જગન્નાથપુરી ધામ
श्रीक्षेत्रं पुरुषोत्तमं यत्र तिष्ठति विश्वरूपी।
नीलाचले हरिः साक्षात् सर्वं विश्वं समन्वितम्॥
સ્કંદ પુરાણમાં જગન્નાથપુરીને ‘શ્રીક્ષેત્ર’ અથવા ‘પુરુષોત્તમ ક્ષેત્ર’ તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે. આ શ્લોક ભગવાન જગન્નાથના વિશ્વરૂપી સ્વરૂપ અને નીલાંચલ (પુરી)ના મહત્ત્વને દર્શાવે છે. અહીં ભગવાન પુરુષોત્તમ નીલમાધવ તરીકે સબર જનજાતિના દેવતા તરીકે પૂજાય છે, જે વેદોના વિષ્ણુ-સંબંધિત જોડાય છે.
ॐ નમો નારાયણાય। ॐ નમો ભગવતે વાસુદેવાય।
હિન્દુ ધર્મના ચાર મુખ્ય ધામોમાંનું એક, જગન્નાથપુરી ધામ, ભગવાન વિષ્ણુનું પવિત્ર સ્થાન છે. એવું માનવામાં આવે છે કે ભગવાન વિષ્ણુ જ્યારે પોતાના ચાર ધામોની યાત્રા કરે છે, ત્યારે તેઓ બદ્રીનાથમાં હિમાલયની ઊંચી ટોચ પર સ્નાન કરે છે, દ્વારકામાં વસ્ત્રો ધારણ કરે છે, પુરીમાં ભોજન ગ્રહણ કરે છે, અને રામેશ્વરમમાં વિશ્રામ કરે છે. દ્વાપર યુગ પછી ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ પુરીમાં નિવાસ કરવા લાગ્યા અને ‘જગન્નાથ’ – જગતના નાથ – તરીકે ઓળખાયા. જગન્નાથપુરી ધામ હિન્દુઓના પવિત્ર સાત નગરોમાંનું એક છે, જે ઓડિશાના સમુદ્ર કિનારે આવેલું છે. અહીં ભગવાન જગન્નાથ પોતાના મોટા ભાઈ બલભદ્ર અને બહેન સુભદ્રા સાથે વિરાજમાન છે.
જગન્નાથપુરીનું ઐતિહાસિક અને આધ્યાત્મિક મહત્ત્વ
પુરી, ઓડિશાની રાજધાની ભુવનેશ્વરથી થોડે દૂર, બંગાળની ખાડીના પૂર્વીય કિનારે આવેલું છે. પ્રાચીન કાળમાં આ પ્રદેશ ‘ઉત્કલ’ તરીકે ઓળખાતો હતો, જ્યાં જાવા, સુમાત્રા, ઈન્ડોનેશિયા, થાઈલેન્ડ અને અન્ય દેશો સાથે બંદરો દ્વારા વેપાર થતો હતો. પુરાણોમાં પુરીને ‘ધરતીનું વૈકુંઠ’ કહેવામાં આવે છે. આ સ્થાનને શ્રીક્ષેત્ર, શ્રીપુરુષોત્તમ ક્ષેત્ર, શાક ક્ષેત્ર, નીલાંચલ, નીલગિરિ અને શ્રી જગન્નાથપુરી તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. અહીં ભગવાન વિષ્ણુએ પુરુષોત્તમ નીલમાધવના રૂપમાં અવતાર લીધો હતો અને સબર જનજાતિના પરમ પૂજ્ય દેવતા બન્યા.
સબર જનજાતિના દેવતા તરીકે, ભગવાન જગન્નાથનું સ્વરૂપ કબીલાઈ દેવતાઓ જેવું છે, અને તેમની મૂર્તિઓ લાકડામાંથી બનાવવામાં આવે છે. મંદિરમાં સબર જનજાતિના દૈતાપતિ પૂજારીઓ ઉપરાંત બ્રાહ્મણ પૂજારીઓ પણ સેવા આપે છે. જ્યેષ્ઠ પૂર્ણિમાથી આષાઢ પૂર્ણિમા સુધી સબર જનજાતિના દૈતાપતિ ભગવાન જગન્નાથની તમામ રીત-રસમો નિભાવે છે. રામાયણના ઉત્તરકાંડ અનુસાર, ભગવાન રામે રાવણના ભાઈ વિભીષણને ઇક્ષ્વાકુ વંશના કુળદેવ ભગવાન જગન્નાથની આરાધના કરવા કહ્યું હતું. આજે પણ પુરીના શ્રી મંદિરમાં ‘વિભીષણ વંદાપના’ની પરંપરા જળવાઈ રહી છે.
સ્કંદ પુરાણમાં પુરી ધામનું ભૌગોલિક વર્ણન છે. આ પ્રદેશ દક્ષિણવર્તી શંખ જેવો છે, જે 5 કોશ (લગભગ 16 કિલોમીટર)ના વિસ્તારમાં ફેલાયેલો છે. એવું માનવામાં આવે છે કે તેનો 2 કોશનો વિસ્તાર બંગાળની ખાડીમાં ડૂબી ગયો છે. આ શંખનો ઉદર ભાગ સમુદ્રની સોનેરી રેત છે, જેને મહોদધિનું પવિત્ર જળ ધોઈ રહ્યું છે. શંખનો શીર્ષ ભાગ પશ્ચિમ દિશામાં છે, જેની રક્ષા મહાદેવ કરે છે. શંખના બીજા વર્તુળમાં શિવનું બીજું સ્વરૂપ ‘બ્રહ્મ કપાલ મોચન’ વિરાજમાન છે. એવું કહેવાય છે કે બ્રહ્માજીનું એક મસ્તક મહાદેવના હાથમાં ચોંટી ગયું હતું, જે અહીં આવીને ખરી પડ્યું, અને ત્યારથી મહાદેવની બ્રહ્મ સ્વરૂપે પૂજા થાય છે. શંખના ત્રીજા વર્તુળમાં માતા વિમલા અને નાભિ સ્થાને ભગવાન જગન્નાથ રથ સિંહાસન પર વિરાજે છે.
જગન્નાથ મંદિરનો ઇતિહાસ
જગન્નાથ મંદિરનો સૌથી પ્રાચીન ઉલ્લેખ મહાભારતના વનપર્વમાં મળે છે. એવું કહેવાય છે કે સૌથી પહેલાં સબર આદિવાસી વિશ્વવસુએ નીલમાધવ સ્વરૂપે ભગવાનની પૂજા કરી હતી. આજે પણ મંદિરમાં ‘દૈતાપતિ’ તરીકે ઓળખાતા સેવકો સેવા આપે છે.
મંદિરનું નિર્માણ માલવાના રાજા ઇન્દ્રદ્યુમ્ન દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું, જેમના પિતાનું નામ ભરત અને માતાનું નામ સુમતિ હતું. રાજા ઇન્દ્રદ્યુમ્નને સ્વપ્નમાં ભગવાન જગન્નાથના દર્શન થયા હતા. અનેક ગ્રંથોમાં રાજા ઇન્દ્રદ્યુમ્નના યજ્ઞો અને તેમના કાર્યોનું વર્ણન છે. તેમણે અહીં વિશાળ યજ્ઞો કર્યા અને એક સરોવર બનાવ્યું. એક રાત્રે ભગવાન વિષ્ણુએ તેમને સ્વપ્નમાં દર્શન આપ્યાં અને કહ્યું, “નીલાંચલ પર્વતની ગુફામાં મારી એક મૂર્તિ છે, જે નીલમાધવ તરીકે ઓળખાય છે. તું એક મંદિર બનાવ અને તેમાં મારી મૂર્તિ સ્થાપિત કર.”
રાજાએ પોતાના સેવકોને નીલાંચલ પર્વતની શોધમાં મોકલ્યા. તેમાંથી એક બ્રાહ્મણ વિદ્યાપતિએ જાણ્યું કે સબર કબીલાના લોકો નીલમાધવની પૂજા કરે છે અને તેમના મુખિયા વિશ્વવસુએ મૂર્તિને ગુફામાં છુપાવી રાખી છે. વિદ્યાપતિએ ચતુરાઈથી વિશ્વવસુની દીકરી સાથે લગ્ન કર્યા અને ગુફા સુધી પહોંચીને નીલમાધવની મૂર્તિ ચોરી લીધી. પણ વિશ્વવસુના દુ:ખથી ભગવાન પણ દુ:ખી થયા અને ગુફામાં પાછા ફર્યા, પરંતુ રાજા ઇન્દ્રદ્યુમ્નને વચન આપ્યું કે જો તે વિશાળ મંદિર બનાવશે, તો તેઓ પાછા આવશે.
રાજાએ મંદિર બનાવ્યું અને ભગવાન વિષ્ણુને વિરાજવા કહ્યું. ભગવાને કહ્યું, “દ્વારકાથી સમુદ્રમાં તરતો એક લાકડાનો મોટો ટુકડો પુરી આવી રહ્યો છે, તે લઈ આવ.” રાજાના સેવકો લાકડાનો ટુકડો લાવવામાં નિષ્ફળ રહ્યા, પણ વિશ્વવસુએ તે ભારે લાકડું એકલા હાથે મંદિર સુધી લઈ આવ્યું. ત્યારબાદ, ભગવાન વિશ્વકર્મા એક વૃદ્ધ કારીગરના રૂપે આવ્યા અને 21 દિવસમાં મૂર્તિ બનાવવાની શરતે કામ શરૂ કર્યું. પણ રાણી ગુંડીચાએ શરત તોડી અને ઓરડો ખોલાવ્યો, ત્યારે ત્રણ અધૂરી મૂર્તિઓ મળી – જગન્નાથ અને બલભદ્રના હાથ નાના હતા, પગ નહોતા, અને સુભદ્રાના હાથ-પગ બન્યા જ નહોતા. રાજાએ આને ભગવાનની ઇચ્છા માનીને આ જ મૂર્તિઓ સ્થાપિત કરી.
વર્તમાન મંદિર 7મી સદીમાં બન્યું, પરંતુ ઈ.સ. પૂર્વે 2મી સદીમાં પણ આ સ્થળે મંદિર હતું. આ મંદિર ત્રણ વખત તૂટી ચૂક્યું છે, અને 1174માં ઓડિશાના શાસક અનંગ ભીમદેવે તેનું જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું હતું. મુખ્ય મંદિરની આસપાસ લગભગ 30 નાનાં-મોટાં મંદિરો છે.
જગન્નાથપુરીના દસ ચમત્કારો
હવાની વિરુદ્ધ લહેરાતો ધ્વજ
જગન્નાથ મંદિરના શિખર પર લાલ ધ્વજ હંમેશાં હવાની વિરુદ્ધ દિશામાં લહેરાય છે. આનું વૈજ્ઞાનિક કારણ ભલે ગમે તે હોય, પણ આ એક આશ્ચર્યજનક ઘટના છે. દરરોજ સાંજે એક વ્યક્તિ ઉલટો ચડીને આ ધ્વજ બદલે છે, જે શિવના ચંદ્રથી શણગારેલો હોય છે.
ગુંબજની અદૃશ્ય પડછાયો
આ મંદિર 4 લાખ ચોરસ ફૂટમાં ફેલાયેલું છે અને 214 ફૂટ ઊંચું છે. તેના ગુંબજની પડછાયો દિવસના કોઈપણ સમયે જમીન પર દેખાતી નથી. આ નિર્માણ પાછળની ઇજનેરી આપણા પૂર્વજોની અદ્ભુત કુશળતા દર્શાવે છે.
ચમત્કારિક સુદર્શન ચક્ર
મંદિરના શિખર પર સ્થાપિત ‘નીલચક્ર’ અષ્ટધાતુથી બનાવેલું છે. પુરીના કોઈપણ સ્થળેથી આ ચક્ર તમને હંમેશાં સામે જ દેખાશે, જે એક રહસ્યમય અનુભવ છે.
હવાની વિપરીત દિશા
સામાન્ય રીતે, દરિયાકાંઠે હવા દરિયાથી જમીન તરફ આવે છે, અને સાંજે જમીનથી દરિયા તરફ જાય છે. પણ પુરીમાં આ નિયમ ઊલટો છે – હવા જમીનથી દરિયા તરફ ફૂંકાય છે.
ગુંબજ પર ન ઉડતાં પક્ષીઓ
મંદિરના ગુંબજની આસપાસ કોઈ પક્ષી ઉડતું નથી, ન તો તેની ઉપરથી વિમાન ઉડે છે. આ એક આશ્ચર્યજનક ઘટના છે, કારણ કે ભારતના અન્ય મંદિરોના ગુંબજ પર પક્ષીઓ બેસતાં હોય છે.
વિશ્વનું સૌથી મોટું રસોડું
જગન્નાથ મંદિરનું રસોડું વિશ્વનું સૌથી મોટું છે, જ્યાં 500 રસોઈયા અને 300 સહાયકો ભગવાનનો પ્રસાદ બનાવે છે. એવું કહેવાય છે કે ભલે થોડા હજાર લોકો માટે પ્રસાદ બનાવવામાં આવે, તો પણ લાખો લોકોનું પેટ ભરાઈ શકે છે. પ્રસાદની એક પણ ચપટી ક્યારેય વ્યર્થ જતી નથી. રસોડામાં 7 વાસણો એકબીજા પર મૂકીને, લાકડા પર રાંધવામાં આવે છે, અને આશ્ચર્યજનક રીતે સૌથી ઉપરનું વાસણ પહેલાં પાકે છે.
સમુદ્રની ધ્વનિ
મંદિરના સિંહદ્વારમાં પ્રવેશતાં જ સમુદ્રનો અવાજ સંભળાતો બંધ થઈ જાય છે, પણ બહાર નીકળતાં તરત જ સંભળાય છે. આ ઘટના સાંજે વધુ સ્પષ્ટ અનુભવાય છે. તેવી જ રીતે, મંદિરની બહાર ‘સ્વર્ગ દ્વાર’ છે, જ્યાં શબોનું દહન થાય છે, પણ તેની ગંધ મંદિરની અંદર નથી આવતી.
રૂપ બદલતી મૂર્તિઓ
અહીં શ્રીકૃષ્ણ જગન્નાથના રૂપે, બલભદ્ર (બલરામ) અને સુભદ્રા સાથે વિરાજે છે. આ મૂર્તિઓ લાકડાની બની છે અને દર 12 વર્ષે ‘નવ કલેવર’ની પરંપરામાં નવી મૂર્તિઓ બનાવવામાં આવે છે, પણ તેમનું સ્વરૂપ અને આકાર યથાવત રહે છે.
વિશ્વની સૌથી મોટી રથયાત્રા
આષાઢ માસમાં ભગવાન જગન્નાથ પોતાના રથ ‘નંદીઘોષ’ પર સવાર થઈને મૌસી રાણી ગુંડીચાના ઘરે જાય છે. આ રથયાત્રા 5 કિલોમીટરના પુરુષોત્તમ ક્ષેત્રમાં થાય છે. સુભદ્રાનો રથ ‘દર્પદલન’ અને બલભદ્રનો રથ ‘રક્ષ તલ ધ્વજ’ છે. પુરીના ગજપતિ મહારાજ સોનાના ઝાડુંથી રથયાત્રાનો માર્ગ સાફ કરે છે, જેને ‘છેરા પહેરણ’ કહેવાય છે.
હનુમાનજીની સમુદ્રથી રક્ષા
એવું માનવામાં આવે છે કે સમુદ્રે ત્રણ વખત જગન્નાથ મંદિરને તોડ્યું હતું. ભગવાન જગન્નાથે હનુમાનજીને સમુદ્રને નિયંત્રિત કરવા નિયુક્ત કર્યા. પણ હનુમાનજી ઘણીવાર જગન્નાથના દર્શનના લોભમાં નગરમાં પ્રવેશતા, અને તેમની સાથે સમુદ્ર પણ નગરમાં આવતો. આથી, જગન્નાથે હનુમાનજીને સોનાની બેડીથી બાંધી દીધા. આજે પણ, પુરીના સમુદ્ર કિનારે ‘બેડી હનુમાન’નું પ્રાચીન મંદિર છે, જ્યાં ભક્તો દર્શન માટે આવે છે.
જગન્નાથપુરી વિશે અજાણી વાતો
મહારાજા રણજીત સિંહનું દાન: સિખ સમ્રાટ મહારાજા રણજીત સિંહે આ મંદિરને પ્રચુર સોનું દાન કર્યું હતું, જે અમૃતસરના સ્વર્ણ મંદિરને આપેલા દાન કરતાં પણ વધુ હતું.
પાંડવોની યાત્રા: પાંડવોએ અજ્ઞાતવાસ દરમિયાન જગન્નાથના દર્શન કર્યા હતા. મંદિરમાં પાંડવોનું સ્થાન આજે પણ છે, અને ચંદન યાત્રા દરમિયાન પાંડવો નરેન્દ્ર સરોવરમાં ભગવાન સાથે જાય છે.
ઈસા મસીહની યાત્રા: એવું કહેવાય છે કે ઈસા મસીહે સિલ્ક રૂટ દ્વારા કાશ્મીર આવ્યા પછી, બેથલેહેમ પાછા ફરતાં પુરીમાં જગન્નાથના દર્શન કર્યા હતા.
આદિશંકરાચાર્યનું યોગદાન: 9મી સદીમાં આદિશંકરાચાર્યે પુરીની યાત્રા કરી અને અહીં ચાર મઠોમાંનું એક, ગોવર્ધન મઠ, સ્થાપ્યું.
ગૈર-હિન્દુઓ પર પ્રતિબંધ: મંદિરમાં ગૈર-હિન્દુઓનો પ્રવેશ નિષેધ છે, કારણ કે ભૂતકાળમાં વિદેશીઓ દ્વારા મંદિર પર હુમલા થયા હતા.
અન્ય સંદર્ભો
બ્રહ્મ પુરાણ: આ પુરાણમાં પુરીને ‘ધરતીનું વૈકુંઠ’ કહેવામાં આવે છે, જ્યાં ભગવાન વિષ્ણુ પુરુષોત્તમ નીલમાધવના રૂપે વિરાજે છે. બ્રહ્મ પુરાણમાં નીલાંચલના મહત્ત્વ અને સબર જનજાતિના દેવતા તરીકે જગન્નાથની પૂજાનો ઉલ્લેખ છે.
રામાયણ (ઉત્તરકાંડ): રામાયણમાં ભગવાન રામે વિભીષણને જગન્નાથની પૂજા કરવા કહ્યું હતું, જે પુરીના શ્રી મંદિરમાં ‘વિભીષણ વંદાપના’ની પરંપરા તરીકે જળવાઈ રહી છે.
જગન્નાથપુરીનું વેદો અને પુરાણોમાં મહત્ત્વ
વેદોમાં સીધો જગન્નાથપુરીનો ઉલ્લેખ નથી, પરંતુ ભગવાન વિષ્ણુના પવિત્ર ક્ષેત્રો અને તેમના વિશ્વરૂપી સ્વરૂપનું વર્ણન પુરીના મહત્ત્વ સાથે જોડાય છે. પુરાણો, ખાસ કરીને સ્કંદ, પદ્મ, બ્રહ્મ અને મત્સ્ય પુરાણ, જગન્નાથપુરીને પુરુષોત્તમ ક્ષેત્ર તરીકે ઓળખાવે છે, જ્યાં ભગવાન જગન્નાથ, બલભદ્ર અને સુભદ્રાની પૂજા થાય છે. આ શ્લોકો અને ઉલ્લેખો જગન્નાથપુરીની આધ્યાત્મિક પવિત્રતા અને ભગવાન વિષ્ણુના દિવ્ય સ્વરૂપને દર્શાવે છે, જે આ ધામને હિન્દુ ધર્મના ચાર ધામોમાં અગ્રસ્થાન આપે છે.
નીતિ: જગન્નાથપુરી ધામનું વેદો અને પુરાણોમાં વર્ણિત મહત્ત્વ આપણને ભગવાન વિષ્ણુની સર્વવ્યાપકતા અને ભક્તિના માર્ગે ચાલવાની પ્રેરણા આપે છે. આ શ્લોકો દર્શાવે છે કે પુરી એ માત્ર ધાર્મિક સ્થળ નથી, પરંતુ આધ્યાત્મિક મુક્તિનું કેન્દ્ર છે.
અન્ય માહિતી
નવ કલેવરની પરંપરા: દર 12 કે 19 વર્ષે, જ્યારે બે આષાઢ મહિના આવે છે, ત્યારે નવી મૂર્તિઓ બનાવવામાં આવે છે. આ પ્રક્રિયા ગુપ્ત રીતે થાય છે, અને જૂની મૂર્તિઓમાંથી ‘બ્રહ્મ પદાર્થ’ નવી મૂર્તિઓમાં સ્થાપિત થાય છે.
છેરા પહેરણ: રથયાત્રા દરમિયાન ગજપતિ મહારાજનું સોનાના ઝાડુંથી રસ્તો સાફ કરવો એ ભગવાન પ્રત્યેની નમ્રતા દર્શાવે છે.
મહોરદધિનું મહત્ત્વ: પુરીનો સમુદ્ર ‘મહોરદધિ’ તરીકે ઓળખાય છે, જેનું જળ પવિત્ર માનવામાં આવે છે અને તેનું દર્શન પણ શુભ ગણાય છે.
જગન્નાથપુરી ધામ માત્ર ધાર્મિક સ્થળ નથી, પરંતુ ભારતની સાંસ્કૃતિક અને આધ્યાત્મિક વિરાસતનું પ્રતીક છે. આ ચમત્કારો અને ઇતિહાસ આપણને ભગવાન જગન્નાથની લીલાઓ અને તેમના ભક્તોની શ્રદ્ધાની ઝાંખી આપે છે.
નીતિ: જગન્નાથપુરી ધામ શ્રદ્ધા, ભક્તિ અને ચમત્કારોનું સંગમ છે, જે આપણને ભગવાનની લીલાઓ અને માનવની શ્રદ્ધા વચ્ચેના અદ્ભુત સંબંધની યાદ અપાવે છે.
