આશાનો સૂર
“भज़ रामं द्वापरनायकं भज़ रामं युगप्रवर्तकम्।
सार्थकनामो श्रीरामस्य शुचितो युगयुगान्तरो।।”
"ભગવાન રામની ઉપાસના કરો, રામ નામનું ભજન કરો, જેઓ દ્વાપર યુગના નાયક છે, જેઓ યુગના પ્રવર્તક છે અને જેઓ યુગો-યુગો સુધી પોતાના અર્થપૂર્ણ નામો સાથે સદૈવ પવિત્ર છે."
એક નાનકડા ગામમાં નીરજ નામનો યુવાન રહેતો હતો, જેનો કંઠ એટલો મધુર હતો કે સાંભળનારનું હૃદય રામના ચરણોમાં લીન થઈ જતું. તેના ગીતોમાં એવી જાદુઈ શક્તિ હતી કે ગામના લોકો કલાકો સુધી તેના સૂરમાં ખોવાઈ જતા. પરંતુ જીવનની વિપદાઓએ નીરજને ઘેરી લીધો. પિતાના અવસાન બાદ તેનો પરિવાર આર્થિક સંકટમાં ફસાઈ ગયો. દેવાંનો બોજ અને કોર્ટ-કચેરીની ઝંઝટે તેના મનની શાંતિ છીનવી લીધી. ગામના લોકો કહેતા, "જેના હૃદયમાં રામ બિરાજે, તેનું ડૂબેલું નાવ પણ તરે."
નીરજના ગુરુ, ગામના પૂજનીય સંત રામદાસજી, તેની આ દશા જોઈ દ્રવિત થયા. તેમણે નીરજને કહ્યું, "બેટા, મેં ગામના મોટા અધિકારી ઈશ્વરભાઈ સાથે તારા માટે નોકરીની વાત કરી છે. તે એક ઉત્સવનું આયોજન કરી રહ્યા છે, જ્યાં તું ગીત ગાઈશ. તૈયાર રહેજે." નીરજના મનમાં આશાનો દીવો પ્રગટ્યો, પરંતુ સાથે એક ભાર પણ હતો – શું તે ગીત ગાઈને નોકરી મેળવવા માટે જ ગાશે?
ઉત્સવનો દિવસ આવ્યો. ઈશ્વરભાઈના ઘરે ગામના ખાસ લોકો ભેગા થયા હતા. નીરજે ગાવાનું શરૂ કર્યું. તેનો સૂર એટલો મધુર હતો કે બધા ખોવાઈ ગયા. રામદાસજીએ આંખો બંધ કરી ધ્યાન લગાવ્યું, પરંતુ ગીત શરૂ થતાં જ તેઓ અચાનક ઊભા થયા અને ઉપરના ઓરડામાં ચાલ્યા ગયા. નીરજનું હૃદય ભાંગી પડ્યું. તે ગાઈ ન શક્યો અને ચૂપ થઈ ગયો. લોકો આશ્ચર્યથી એકબીજા સામે જોવા લાગ્યા.
ઉત્સવ પૂરો થયા બાદ નીરજે ગુરુ પાસે જઈને નમ્રતાથી પૂછ્યું, "ગુરુજી, તમે શા માટે ઊભા થઈ ગયા? શું મારું ગીત તમને ન ગમ્યું?" રામદાસજીએ શાંત સ્મિત સાથે કહ્યું, "નીરજ, તું રામને રિઝવવા નહોતો ગાતો, તું તો ઈશ્વરભાઈને રિઝવવા અને નોકરી મેળવવા ગાતો હતો. ગીતમાં ભક્તિ નહોતી, લાલસા હતી."
નીરજ શરમથી પાણી-પાણી થઈ ગયો. તે સમજી ગયો કે સાચી ભક્તિ એજ છે જે નિષ્કામ હોય. તે દિવસથી નીરજે પોતાનું જીવન બદલી નાખ્યું. તેના ગીતોમાં હવે રામનું નામ જ ગુંજતું, અને તેનો કંઠ દરેકના હૃદયમાં ઉતરી જતો.
વર્ષો વીત્યા. નીરજ હવે ગામનો પ્રખ્યાત ભક્ત નીરજદાસ તરીકે ઓળખાતો. તેની કથાઓમાં લોકો ડૂબી જતા. તેની દૃષ્ટિ શાંત, મુખમુદ્રા નમ્ર, અને આંખો રામની રાહ જોતી હોય એવી લાગતી. જ્યારે તે રામની વાતો કહેતો, ત્યારે એવું લાગતું કે તે રામના દરબારમાં બેઠો છે. ગામના બધા, નાનાથી લઈ મોટા સુધી, તેની કથાઓથી પ્રભાવિત થતા.
પરંતુ સમય સાથે નીરજદાસનું મન બદલાવા લાગ્યું. લોકોનો પ્રેમ, સંપત્તિ અને સત્તાધારીઓનું સન્માન મળવાથી તેના હૃદયમાં મહત્વાકાંક્ષાનો બીજ રોપાયો. તે વૈશ્વિક સંત બનવાના સપના જોવા લાગ્યો. ધીમે-ધીમે, તેની કથાઓમાં રામની વાતો ઓછી થવા લાગી અને બીજા ધર્મોની ચર્ચાઓ વધવા લાગી. તે મંદિરોમાં અન્ય ધર્મોના ઉત્સવોનું આયોજન કરવા લાગ્યો, જે ગામના લોકોને ખટકવા લાગ્યું.
લોકો બદબદવા લાગ્યા, "જેના હૃદયમાં રામ નથી, તે કથાકાર નહીં, નાટકીય કલાકાર છે." નીરજદાસની કથાઓમાં હવે પહેલાંવાળી ભાવના ન રહી. તેની આંખો હવે રામની રાહ નહોતી જોતી, પરંતુ શ્રોતાઓની વાહવાહીની ઝંખના કરતી. તેનું શરીર હવે નાટકીય રીતે ઝૂલતું, અને તેના શબ્દોમાં પહેલાંવાળી શુદ્ધતા ન રહી.
ગામના એક વૃદ્ધે કહ્યું, "નીરજદાસ, તું રામને ભૂલીને દુનિયાને રિઝવવા લાગ્યો. પરંતુ યાદ રાખ, 'જેના પ્રિય ન રામ અને સીતા, તેને ત્યજી દેવાય, ભલે તે કેટલો જ સ્નેહી હોય.' અમારી વ્યાસપીઠની પવિત્રતા પાછી આપી દે, જે તેં અહંકારમાં ગુમાવી."
નીરજદાસે આ વાતો સાંભળી, અને તેનું હૃદય ફરી એકવાર રામની ભક્તિ તરફ વળ્યું. તેણે નક્કી કર્યું કે હવે તે ફક્ત રામના નામે જીવશે, ને રામના નામે જ ગાશે.
“रमन्ते योगिनः अस्मिन सा रामं उच्यते।”
જેમાં યોગીઓ રમમાણ થાય છે તે ભગવાન રામ છે.
'આમાં રમે છે' એટલે ધ્યાન અને ભક્તિની સાધનામાં લીન થવું. જે યોગી પોતાના મન અને હૃદયને ધ્યાન દ્વારા શાંત કરી, આત્માની સાથે એકરૂપ થાય છે, તે યોગી પોતાની અંદર રામના ગુણોને પ્રગટ કરે છે. આથી તે 'રામ' કહેવાય છે, કારણ કે રામ એટલે સત્ય, શાંતિ અને આનંદનું પ્રતીક.
આ વાક્ય ભક્તિ (ભગવાન પ્રત્યેનો પ્રેમ) અને યોગ (આત્મસાધના) બંનેનું મહત્વ દર્શાવે છે. યોગી જ્યારે ધ્યાનમાં રમે છે, ત્યારે તેનું મન બાહ્ય વિષયોથી હટીને અંતરના આનંદમાં લીન થાય છે. આ સ્થિતિમાં તે રામની જેમ શુદ્ધ, નિર્મળ અને દિવ્ય બને છે. આમ, આ વાક્ય એ સૂચવે છે કે સાચી ભક્તિ અને યોગની સાધના દ્વારા માણસ પોતાની અંદર રામના સ્વરૂપને જાગૃત કરી શકે છે.
જેમ નદી સમુદ્રમાં મળીને એક થઈ જાય છે, તેમ યોગી ધ્યાન અને ભક્તિ દ્વારા પોતાની આત્માને પરમાત્મા (રામ) સાથે એકરૂપ કરે છે. આ સ્થિતિમાં તેનું જીવન રામની જેમ સત્ય, ધર્મ અને પ્રેમથી ભરેલું બને છે.
