ગતાનુગતિક 13
किमन्ये पुण्यकर्माणः न धीमांश्चिन्तयेदिदम् ।
गतानुगतिकं लोकं विस्मृत्य सुकृती भवेत्।।
शशिपालनीतिशतकम्
શું અન્ય લોકો પુણ્યકર્મી છે ? જ્ઞાનીઓએ આવી ચિંતા ન કરવી જોઈએ. ઘેટાંની દુનિયાને ભૂલીને, વ્યક્તિએ પોતે પુણ્યકર્મી બનવું જોઈએ.
એક દિવસ એક ગુરુજીએ તેમના કેટલાક વિદ્યાર્થીઓ સાથે જંગલમાં આશ્રમ બનાવીને રહેવાનું શરૂ કર્યું, ત્યારે એક દિવસ ક્યાંકથી એક બિલાડીનું બચ્ચું રસ્તો ભટકીને આશ્રમમાં આવ્યું. ગુરુજીએ તે ભૂખ્યા અને તરસ્યા બિલાડીના બચ્ચાને દૂધ અને રોટલી ખવડાવી. તે બચ્ચું એ જ આશ્રમમાં રહીને મોટું થવા લાગ્યું. પરંતુ તેના આવ્યા પછી ગુરુજીને એક સમસ્યા ઊભી થઈ કે જ્યારે તેઓ સાંજે ધ્યાન કરવા બેસતા ત્યારે તે બિલાડીનું બચ્ચું ક્યારેક આવીને તેમના ખોળામાં ચઢી જતું, તો ક્યારેક તેમના ખભા કે માથા પર બેસી જતું.
આથી ગુરુજીએ તેમના એક વિદ્યાર્થીને બોલાવીને કહ્યું, જુઓ, હું સાંજે જ્યારે ધ્યાન કરવા બેસું, તે પહેલાં તમે આ બચ્ચાને દૂરના ઝાડ સાથે બાંધી દો. ધીરે ધીરે આ વાતનો નિયમ બની ગયો છે કે ગુરુજીના ધ્યાન પર બેસતા પહેલા શિષ્યો એ બિલાડીના બચ્ચાને ઝાડ સાથે બાંધવાનું શરૂ કરી દેવું. આ વાતને ગણો વખત વીતી ગયો. જયારે કૃતિ માંથી તત્વ વિચાર ચાલ્યો જાય છે ત્યારે આંધળી ગતાનુંગતીકતા આવી જાય છે.
બધા ગતાનુગતિક પ્રવૃત્તિના છે શિકાર, એક સરખી ચાલ છે, નેના બુદ્ધિનો તાલ છે.
ઉપર-ઉપરથી સરખાને વિચારોમાં નોખા છે, જોના સમજશે તો એનો વિનાશ છે
એક દિવસ જ્યારે ગુરુજીનું મૃત્યુ થયું ત્યારે તેમના એક પ્રિય વિદ્યાર્થીને ગાદી પર બેસાડવામાં આવ્યો. તે જ્યારે ધ્યાન કરવા બેઠો ત્યારે પણ તે પહેલાં ગતાનીગતિક બિલાડીનું બચ્ચું ઝાડ સાથે બાંધી દેવામાં આવતું. પછી એક દિવસ મોટી મુશ્કેલી આવી કે બિલાડી ઉમર થતાં મરી ગઈ. બધા શિષ્યો મળ્યા, બધાએ ચર્ચા કરી અને કહ્યું કે મોટા ગુરુજી જ્યાં સુધી બિલાડીને ઝાડ સાથે ન બાંધે ત્યાં સુધી ધ્યાન પર બેસતા નથી. તેથી નજીકના ગામડાઓમાંથી ગમે ત્યાંથી બિલાડી લઇ આવીએ.
સમાજને સ્થપાઇ ચૂકેલી વાસી પરંપરાઓમાં વધારે રસ હોય છે. સમાજ ગતાનુગતિક હોય છે. આવી જડતા સામે જે કોઈ શાણો આદમી ઊંચા પ્રકારનું સત્ય લઈને આવે તેમને કિંમત ચૂકવવી પડતી હોય છે
અંતે, ઘણી શોધખોળ પછી, એક બિલાડી મળી, ફરીથી ગુરુજી એક ઝાડ સાથે બાંધીને ધ્યાન માટે બેસતા થયા.
મારા પર વિશ્વાસ કરો, તે પછી કેટલી બિલાડીઓ મરી ગઈ તે ખબર નથી અને કેટલા ગુરુજી મૃત્યુ પામ્યા છે તે ખબર નથી. પરંતુ આજે પણ ગુરુજી જ્યાં સુધી બિલાડીને ઝાડ સાથે ન બાંધે ત્યાં સુધી ધ્યાન પર બેસતા નથી. તમે ક્યારેય તેમને પૂછો તો તેઓ કહે છે કે આ અમારી પરંપરા બની ગઈ છે. આપણા બધા જૂના ગુરુજીઓ પણ એવું જ કરતા રહ્યા, તેઓ બધા ખોટા ન હોઈ શકે. ગમે તે થાય, હવે આપણે બધા આપણી આ પરંપરાને છોડી શકતા નથી.
પરંપરામાંથી જયારે તત્વ વિચાર ચાલ્યો જાય છે ત્યારે નારિયેળના છોતરાનું પૂજન સારું થાય છે. હાલત નદીમાં એકએક મુઠ્ઠી રેતી નાખી પુલ બનાવવાની વિધિ સારું થાય છે.
-----
आलस - ભાગ 14
आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति।।
इसका अर्थ है कि व्यक्ति का सबसे बड़ा दुश्मन आलस्य होता है और परिश्रम ही उसका सच्चा मित्र होता है.
तीन आलसी कामचोर, जिनके नाम थे मोहन, सोहन और रोहन, एक साथ एक दोपहर खाना खा रहे थे। खाना खाने के दौरान, मोहन को महसूस हुआ कि दाल में नमक कम है। उसने सोहन और रोहन की ओर देखते हुए कहा, "यार, खाने में नमक तो बिलकुल भी नहीं है।"
सोहन ने भी सहमति जताई, "हाँ, सही कह रहे हो। नमक तो होना ही चाहिए।"
तब रोहन ने सुझाव दिया, "तो ऐसा करते हैं कि जो पहले बोलेगा, वही नमक लाने जाएगा।" तीनों को यह शर्त ठीक लगी और उन्होंने चुपचाप बैठने का निश्चय किया।
नीयते तद् वॄथा येन प्रमाद: सुमहानहो ॥
सब रत्न देने पर भी जीवन का एक क्षण भी वापस नहीं मिलता ।
यह बात तीनों को ज्ञात नहीं थी. उनके शरीर में रक्त की जगह आलस बह रही थी ।
तीनों आलसी थे, इसलिए किसी ने हिलने की भी कोशिश नहीं की। वे एक ही स्थान पर बैठे रहे, न कुछ बोले, न ही कुछ खाया। ऐसा करते-करते तीन दिन बीत गए, और भूख और थकान के कारण तीनों बेहोश हो गए।
गांव वालों ने देखा कि तीनों बिना हरकत किए पड़े हुए हैं, तो उन्हें लगा कि शायद तीनों की मृत्यु हो चुकी है। उन्होंने उनके अंतिम संस्कार की तैयारी शुरू कर दी। सबसे पहले मोहन के शरीर को उठाया गया और उसे जलाने की तैयारी की गई।
जैसे ही आग जलने को थी, मोहन घबराहट में चिल्ला पड़ा, "अरे, मैं जिंदा हूँ!"
तभी, बाकी दो आलसी - सोहन और रोहन, जो अब तक चुप बैठे थे, खुशी से चिल्लाए, "चल बेटा, अब नमक ला!"
ओहो आलस कितनी भरी हुई की मर जायेंगे लेकिन ये दो बोले नहीं!
और तीसरा बोला तब बचे तो बचे
सत्यं वद धर्मं चर स्वाध्यायान्मा प्रमदः ।
आचारस्य प्रियं धनमाहृत्य प्रजातन्तुं मा व्यवच्छेत्सीः ॥
श्लोकार्थ - सत्य बोलो, धर्म का आचरण करो, स्वाध्याय में आलस्य मत करो। अपने श्रेष्ठ कर्मों से साधक को कभी मन नहीं चुराना चाहिए। तैत्तिरीयोपनिषद्
अंत में इतना कहूँगा
उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः।
न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगा:।।
अर्थ – व्यक्ति के मेहनत करने से ही उसके काम पूरे होते हैं, सिर्फ इच्छा करने से उसके काम पूरे नहीं होते। जैसे सोये हुए शेर के मुंह में हिरण स्वयं नहीं आता, उसके लिए शेर को परिश्रम करना पड़ता है।
