જ્યોર્જ સેન્ડ અને આલ્ફ્રેડ ડી મ્યુસે : પ્રેમ, કાવ્ય અને વ્યથા વચ્ચે ઝૂલી રહેલી એક અદ્ભૂત ગાથા
પ્રેમની કહાનીઓમાં કેટલીક એવી હોય છે જે ક્ષણિક હોય છતાંય આખા યુગને પ્રભાવિત કરે છે. ફ્રાંસના બે તેજસ્વી સાહિત્યકાર – જ્યોર્જ સેન્ડ (George Sand) અને આલ્ફ્રેડ ડી મ્યુસે (Alfred de Musset) – ની પ્રેમગાથા એ જ શ્રેણીમાં આવે છે. આ સંબંધ માત્ર બે વ્યક્તિઓ વચ્ચેનો નહોતો, પણ કલા, સાહિત્ય અને માનવ લાગણીઓ વચ્ચેનો એક જટિલ, તીવ્ર અને ભાવનાસભર સંવાદ હતો.
અરામન્ટાઈન લ્યુસિલ ઓરોર દ્યુપિન, જેને દુનિયા જ્યોર્જ સેન્ડ તરીકે ઓળખે છે, ફ્રાંસના સાહિત્ય ઇતિહાસમાં એક ક્રાંતિકારી સ્ત્રી હતી. તેના સમયમાં સ્ત્રીઓને ઘર અને પરિવારથી બહાર સ્વતંત્ર સ્થાન મળતું નહોતું. પરંતુ સેન્ડે પરંપરાગત સમાજને પડકાર્યો – પુરુષ વેશ ધારણ કર્યો, ધૂમ્રપાન કર્યું, સાહિત્ય લખ્યું અને પુરુષપ્રભુત્વવાળા જગતમાં પોતાનું સ્થાન બનાવ્યું.
તે માત્ર લેખિકા જ નહોતી, પરંતુ એક એવી સ્ત્રી હતી જે પોતાના ભાવો, વિચારો અને પ્રેમની તલબને નિર્ભયતાથી વ્યક્ત કરતી હતી.
બીજી તરફ, આલ્ફ્રેડ ડી મ્યુસે ફ્રાંસના એક યુવાન કવિ હતા. તેમનો સ્વભાવ તોફાની, ઉલ્લાસથી ભરેલો અને વાસનાથી પ્રેરિત હતો. તેમનું લખાણ રોમેન્ટિક ચળવળનો અગત્યનો ભાગ હતું, જેમાં ભાવનાની તીવ્રતા અને આત્માની વ્યથા ઝીલાતી હતી.
યુવાન મ્યુસે માટે જીવન એક રમણીય રંગભૂમિ હતું – જ્યાં વાઇન, મિત્રતા, કાવ્ય અને પ્રેમ સાથે મળીને એક તોફાન સર્જતા.
1833માં, બંનેની મુલાકાત સાહિત્ય અને મિત્રોના માધ્યમથી થઈ. શરૂઆતમાં આ સંબંધ કાવ્ય અને વિચારોથી પ્રેરિત હતો. જ્યોર્જ સેન્ડ માટે આલ્ફ્રેડ મ્યુસેની નિર્દોષતા અને ઉત્સાહી સ્વભાવ આકર્ષક લાગ્યો. બીજી તરફ, મ્યુસે સેન્ડની બુદ્ધિ, બળવાખોરી અને સાહસિકતાથી મંત્રમુગ્ધ થયો.
તેમની મુલાકાતો વધતી ગઈ, ચર્ચાઓ ગહન થતી ગઈ, અને વહેલી જલદી બંનેએ એકબીજામાં એ જ જોયું – જે તેઓ જીવનમાં શોધતા હતા : એક સાથી, જે તેમને સમજે, તેમને પ્રેરણા આપે અને તેમને પડકારો પણ આપે.
બંને વચ્ચેનો પ્રેમ એકદમ તીવ્ર અને બેફામ હતો. વેનિસ અને પેરિસની ગલીઓમાં, તેમની આંખો, શબ્દો અને શ્વાસોમાં પ્રેમ વહેતો હતો. તેઓ એકબીજાના લેખનમાં જીવતા હતા. સેન્ડના નવલકથાઓમાં મ્યુસેની છબી દેખાતી, જ્યારે મ્યુસેની કવિતાઓમાં સેન્ડનો પ્રતિબિંબ ઝળહળતો.
પરંતુ આ પ્રેમ એક શાંત નદી ન હતો. તે એક વાવાઝોડું હતો. બંનેના સ્વભાવ ખૂબ અલગ હતા – સેન્ડ પ્રાગલ્ભ, વિચારશીલ અને મજબૂત સ્ત્રી, જ્યારે મ્યુસે ઉલ્લાસભર્યા, અસ્થિર અને વાસનામાં ડૂબેલો યુવાન. આ વિપરીતતાઓએ તેમને વધુ નજીક લાવ્યાં પણ સાથે અનેક વિખવાદો પણ સર્જ્યા.
1833ના અંતે બંને વેનિસ ગયા. આ યાત્રા તેમની પ્રેમકથાનો સૌથી નાટકીય અધ્યાય બની. એક તરફ, વેનિસના ચાંદનીભર્યા પુલો પર તેમની લાગણીઓ ખીલી ઉઠી; બીજી તરફ, અવિશ્વાસ, ઈર્ષા અને સ્વભાવની તીવ્રતા વચ્ચે ટકરાવ થયો.
કહેવાય છે કે મ્યુસે વેનિસમાં બીમાર પડ્યા હતા અને સેન્ડે તેમની સેવા કરતી વખતે એક નવા ડૉક્ટર સાથે નજીકતા વધારી. આ ઘટના તેમના સંબંધમાં એક મોટી બાધા બની. મ્યુસેન ને લાગ્યું કે વિશ્વાસ તૂટી ગયો, જ્યારે સેન્ડ માનતી હતી કે મ્યુસેની અસ્થિરતા અને સ્વભાવ જ એ વિખવાદનું કારણ હતું.
ભલે વાસ્તવિક જીવનમાં તેમનો સંબંધ તૂટી પડ્યો, પરંતુ તેમના પત્રો આજે પણ સાક્ષી છે કે તેઓ કેટલા ઊંડા પ્રેમમાં હતા. મ્યુસે લખતા :
"તમે મારી આત્માની અરીસો છો, પરંતુ એ અરીસો મને મારાં બધા દુઃખો પણ બતાવે છે."
સેન્ડ લખતી :
"મારા માટે તમારો પ્રેમ એક જંગલી સમુદ્ર જેવો છે – ક્યારેક તે મને જીવન આપે છે, ક્યારેક તે મને ડૂબાડી દે છે."
આ પત્રો દર્શાવે છે કે પ્રેમ માત્ર આનંદ જ નથી, તે એક પરીક્ષા પણ છે – જે મનુષ્યને તેના અંદરના પ્રકાશ અને અંધકાર બંને બતાવે છે.
1835 સુધીમાં તેમનો સંબંધ વિખૂટી ગયો. પરંતુ આ વિયોગે બંનેના જીવન અને સાહિત્ય પર અમીટ છાપ છોડી.
મ્યુસે માટે આ પ્રેમ એક સર્જનાત્મક તોફાન હતો. તેની સૌથી પ્રખ્યાત કૃતિઓ – Confession d’un enfant du siècle (એક યુગના બાળકની સ્વીકૃતિ) – એ સેન્ડ સાથેના સંબંધ અને વિયોગમાંથી જન્મી. તેમાં એક યુવાનની વ્યથા, તેની તરસ અને પ્રેમનો ખંડિત અનુભવ જીવંત થયો.
સેન્ડ માટે આ અનુભવ એક આત્મશક્તિનું પ્રતિબિંબ હતો. તેના નવલકથાઓમાં સ્ત્રીની સ્વતંત્રતા, પ્રેમનો સ્વભાવ અને સંબંધોની જટિલતા નવા રૂપે પ્રગટ થઈ.
જ્યોર્જ સેન્ડ અને આલ્ફ્રેડ મ્યુસેની પ્રેમકથા વિશિષ્ટ છે, કારણ કે :
1. તે ફક્ત પ્રેમી-પ્રેમિકાની કહાની નહોતી, પણ બે સાહિત્યકારોની રચનાત્મક આત્માઓની ટકરાવ હતી.
2. આ પ્રેમે સાહિત્ય જગતને અવિનાશી કૃતિઓ આપી, જે આજે પણ વાંચાય છે.
3. તેમણે પ્રેમને પરંપરાગત બંધનમાં નહિ, પરંતુ એક ખુલ્લા પ્રયોગ અને અનુભૂતિના ક્ષેત્ર તરીકે જીવ્યો.
વર્ષો પછી પણ, જ્યારે બંને અલગ થઈ ગયા, ત્યારે પણ તેઓ એકબીજાની યાદમાં જીવતાં રહ્યા. મ્યુસે કદી પૂરેપૂરો આગળ વધી શક્યા નહિ, અને સેન્ડ પણ સ્વીકારતી હતી કે મ્યુસે તેની આત્મામાં ઊંડાણમાં રહ્યો છે.
તેમનો પ્રેમ કદાચ શાશ્વત સંબંધમાં ફેરવાયો નહોતો, પરંતુ તેણે દુનિયાને બતાવ્યું કે – પ્રેમનું સૌંદર્ય તેના સમયગાળામાં નથી, તેના તીવ્ર અનુભવમાં છે.
જ્યોર્જ સેન્ડ અને આલ્ફ્રેડ ડી મ્યુસેની પ્રેમગાથા એ સાબિત કરે છે કે પ્રેમ હંમેશાં મીઠો નથી હોતો; ક્યારેક તે કડવો, તોફાની અને દુઃખદાયી પણ હોઈ શકે છે. છતાંય, એ જ પ્રેમ આપણા જીવનને રંગો, શબ્દો અને સંગીત આપે છે.
સેન્ડ અને મ્યુસેનો સંબંધ એક અર્ધ-અપૂર્ણ કવિતા જેવો હતો – જ્યાં પંક્તિઓ અધૂરી રહી ગઈ, પરંતુ તેની ગૂંજ હંમેશ માટે સાહિત્ય અને માનવહૃદયમાં જીવી રહી.
મનોજ સંતોકી માનસ
(ક્રમશઃ)
