે પછી આ દર્દનો કોઈ અર્થ શોધવાનો પ્રયાસ કરી શકે છે.તેમનું આંતરિક વલણ: તેઓ અંદરથી નિરાશ થઈને મરી જવાનું પસંદ કરી શકે અથવા તેમના મગજમાં તેમની પત્નીનો ચહેરો યાદ કરીને અને વિશ્વને આ યાતનાનો અનુભવ સમજાવવાના હેતુને યાદ કરીને, જીવવાની આશા રાખી શકે.
ડૉ. ફ્રેન્કલે ત્યાં નક્કી કર્યું કે તેમની સ્વતંત્રતા તેમના આંતરિક વલણમાં છે. તેમણે નક્કી કર્યું કે તેઓ આ સંજોગોને એક મનોવૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ તરીકે જોશે. તેમણે તેમના સાથી કેદીઓને આશા આપી, તેમને જીવનનો એક હેતુ શોધવામાં મદદ કરી – ભલે તે હેતુ નાનો હોય જેમ કે પરિવારને ફરી મળવું અથવા માત્ર સૂર્યોદય જોવાની આશા રાખવી.
તેમણે અનુભવ્યું કે જે કેદીઓએ આ સંજોગોને માત્ર નિષ્ફળતા તરીકે જોયા અને જેમણે પોતાનું આંતરિક વલણ છોડી દીધું તેઓ જલદી તૂટી ગયા. પરંતુ જેમણે તેમના દુઃખમાં પણ એક હેતુ અને આશાનું વલણ જાળવી રાખ્યું તેઓ બચી ગયા અને જીત્યા.
આ પ્રસંગ સમજાવે છે કે બહારની દુનિયા ભલે આપણને ગમે તેટલું દુઃખ આપે, ગમે તેટલી નિષ્ફળતા આપે પણ આપણી અંદરની પસંદગી છે કે આપણે આ દર્દને કેવી રીતે સ્વીકારીએ છીએ, તે જ આપણી અંતિમ અને સૌથી મોટી સ્વતંત્રતા છે.
આપણે ભલે પરિસ્થિતિ બદલી ન શકીએ પણ પરિસ્થિતિ પ્રત્યેનું વલણ બદલી શકીએ છીએ અને એ જ આપણી સાચી જીત છે. તમે સવારના સમયે ખૂબ ઉતાવળમાં ઓફિસ જવા નીકળો છો. તમે દરવાજો બંધ કરીને જુઓ છો તો તમને ખબર પડે છે કે તમારા સ્કૂટરની ચાવી ક્યાંક પડી ગઈ છે.
પરિસ્થિતિ (જે બદલી શકાતી નથી): ચાવી ખોવાઈ ગઈ છે., તમે હવે સ્કૂટર ચલાવી શકશો નહીં., તમને ઓફિસ પહોંચવામાં મોડું થવાનું છે.
પ્રતિક્રિયા ૧ (નકારાત્મક વલણ - હાર): તમે ગુસ્સે થાઓ છો. "મારા જ નસીબમાં આવું કેમ? આ ચાવી હમણાં જ કેમ ખોવાઈ? હવે મોડું થશે અને બોસ ખીજાશે." તમે ચાવીને, પોતાને અને સમયને દોષ આપો છો. તમે નિરાશ થઈને બેસી જાઓ છો.
પરિણામ: તમે ચાવી શોધી શકતા નથી, તમારો મૂડ ખરાબ થઈ જાય છે અને તમે બસ પણ ચૂકી જાઓ છો. તમારી હાર થાય છે.
પ્રતિક્રિયા ૨ (સકારાત્મક વલણ - જીત): તમે એક ઊંડો શ્વાસ લો છો અને વિચારો છો, "ઓકે, ચાવી ખોવાઈ ગઈ છે. આ એક મુશ્કેલી છે, પણ દુનિયાનો અંત નથી. ગુસ્સો કરવાથી ચાવી મળી જવાની નથી અને મોડું પણ અટકશે નહીં. મારી પાસે માત્ર ૧૦ મિનિટ છે."
વલણ બદલવું: તમે ગુસ્સાને છોડીને ઉપાય શોધવા તરફ ધ્યાન આપો છો. તમે તરત જ સ્કૂટરને લોક કરો છો. તમે નજીકના બસ સ્ટોપ તરફ ચાલવાનું શરૂ કરો છો. રસ્તામાં ચાલતા-ચાલતા તમે મનમાં વિચારી લો છો કે ઓફિસ પહોંચીને બોસને શાંતિથી શું કહેવું. તમે બસમાં બેસીને, આજે આટલું ચાલવાથી શરીરને થોડી કસરત મળી ગઈ એમ વિચારીને ખુશ થાઓ છો.
પરિણામ: ભલે મોડું થયું, પણ તમારો આત્મવિશ્વાસ જળવાઈ રહ્યો. તમે સ્થિતિ પર નિયંત્રણ ગુમાવ્યું નહીં. તમારો દિવસ ગુસ્સાથી નહીં, પણ શાંતિ અને સમાધાનની ભાવનાથી શરૂ થયો.
ચાવી ખોવાઈ જવી એ "પરિસ્થિતિ" છે, જે તમે તે ક્ષણે બદલી શકતા નથી. ગુસ્સો કરવો કે શાંતિથી ઉપાય શોધવો એ તમારું "વલણ" છે, જેની પસંદગી તમારા હાથમાં છે. જ્યારે તમે ગુસ્સો કરો છો ત્યારે તમે પરિસ્થિતિથી હારી જાઓ છો. પરંતુ જ્યારે તમે શાંતિ અને હકારાત્મકતા પસંદ કરો છો, ત્યારે તમે આંતરિક રીતે જીતી જાઓ છો, કારણ કે તમે બાહ્ય મુશ્કેલીને તમારા મન પર હાવી થવા દીધી નથી. આ જ સાચી જીત છે. બહારનું દર્દ કે મુશ્કેલી તો આવશે પણ એ દર્દ તમને કચડી ન નાખે તેની ખાતરી તમારું વલણ કરે છે.
