આપણું અને પારકું
ગુજરાતના એક નાનકડા શહેરમાં, વિજયભાઈ નામનો એક માણસ રહેતો હતો. તેનું ઘર એટલું સુંદર હતું કે શહેરના દરેક ખૂણે તેની ચર્ચા થતી. નક્શીકામથી શણગારેલી દીવાલો, રંગબેરંગી બારીઓ, અને લીલુંછમ બગીચો—આ ઘર વિજયભાઈનું અભિમાન હતું. ઘણા શ્રીમંત લોકોએ આ ઘરને બમણી કિંમતે ખરીદવાની ઓફર કરી, પણ વિજયભાઈએ ક્યારેય હા નહોતી પાડી. આ ઘર તેમના માટે ફક્ત ઈંટ-પથ્થરનું બાંધકામ નહોતું, પણ તેમના સપનાઓ, યાદો અને પ્રેમનું પ્રતીક હતું.
એક દિવસ, વિજયભાઈ શહેરની બહારથી થાકેલા-માંદા પાછા ફર્યા. પણ ઘરે પહોંચતાં જ તેમનું હૃદય ધડકી ગયું. તેમનું પ્રિય ઘર, જેને તેમણે જીવનભરની મહેનતથી શણગાર્યું હતું, આગની લપેટોમાં લપટાયેલું હતું. લાલ-પીળી જ્વાળાઓ આકાશને આંબી રહી હતી, અને ધુમાડાના ગોટેગોટા હવામાં ફેલાઈ રહ્યા હતા. શહેરના હજારો લોકો ભેગા થઈ ગયા હતા, પણ આગ એટલી ભયંકર ફેલાઈ ચૂકી હતી કે કોઈ કંઈ જ કરી શકે તેમ નહોતું. ફાયર બ્રિગેડની ગાડીઓ પણ હવે નકામી લાગતી હતી, કારણ કે આગે ઘરનો દરેક ખૂણો ભસ્મીભૂત કરી દીધો હતો.
વિજયભાઈની આંખોમાં આંસુ આવી ગયાં. તેમનું હૃદય ભાંગી પડ્યું. "મારું ઘર! મારું સપનું!" તે બડબડવા લાગ્યા, જાણે આગ ફક્ત ઘરને જ નહીં, તેમના અસ્તિત્વને બાળી રહી હોય. ભીડમાંથી કોઈએ સહાનુભૂતિથી તેમના ખભે હાથ મૂક્યો, પણ વિજયભાઈનું દુઃખ એટલું ઊંડું હતું કે કોઈની દિલાસા તેમને સ્પર્શી ન શકી.
અચાનક, તેમનો મોટો દીકરો, અર્જુન, ભીડમાંથી દોડતો આવ્યો. તેના ચહેરા પર એક રહસ્યમય હાસ્ય હતું. તેણે પિતાના કાનમાં ધીમેથી કંઈક કહ્યું. વિજયભાઈની આંખો ચમકી ઉઠી. અર્જુને ફફડતા અવાજે કહ્યું, "પપ્પા, ચિંતા ન કરો! મેં ગઈ કાલે આ ઘર વેચી દીધું—અને એ પણ ત્રણ ગણી કિંમતે! ઓફર એટલી સારી હતી કે હું તમારી રાહ ન જોવી શક્યો. મને માફ કરજો, પણ આ ઘર હવે આપણું નથી!"
વિજયભાઈના ચહેરા પરનું દુઃખ એકદમ ઓગળી ગયું. તેમણે એક ઊંડો શ્વાસ લીધો અને બોલ્યા, "આભાર છે, ભગવાનનો! આ ઘર હવે આપણું નથી!" એક પળ પહેલાં જે માણસ આગળે રડી રહ્યો હતો, તે હવે શાંત થઈ ગયો. તે ભીડની જેમ એક નિર્લિપ્ત દર્શક બની ગયો. આગની જ્વાળાઓ હવે તેને એક વિચિત્ર આનંદ આપવા લાગી, જેમ બાકીની ભીડ મજા લઈ રહી હતી. તેમણે એક બાજુ ઊભા રહીને, હળવેકથી હસીને આગનો તમાશો જોવા લાગ્યા.
પણ થોડી જ વારમાં, તેમનો બીજો દીકરો, કરણ, દોડતો આવ્યો. તેનો ચહેરો ગભરાટથી ભરેલો હતો. તે બોલ્યો, "પપ્પા, તમે આ શું કરો છો? તમે હસો છો અને ઘરમાં આગ લાગી છે?"
વિજયભાઈએ હસતાં-હસતાં કહ્યું, "બેટા, તને ખબર નથી? તારા ભાઈએ આ ઘર વેચી દીધું છે!"
કરણે ધ્રૂજતા અવાજે કહ્યું, "પણ પપ્પા, અમે તો ફક્ત એડવાન્સ લીધું હતું. હજી ડીલ પાકી નથી થઈ. હવે આ ઘરને આગ લાગી ગઈ છે, તો ખરીદનાર શું ખરીદશે? મને નથી લાગતું કે તે હવે આ ઘર ખરીદશે!"
એક જ પળમાં વિજયભાઈનો આનંદ ગાયબ થઈ ગયો. જે આંખોમાંથી આંસુ ઓગળી ગયા હતા, તે ફરી ભરાઈ આવ્યા. તેમનું હૃદય ધડધડવા લાગ્યું, અને હસી રહેલો ચહેરો ફરી દુઃખથી ભરાઈ ગયો. એક નિર્લિપ્ત દર્શક ફરીથી ઘરનો માલિક બની ગયો. આગ હજી પણ તે જ હતી, ઘર હજી પણ તે જ હતું, પણ વિજયભાઈનું મન હવે ફરીથી ઘર સાથે જોડાઈ ગયું. તે બડબડવા લાગ્યા, "હે ભગવાન, આ શું થઈ ગયું?"
થોડી જ વારમાં, તેમનો ત્રીજો દીકરો, હર્ષ, હાંફળો-ફાંફળો આવ્યો. તેના ચહેરા પર રાહતનો ભાવ હતો. તેણે ઉત્સાહથી કહ્યું, "પપ્પા, ચિંતા ન કરો! એ ખરીદનાર ખરેખર ઈમાનદાર માણસ છે. હું હમણાં તેની પાસેથી આવું છું. તેણે કહ્યું, 'ઘર બળી ગયું હોય કે ન બળ્યું હોય, તે મારું છે. હું નક્કી કરેલી કિંમત જરૂર ચૂકવીશ. ન તો તમને આગની ખબર હતી, ન મને!'"
એ સાંભળતાં જ વિજયભાઈના ચહેરા પર આનંદનું ઝરણું ફૂટી નીકળ્યું. આંસુ ફરી ઓગળી ગયા, અને તેમનું હૃદય નાચવા લાગ્યું. તે ફરીથી ભીડના હજારો લોકોની જેમ એક નિર્લિપ્ત દર્શક બની ગયા. આગની જ્વાળાઓ હવે તેમને એક તમાશાની જેમ લાગવા લાગી. વિજયભાઈ, તેમના ત્રણેય દીકરાઓ સાથે, હવે હસતા-હસતા આગનો દેખાવ જોવા લાગ્યા, જાણે એક ઉત્સવની મજા માણી રહ્યા હોય.
ઘર તે જ હતું, આગ તે જ હતી, પરિસ્થિતિ તે જ હતી—પણ વિજયભાઈનું મન બદલાતું રહ્યું. જ્યારે તેમને લાગ્યું કે ઘર તેમનું છે, તે દુઃખમાં ડૂબી ગયા. જ્યારે ખબર પડી કે ઘર વેચાઈ ગયું, તે આનંદમાં ઝૂમી ઉઠ્યા. જ્યારે શંકા થઈ કે ડીલ નહીં થાય, તે ફરી દુઃખી થયા. અને જ્યારે ખાતરી થઈ કે ખરીદનાર પૈસા આપશે, તે ફરી નિર્લિપ્ત બન્યા.
જીવનમાં દુઃખ અને સુખ આપણી અસલી પરિસ્થિતિ પર નથી આધારિત, પણ આપણા મનની જોડાણ અને નિર્લિપ્તતા પર આધારિત છે. "હું આનો માલિક છું" કે "હું આનો માલિક નથી"—આ એક વિચાર જ આપણને દુઃખી કે સુખી બનાવે છે. વિજયભાઈની આ ઘટના આપણને એ વિચારવા મજબૂર કરે છે કે જીવનની ખરી શાંતિ મનની નિર્લિપ્તતામાં જ છે.
अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम्।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्॥
'મહોપનિષદ'માંથી આ શ્લોક લેવાયો છે અને તે ભારતીય સંસ્કૃતિના વસુધૈવ કુટુંબકમ્ (વિશ્વ એક કુટુંબ છે)ના ઉદાત્ત વિચારને રજૂ કરે છે. તે કહે છે કે સંકુચિત મનના લોકો હંમેશાં 'મારું-પરાયું'નો ભેદભાવ રાખે છે, પરંતુ ઉદાર હૃદયના લોકો આખી દુનિયાને પોતાના પરિવાર તરીકે જુએ છે. આ શ્લોક એકતા, સમાનતા અને વૈશ્વિક ભાઈચારાનો સંદેશ આપે છે, જે આજના સમયમાં પણ અત્યંત પ્રસ્તુત છે.
જ્યાં સુધી મમત્વ છે ત્યાં સુધી દુખ છે.
