कुंभमेळ्यात स्नान केलं तरी?
*कुंभमेळ्यातील स्नानावर एक गाणं प्रसिद्ध आहे. कभी प्यासे को पानी पिलाया नही. गंगा नहाने से क्या फायदा? गंगा नहाकर कोई फायदा नही, अगर मन के तुच्छ विचार न त्यागे तो. अशा आशयाचं ते गाणं. गाणं जुनं जरी असलं तरी आजच्या समाजातील लोकांच्या वागण्यावर चपखल बसतं.* सध्याच्या काळात कुंभमेळा सुरु आहे. हा योग दर बारा वर्षांनी येतो. लोकं कुंभ स्नान करायला आवडीनं जात आहेत. तेथील पाण्यात आंघोळ करीत आहेत. हे सगळं बरोबर असून यात एक आख्यायिका आहे की त्या कुंभमेळ्यात आंघोळ केल्यानं आपलं सबंध पाप धुतलं जातं.
अंघोळ करायला हवी. एकदा तरी कुंभमेळ्यात जायला हवं. परंतु आपलं पाप धुतलं जाईल या विचारानं जावू नये तर एक आस्था म्हणून जावं. फिरायला जायचं आहे म्हणून जावं. त्याचं कारण आहे की कितीही वेळेस आपण कुंभमेळ्यात आंघोळ केली आणि मनात जर कुविचारांची कालवाकालव ठेवली तर कुंभमेळ्यात आंघोळ केल्याचा फायदाच होणार नाही. त्यासाठी मन स्वच्छ निर्मळ असायला हवं. ते कुंभमेळ्यात जाण्यापुर्वीच स्वच्छ केलेलं बरं. तसेच आंघोळ करायचीच असेल तर शरीराची स्वच्छता करण्याऐवजी आधी मनाची स्वच्छता करावी. मगच कुंभमेळ्यात आंघोळ करायला जावं. परंतु हे जरी बरोबर असलं तरी लोकं त्याचा विचार करीत नाहीत व ते कुंभमेळ्यात जातात. कोणी फिरायला जातात तर कोणी वात्रटपणे वागायला. असाच एक व्हिडिओ फेसबुकवर दिसला. त्यात दाखवलं की एका व्यक्तीला लोकं चांगलं बदडून काढत आहेत. त्याचं कारण आहे, त्यानं शिवपिंडीवर पाय ठेवून फोटो काढणे. हा कुविचारच. असे करायला नको व कुणाच्याही भावना दुखवायला नको. त्यासाठीच वर म्हटलं आहे की मनातील कुविचार त्यागून कुंभमेळ्यात जावं व स्नान करावं. ज्या स्नानाला खऱ्या स्वरुपात अर्थ प्राप्त होईल. म्हणतात की बादशाहा अकबरही कुंभमेळ्यात गेला होता व त्यानंही कुंभमेळ्यात स्नान केलं होतं. तेव्हापासून तेथील स्नानाला शाही स्नान म्हटलं जातं. आज तेथे मुस्लीम समुदाय जात नसला तरी तेथील शाही स्नानाला विशेष महत्व आहे.
कुंभस्नान हे पुर्वीपासूनच सुरु आहे. परंतु हे जरी खरं असलं तरी महापुरुष हेच आपले आधारस्तंभ आहेत की ज्यांनी कुंभमेळ्यात स्नान करण्याऐवजी सद्विचार बाळगा असा संदेश दिलेला आहे. म्हणतात की वाईट विचारांचं गवत आपोआप येतं, पण चांगल्या विचारांच्या गोष्टी नेहमी पेराव्या लागतात. आज महापुरुषांना व देवांनाच शिव्या हासडण्याची पद्धत सुरु झाली आहे. जे झाले नसते तर कदाचीत सुधारणा झाल्या नसत्या. जरी देव हा पाषाणाचा असला तरी त्याचेवर आस्था ठेवून लोकांनी आपल्यात सुधारणा घडवून आणल्यात. शिवाय निदान देव नावाच्या संकल्पनेला घाबरुन तरी लोकं चांगले वागत असतात. चांगले वर्तन करीत असतात. तरीही काही कूपमंडूक देव नावाच्या संकल्पनेला घाबरले नसल्यानं समाजात भेदभाव मग तो स्पृश्य अस्पृश्य, गरीब श्रीमंत असेना, तो संपला नाही. सुरुच राहिला. तो संपला नसता. अनिष्ट रुढी, प्रथा परंपरा संपल्या नसत्या. अंधश्रद्धाही तेवढ्याच जास्त प्रमाणात राहिल्या नसत्या. माणूसपण कधीच लाभलं नसतं. माणूस हा माणूस बनला नसता व तो आजही त्याच झाडावरील माकडासारखा माकडच राहिला असता. जर महापुरुष झाले नसते तर.......
कुंभमेळा असंच सुधारणेचं प्रतीक. परंतु ज्यांनी कुंभमेळ्याला समजून घेतलं त्यांच्यासाठी. इतरांसाठी नाही. इतरांसाठी ते करमणुकीचं ठिकाण. मग ते शिवपिंडीवर पाय ठेवून फोटो काढणं का असेना. तसं कोणीही करु नये म्हणजे कुंभमेळ्यात आंघोळ करण्याचं सार्थक झालं. महापुरुष....... महापुरुष हे गतकाळात होवून गेले. त्यांनी आपल्याला बरंच काही दिलं. त्यांनी कुंभमेळ्यात स्नानाला महत्व दिलं नाही तर त्यांनी चांगल्या मनातील निर्मळ विचारांना महत्व दिलं. त्यांना आपले पुर्वजही म्हणता येईल. ज्यात आपण ज्यांना देवाचा दर्जा दिला. आपण त्यांना अवतार समजतो. ते आपले महापुरुषच. असे हे महापुरुष आपल्याला बरंच काही शिकवतात. त्यांच्याकडून बरंच काही घेण्यालायक असते. महापुरुष. ज्यांना आपण अवतार समजतो. त्यात राम व क्रिष्णाचा समावेश होतो. त्या राम व क्रिष्णापासून लोभाचा त्याग करणं, ही गोष्ट शिकता येते. राम प्रसंगी वनवासात गेला. परंतु त्यांनी राज्य बळकावण्याचा प्रयत्न केला नाही वा ते मोठे असल्यानं त्यांनी राजगादीवर आपला अधिकार सांगितला नाही. ही त्यागाची भावना रामानं शिकवली तर कंसवध झाल्यानंतर पुर्ण राज्य हाती आल्यावरही आपल्या आजोबाला म्हणजेच उग्रसेनाला राजगादीवर बसून राज्य बघणारे क्रिष्ण, बलराम, त्यांच्यापासूनही लोभ करु नये हेच शिकता येतं.
कर्ण दानवीर होता. त्याच्या दानशुरतेचा जोडीदार आजपर्यंत कोणीच झाला नाही. त्याला माहीत असतांनाही व आपण मरणार हे माहीत असतांनाही त्यानं आपलं कवचकुंडल दान दिलं. हीच दानशुरता त्याचेकडून शिकण्यासारखी आहे. महापुरुषांनी सुधारणा केल्या तर काही महापुरुषांनी आपलं शरीर झिजवलं. अशीच राजा हरिश्चंद्राची कहाणी प्रसिद्ध आहे. राजा हरिश्चंद्र चित्रपट कुणालाही माहीत असेल, त्यानं एका शब्दावर आपलं पुर्ण राज्य दान केलं. ते दान केलं त्यानं आपल्या स्वप्नात दिलेल्या वचनानुसार. एवढंच नाही तर चांगोलानं आपल्या पुत्राचंच मस्तक कापून त्याचं जेवन बनवून नवश फेडला होता. नल दमयंतीचीही कथा अशीच. जवळ फक्त अर्धीच पोळी असतांना व भूक फार लागलेली असतांना त्या दोघांनीही आपली अर्धी पोळी एका श्वानाला दिली.
पुर्वी ज्याला आपण अवतार समजत होतो. त्या लोकांनी अहंकार त्यागला. लोभ त्यागला. दानशूरपणाचा धर्म हातात घेतला व परोपकार साधला. त्यामुळंच त्यांचं नाव आजही अजरामर आहे, कुंभमेळ्यात स्नान नाही केलं तरीही. मध्यंतरीच्या काळातील महापुरुष, त्यांनीही लोभ केला नाही. तेही राग, द्वेष, अहंकारापासून दूर राहिले. त्यांनीही परोपकार साधला. आज तेही महान झाले. मात्र आताचे लोकं काही बरोबर नाहीत. मी मी चा संसार आहे. एव्हाना मी पणाच्या या जगातील मीपणा वाढत चालला आहे. तोच आपली अधोगती करीत आहे. शिवाय हाच मीपणा लोकांना चांगले वागायला शिकवीत नाही. स्वार्थवाढीस लावत आहे. तरीही लोकांना माहीत आहे की कितीही मी मी व माझं माझं केलं. तरीही आपल्या पदरात काहीच पडत नाही व आपल्याजवळ काहीच येणार नाही. आजचा आपला समाज याच मीपणाच्या चक्रव्यूहात फसत असून तोच आज महापुरुषांची टिंगल टवाळकी करतो आहे. तो प्रसंगी त्या महापुरुषांसारखा किंचीतही वागत नाही. वागण्याचा प्रयत्न करीत नाही. उलट मी किती चांगला असेच दाखविण्याचा प्रयत्न करतो आहे. हे मी पण संपणारे आहे. एकदा का व्यक्ती संपला तर........ राहू शकते दान, कर्ण व हरिश्चंद्रानं केलेला. राहू शकते त्याग, राम व क्रिष्णानं केलेला. राहू शकतात सुधारणा, महापुरुषांनी जुनाट रुढी, परंपरांना छेद दिलेल्या आणि तो सुधारणा करणाराही अमरत्व प्राप्त करु शकतो. जरी त्यानं कुंभमेळ्यात स्नान नाही केलं तरी. महत्वाचं सांगायचं झाल्यास माणसानं मी पण सोडावं. सेवा करावी. त्याग करणं शिकावं आणि शिकावा कर्णासारखा दानशुरपणा. त्याला मरण माहीत असतांनाही त्यानं आपली कवचकुंडलं दान दिली होती. मरणानंतर माणूस जमीनीवरील एकही वस्तू आपल्यासोबत नेत नाही. नेतो फक्त त्याग, दानशुरपणा आणि नाव. ज्या नावात किर्ती नावाची एक गोष्ट गुप्त स्वरुपात लपलेली असते. हेच करावं माणसानं जीवनात. कुणीही कुणाचा द्वेष करु नये. एकमेकांशी प्रेमाच्या भावनेने राहावे. प्रेम द्यावे, प्रेम घ्यावे. कुणीही आपल्या बोलण्यानं कुणाचं मन दुखवू नये. पाप करणं सोडावं. पाप जर करणं सोडलं तर कदाचीत कुंभमेळ्यात स्नान नाही केलं तरी चालेल. आपलं नाव धरणीवर उरेल यात शंका नाही. कुंभमेळ्यात स्नान करण्याआधी मनाची स्वच्छता केलेली बरी. नाहीतर कितीही वेळेस कुंभमेळ्यात स्नान केलं तरी आपले पाप नष्ट होणार नाही. ते वाढतच जाईल. हे तेवढंच खरं.
अंकुश शिंगाडे नागपूर ९३७३३५९४५०
