નિયતિ અને પ્રભુ વિશ્વાસ
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि॥
(द्वितीय अध्याय, श्लोक 47)
તારો અધિકાર ફક્ત કર્મ કરવામાં છે, કર્મફળ પર નથી, તેથી કોઈ પણ કર્મ ફળની અપેક્ષાએ ન કરવું જોઈએ.
આથી તું કર્મફળનું ધ્યાન ન રાખ, અને અકર્મણ્યતામાં આસક્ત ન બન.
ગુજરાતના એક નાનકડા ગામમાં, રામજી નામનો એક કુંભાર રહેતો હતો, જે પોતાના હાથે બનાવેલા માટીના વાસણો માટે જાણીતો હતો. એક દિવસ, ભગવાન ગણેશના દૂતને પૃથ્વી પર મોકલવામાં આવ્યો, એક વૃદ્ધ સ્ત્રીના આત્માને લઈ જવા, જે પોતાનું છેલ્લું વાસણ બનાવી ચૂકી હતી. દૂત નીચે ઉતર્યો, પણ તે થંભી ગયો જ્યારે તેણે જોયું કે વૃદ્ધ સ્ત્રીની નાની પૌત્રી, નામે કલ્યાણી, તેની બાજુમાં બેઠી હતી, માટી ગૂંથવાનું શીખી રહી હતી.
કલ્યાણીના માતા-પિતા વર્ષો પહેલાં મૃત્યુ પામ્યા હતા, અને આ વૃદ્ધ સ્ત્રી જ તેની એકમાત્ર રક્ષક હતી. નાની બાળકીના હાથ ધ્રૂજતા હતા જ્યારે તે ચાક પર માટી ગોળ ગોળ ફેરવવાનો પ્રયત્ન કરતી હતી, તેની આંખોમાં પોતાની દાદીની કળા શીખવાની આશા ઝળકતી હતી. દૂતનું હૃદય નરમ પડી ગયું. તેણે વિચાર્યું, “જો હું આ સ્ત્રીનો આત્મા લઈ જઈશ, તો કલ્યાણીને શીખવશે કોણ? તેની સંભાળ કોણ રાખશે?” નિર્ણય લઈ ન શકતાં, તે ખાલી હાથે ભગવાન ગણેશ પાસે પાછો ફર્યો.
ગણેશજી, ગંભીર છતાં જ્ઞાની, બોલ્યા, “તું નિયતિના રચનાર કરતાં વધુ સમજદાર થવાની હિંમત કરે છે? તેં અહંકારનું પાપ કર્યું છે, એવું માનીને કે તું દિવ્ય યોજના કરતાં વધુ જાણે છે. તારી સજા એ છે કે તારે પૃથ્વી પર મનુષ્ય તરીકે જીવવું પડશે, અને જ્યાં સુધી તું તારી મૂર્ખતા પર ત્રણ વખત હસી ન લે, ત્યાં સુધી તું પાછો આવી શકશે નહીં.”
રામજી કુંભાર, એક દિવસ ગામના મોટા વડના ઝાડ નીચે ઠૂંઠવાતા, ફાટેલા કપડાંમાં એક અજાણ્યા માણસને જોઈને દયાથી ભરાઈ ગયો. આ અજાણ્યો માણસ એ જ દૂત હતો, જેને પૃથ્વી પર ફેંકવામાં આવ્યો હતો. રામજીએ પોતાનું શાલ તેને આપ્યું અને તેને પોતાના ઘરે લઈ આવ્યો, એ જાણતાં કે તેની પત્ની, રાધા, ગુસ્સે થશે. તેણે બજારમાં વાસણો વેચીને બાળકો માટે નવાં કપડાં ખરીદવાના હતા, પણ તે પૈસા આ અજાણ્યા માણસ પાછળ ખર્ચાઈ ગયા. ઘરે પહોંચતાં જ રાધા ગુસ્સે થઈ, “તેં અમને બરબાદ કરી દીધાં! બાળકોને શું ખવડાવીશું?” દૂતે ધીમેથી હસી દીધું, તેનું પહેલું હાસ્ય. રામજીએ પૂછ્યું, “શા માટે હસે છે?” તેણે જવાબ આપ્યો, “જ્યારે હું ત્રણ વખત હસી લઈશ, ત્યારે કહીશ.”
દૂતે રામજીની સાથે રહીને માટીના વાસણો બનાવવાનું શીખી લીધું. તેના હાથમાં દિવ્ય સ્પર્શ હતો, અને તેના બનાવેલા વાસણો એટલા સુંદર હતા કે દૂર-દૂરથી વેપારીઓ આવવા લાગ્યા. થોડા મહિનાઓમાં, રામજીનું ઘર ધનથી ભરાઈ ગયું. એક દિવસ, રાજાના દરબારમાંથી એક ખાસ આદેશ આવ્યો—એક સોનાના રંગનું વાસણ બનાવવું, જે રાજાના રાજ્યાભિષેક માટે હતું. સફેદ વાસણ ન બનાવવું, કેમ કે સફેદ વાસણો ફક્ત અંતિમ સંસ્કાર માટે વપરાતા. રામજીએ દૂતને ચેતવણી આપી, “ભૂલ ન કરતો, નહીં તો આપણે બધું ગુમાવી દઈશું.”
પણ દૂતે સફેદ વાસણ જ બનાવ્યું. રામજીએ જોયું તો તે ગુસ્સે થઈ ગયો, “તેં અમને નાશ કર્યા!” પણ તે વધુ બોલે તે પહેલાં, રાજાનો સંદેશવાહક દોડતો આવ્યો, “રાજાનું અવસાન થયું છે. સફેદ વાસણ જોઈએ, અંતિમ યાત્રા માટે.” દૂતે ફરી હસ્યું, તેનું બીજું હાસ્ય. રામજી, હવે નમ્ર થઈને, પૂછ્યું, “શા માટે હસે છે?” તેણે કહ્યું, “એક હાસ્ય બાકી છે.”
વર્ષો પછી, એક યુવતી રામજીની દુકાને આવી, લગ્ન માટે ખાસ વાસણનો ઓર્ડર આપવા. તે કલ્યાણી હતી, હવે સુંદર અને ધનવાન, જેને એક દયાળુ વેપારીએ તેની દાદીના મૃત્યુ પછી દત્તક લીધી હતી. દૂતે તેને ઓળખી લીધી, તે એ જ બાળકી હતી જેના માટે તેણે દયા રાખી હતી. કલ્યાણીએ કહ્યું, “મારી દાદીનું મૃત્યુ થયું ત્યારે હું એકલી રહી ગઈ, પણ વેપારીની પત્ની, જેને સંતાન નહોતું, તેણે મને ઉછેરી. તેમના ધન અને પ્રેમથી હું આજે અહીં છું, અને હવે મારાં લગ્ન એક ઉમદા પરિવારમાં થઈ રહ્યા છે.” દૂતે ત્રીજી વખત હસ્યું, અને રામજીને કહ્યું, “મેં વિચાર્યું હતું કે કલ્યાણીની દાદીને બચાવીને હું તેનું ભવિષ્ય સુરક્ષિત કરીશ. પણ નિયતિએ વધુ સુંદર યોજના બનાવી—તેના મૃત્યુએ કલ્યાણીને વૈભવનું જીવન આપ્યું. મારી મૂર્ખતા એ હતી કે મેં નિયતિ પર શંકા કરી.”
તેની સજા પૂર્ણ થતાં, દૂત અદૃશ્ય થઈ ગયો, રામજીને એક પાઠ આપીને: નિયતિની રચના પર ભરોસો રાખો, કેમ કે જે ખોટ લાગે છે તે જ સૌથી મોટા આશીર્વાદનું કારણ બની શકે છે.
માણસ બસ પોતાની મહત્વાકાંક્ષા અને અશાઓએ ચરમસીમા પર લાવવાનું છોડી ને ભગવાન પર વિશ્વાસ રાખે. ભગવાન જે કરશે તે સારા માટે કરશે. જો મને દુખ મોકલ્યું તે પણ વધાવી લઉં અને સુખ મોકલ્યું તો છકી નહિ જાઉં. માં તમાચો મારે તેનું દુખ નહિ ને લાડવો દે તેનું અભિમાન નહિ.
જે છે તે મારા કર્મ નું જ છે ભલે તે દુખ હોય કે સુખ હોય.
આટલી સમાજ માં માણસની દુખની માત્રા ઓછી થઇ જશે ને સુખ માં બીજાને નાનો નહિ સમજશે.
समत्वं योग उच्यते
સુખ-દુઃખ, લાભ-નુકસાન, જીત-હારમાં સમાન ભાવ રાખવો એ જ સાચો યોગ છે.
