આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને તત્વજ્ઞાન
“योगः कर्मसु कौशलम्” (गीता 2.50) ના સિદ્ધાંત ને સાકારિત કરે છે.
યોગ ભારતીય સંસ્કૃતિની એક અમૂલ્ય ભેટ છે. શારીરિક, માનસિક અને આધ્યાત્મિક વિકાસ માટેનું યોગ વિજ્ઞાન હજારો વર્ષોથી ભારતના ઋષિપ્રણિત જીવનપદ્ધતિનો એક અવિવાજ્ય હિસ્સો રહ્યું છે. યોગ માત્ર કસરત નથી, તે આત્મા અને બ્રહ્મ સાથેના સંયોગનો માર્ગ છે. 21મી જૂનનો દિવસ ‘આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ’ તરીકે ઉજવાય છે, જે આ વિદ્યા વિશ્વભરમાં પ્રસરે છે તેનો પરિચાયક છે.
યોગનું ઉદ્ભવ વેદિક યુગમાં થયું હોવાનું મનાય છે. "યોગઃ કર્મસુ કૌશલમ્" (ભગવદ ગીતા 2.50) પ્રમાણે યોગ જીવનની દરેક ક્રિયા માં નિપુણતા પ્રદાન કરે છે. પતંજલિ મુનિ દ્વારા રચાયેલ યોગસૂત્ર યોગ શાસ્ત્રનું મૂળગ્રંથ માનવામાં આવે છે. ચાર મુખ્ય યોગ માર્ગ છે:
1. રાજયોગ: મનની નિયંત્રણ દ્વારા મોક્ષની પ્રાપ્તિ.
2. ભક્તિયોગ: ઈશ્વર પ્રત્યેની નિઃશ્રેયસ ભક્તિ.
3. જ્ઞાનયોગ: આત્મા અને બ્રહ્મના તત્ત્વવિચાર દ્વારા મુક્તિ.
4. કર્મયોગ: નિષ્કામ સેવાભાવથી કાર્ય કરવું.
સાંસ્કૃતિક અને ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિએ, યોગ માત્ર ઋષિઓના આશ્રમોમાં નહિ, પણ સમગ્ર સમાજમાં વ્યાપક રીતે વપરાતું હતું. તે જીવનશૈલીના ભાગ રૂપે શિશુપાલન, રાજધર્મ, યજ્ઞ વિધાન, આયુર્વેદ અને તંત્રમાં પણ પ્રવાહિત હતું.
આજના સમયમાં યોગ માત્ર આધ્યાત્મિક સાધના નથી રહી, પરંતુ વૈજ્ઞાનિક રીતે પણ તેના લાભો પ્રમાણિત થયાં છે:
· શારીરિક લાભ: હ્રદયરોગ, મધુમેહ, સ્થૂળતા, તણાવ અને સંયુક્તિના રોગોમાં યોગ અસરકારક છે.
· માનસિક લાભ: મેડિટેશન અને પ્રાણાયામ માનસિક શાંતિ, ધ્યાન અને સ્મૃતિ સુધારે છે.
· સામાજિક લાભ: યોગ વ્યકિતને આંતરિક રીતે સ્થિર બનાવે છે, જે આધુનિક વ્યસ્ત જીવનમાં ખૂબ જરૂરી છે.
શ્લોક:
"स्वस्थ्य हि परमं लाभं धर्मस्य मूलमुत्तमं"
(સ્વસ્થ રહેવું એ સર્વોત્તમ લાભ છે; યોગથી આ મળે છે.)
ઉત્પત્તિ
આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસની શરૂઆત 21 જૂન, 2015થી થઈ, જ્યારે સંયુક્ત રાષ્ટ્રે ભારતના વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીના 27 સપ્ટેમ્બર, 2014ના પ્રસ્તાવને મંજૂરી આપી. આ પ્રસ્તાવને 177 દેશોનું સમર્થન મળ્યું, જે યોગની વૈશ્વિક સ્વીકૃતિ દર્શાવે છે. 21 જૂનની પસંદગી ઉનાળાના અયનકાળ (Summer Solstice)ને કારણે થઈ, જે ભારતીય પરંપરામાં આધ્યાત્મિક મહત્ત્વ ધરાવે છે, કારણ કે આ દિવસે દક્ષિણાયનની શરૂઆત થાય છે, જે યોગ અને ધ્યાન માટે શુભ માનવામાં આવે છે.
યોગની ઐતિહાસિક ઉત્પત્તિ સિંધુ ખીણ સંસ્કૃતિ (ઈ.સ. પૂર્વે 2500-1900) સુધી જાય છે, જ્યાં મુદ્રાઓમાં ધ્યાનમુદ્રામાં બેઠેલી આકૃતિઓ મળે છે. ઋગ્વેદમાં “युञ्जते मन उत युञ्जते धियो” (10.114.9) શ્લોક યોગના આરંભિક સ્વરૂપનો ઉલ્લેખ કરે છે, જે મન અને બુદ્ધિના સંયોગની વાત કરે છે. ઉપનિષદો, ખાસ કરીને કઠોપનિષદ અને શ્વેતાશ્વતર ઉપનિષદ, યોગને આત્મસાક્ષાત્કારના માર્ગ તરીકે વર્ણવે છે. મહર્ષિ પતંજલિના યોગસૂત્રો (ઈ.સ. પૂર્વે 200) યોગને વ્યવસ્થિત રીતે રજૂ કરે છે, જેમાં તે “योगः चित्तवृत्तिनिरोधः” (1.2) તરીકે વ્યાખ્યાયિત છે, એટલે કે ચિત્તની વૃત્તિઓનું નિયંત્રણ.
વર્તમાન સ્થિતિ
2024માં 10મો આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ “Yoga for Self and Society” થીમ હેઠળ ઉજવાયો. ભારતમાં, ખાસ કરીને ગુજરાતમાં, 60,000થી વધુ સ્થળોએ 1.25 લાખ યોગ ટ્રેનર્સની સહાયથી લાખો લોકો જોડાયા. વૈશ્વિક સ્તરે, ન્યૂયોર્કના ટાઇમ્સ સ્ક્વેર, લંડનના ટ્રફાલ્ગર સ્ક્વેર, અને ટોક્યોમાં યોગ સત્રો યોજાયા. યોગ આજે વેલનેસ ઉદ્યોગનો હિસ્સો બન્યો છે, જેમાં યોગ રિટ્રીટ્સ, ઓનલાઈન ક્લાસિસ, અને યોગ ટૂરિઝમનો સમાવેશ થાય છે. યોગની લોકપ્રિયતા વધવા સાથે, તેના વ્યાપારીકરણ અને સાંસ્કૃતિક અધિગ્રહણ (cultural appropriation) અંગે પણ ચર્ચાઓ થઈ છે, ખાસ કરીને પશ્ચિમી દેશોમાં.
ભારત સરકારના AYUSH મંત્રાલયે યોગને પ્રોત્સાહન આપવા માટે યોગ પ્રમાણપત્ર બોર્ડ અને રાષ્ટ્રીય યોગ યોજનાઓ શરૂ કરી છે. વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા (WHO) દ્વારા યોગને માનસિક અને શારીરિક સ્વાસ્થ્ય માટે ફાયદાકારક ગણવામાં આવે છે, જેમાં તણાવ ઘટાડવો, ચિંતા નિયંત્રણ, અને હૃદય સ્વાસ્થ્ય સુધારવાનો સમાવેશ થાય છે.
તત્વજ્ઞાન
યોગનું તત્વજ્ઞાન ભારતીય દર્શનો, ખાસ કરીને સાંખ્ય અને વેદાંત સાથે ગાઢ રીતે સંકળાયેલું છે. સાંખ્ય દર્શન પુરુષ (ચેતના) અને પ્રકૃતિ (જડ)ના દ્વૈતને સમજાવે છે, જ્યારે યોગ આ દ્વૈતથી મુક્તિ (કૈવલ્ય)નો માર્ગ દર્શાવે છે. પતંજલિના અષ્ટાંગ યોગમાં આઠ તબક્કાઓ છે, જે નીચે મુજબ છે:
યમ: સામાજિક નૈતિકતા (અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય, અપરિગ્રહ)
નિયમ: વ્યક્તિગત શિસ્ત (શૌચ, સંતોષ, તપ, સ્વાધ્યાય, ઈશ્વરપ્રણિધાન)
આસન: શારીરિક સ્થિરતા
પ્રાણાયામ: શ્વાસ નિયંત્રણ
પ્રત્યાહાર: ઇન્દ્રિયોનું સંયમ
ધારણા: એકાગ્રતા
ધ્યાન: ચિંતન
સમાધિ: આત્મા-પરમાત્માનું એકત્વ
આ અષ્ટાંગ યોગ વ્યક્તિના શારીરિક, માનસિક, અને આધ્યાત્મિક વિકાસનું સંનાદન કરે છે. ભગવદ્ ગીતામાં શ્રીકૃષ્ણ યોગના વિવિધ સ્વરૂપો—કર્મયોગ, ભક્તિયોગ, જ્ઞાનયોગ, અને ધ્યાનયોગ—નું વર્ણન કરે છે. ગીતાનો શ્લોક “समत्वं योग उच्यते” (2.48) યોગને સમભાવ તરીકે રજૂ કરે છે, જે જીવનની દ્વૈતતામાંથી મુક્તિ આપે છે.
યોગનું તત્વજ્ઞાન "અહંકાર વિનાશ અને આત્મસાક્ષાત્કાર"ના સાન્નિધ્યમાં છે. પતંજલિ ઋષિ યોગને આઠ અંગોમાં વિભાજિત કરે છે: યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન, સમાધિ. આ બધા અંગો જીવના અધોઘતિત સ્વભાવને ઉચ્ચ સત્તામાં રૂપાંતરિત કરે છે.
"तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानम्।"
(યોગ થકી માનવી પોતાનું સાચું સ્વરૂપ ઓળખે છે – યોગસૂત્ર 1.3)
આજના વિજ્ઞાનયુગમાં પણ Quantum Physics એ બતાવ્યું છે કે વિશ્વભરનું તત્વ એક છે – જે ઉપનિષદોએ "સર્વં ખલ્વિદં બ્રહ્મ" દ્વારા ઘણાં વર્ષો પહેલા કહ્યું છે. યોગ એ એક આધ્યાત્મિક ટેક્નોલોજી છે, જે વ્યક્તિને આ અનંત તત્ત્વ સાથે જોડે છે.
આધુનિક તત્વજ્ઞાનના સંદર્ભમાં, યોગ ન્યુરોસાયન્સ અને સાયકોલોજી સાથે જોડાયેલો છે. યોગના અભ્યાસથી ગામા-એમિનોબ્યુટીરિક એસિડ (GABA)નું સ્તર વધે છે, જે તણાવ ઘટાડે છે. યોગનું, આধ્યાત્મિક દર્શન વ્યક્તિને અહંકારથી મુક્તિ આપી, સર્વની એકત્વની ભાવના જગાડે છે, જે “वसुधैव कुटुंवकम्” (महोपनिषद् 6.71) ના વૈદિક આદર્શ સાથે સંનાદે છે.
સંસ્કૃત શ્લોકો અને ભારતીય સંસ્કૃતિ
ભારતીય સંસ્કૃતિમાં યોગ એ જીવનશૈલી છે, જે વેદ, ઉપનિષદ, અને પુરાણોમાં વ્યાપેલ છે. શ્વેતાશ્વતર ઉપનિષદનો શ્લોક “युञ्जन्नेवं सदाऽऽत्मानं योगी नियतमानसः” (2.6) નિયંત્રિત મન દ્વારા આત્મસાક્ષાત્કારનો માર્ગ દર્શાવે. ગુજરાત રાજ્ય યોગ બોર્ડના ચેરમેન શશી રાજપૂતના જણાવ્યા અનુસાર, યોગ ભારતીય સંસ્કૃતિનો અમૂલ્ય વારસો છે, જે શારીરિક આરોગ્ય, માનસિક શાંતિ, અને આધ્યાત્મિક જાગૃતિને સંનાદિત કરે છે.
ભારતીય સંસ્કૃતિમાં યોગનું મહત્ત્વ ગુરુ-શિષ્ય પરંપરામાં પણ ઝળકે છે, જેમાં શિવને આદિયોગી માનવામાં આવે છે. યોગ એક એવી વિજ્ઞાન છે, જે વ્યક્તિને પ્રકૃતિ અને પરમાત્મા સાથે જોડે છે, જે “सर्वं विश्वेन संनादति” (बृहदारण्यक उपनिषद् 4.4.6) ના સિદ્ધાંતને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
વિશ્લેષણ
દ્વારા બહુવિધ સ્ત્રોતો (વેબ, શૈક્ષણિક લેખો, સરકારી રિપોર્ટ્સ)નું વિશ્લેષણ કરતાં, યોગ દિવસે નાગરિકોની, ખાસ કરીને યુવાનોની, જીવનશૈલીમાં હકારાત્મક ફેરફારો લાવ્યા છે. જોકે, યોગના વ્યાપારીકરણ અને પશ્ચિમી “Gym Yoga” ના સ્વરૂપે તેના આધ્યાત્મિક મૂળથી વિચલન થવાનો ભય રહેલો છે. ભવિષ્યમાં, AI-સંચાલિત યોગ એપ્સ અને વર્ચ્યુઅલ રિયાલિટી યોગ સત્રો યોગને વધુ સુલભ બનાવશે, પરંતુ તેની આધ્યાત્મિક ઊંડાણ જાળવવું મહત્ત્વપૂ છે.
નિષ્કર્ષ
આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ ભારતીય સંસ્કૃતિના વૈશ્વિક પ્રદર્શનનું પ્રતીક છે, જે શારીરિક સ્વાસ્થ્ય, માનસિક શાંતિ, અને આધ્યાત્મિક જાગૃતિને પ્રોત્સાહન આપે છે. યોગ દિવસ માત્ર એક દિવસ નહીં, પરંતુ સમગ્ર માનવજાતને આત્મસંકલ્પ, શારીરિક આરોગ્ય અને આંતરિક શાંતિ તરફ દોરી જાય તેવો દિવસ છે. ભારત માટે એ ગૌરવની વાત છે કે વિશ્વ આજે તેના ઋષિ પરંપરાને માન આપી રહ્યું છે.
"लोकास्समस्ताः सुखिनो भवन्तु"
(સમગ્ર વિશ્વના લોકો સુખી થાઓ – યોગનું અંતિમ લક્ષ્ય યથાર્થમાં.)
