કૃતજ્ઞતા
' कृतं परोपकारं हन्तीति कृतघ्न:' ।
દરેક મનુષ્યએ કૃતજ્ઞ હોવું જોઈએ, આ જ મનુષ્યનો સાચો આભૂષણ છે।
બનારસમાં એક જાણીતી દુકાન પર અમે બધા મિત્રો લસ્સીનો ઓર્ડર આપીને આરામથી બેસીને એકબીજાની મજાક અને હાસ્ય-વિનોદમાં મશગૂલ હતા, ત્યાં અચાનક એક ખુબજ મોટી ઉમરની વૃદ્ધ માજી, ભીખ માગતી, મારી સામે હાથ ફેલાવીને ઊભી રહી ગઈ.
તેમની કમર ઝૂકેલી હતી, ચહેરા પરની કરચલીઓમાં ભૂખની તરસ તરી રહી હતી. તેમની આંખો અંદરની તરફ ધેરાઈ ગઈ હતી, છતાં તેમાં ભીનાશ હતી. તેમને જોઈને ન જાણે શું થયું કે મેં ખિસ્સામાં સિક્કા કાઢવા માટે નાખેલો હાથ પાછો ખેંચી લીધો અને તેમને પૂછી લીધું, "દાદી, લસ્સી પીશો?"
આ વાત પર દાદી થોડી અચંબિત થયાં, પણ મારા મિત્રો તેનાથી પણ વધુ આશ્ચર્યચકિત થયા. કારણ કે જો હું તેમને પૈસા આપત, તો ફક્ત 5 કે 10 રૂપિયા જ આપત, પરંતુ લસ્સી તો એકની 25 રૂપિયા હતી. આથી, લસ્સી પીવડાવવાથી મારા ગરીબ થઈ જવાની અને એ વૃદ્ધ દાદી દ્વારા મને ઠગીને ધનવાન થઈ જવાની શક્યતા ઘણી વધી ગઈ હતી.
દાદીએ સંકોચ સાથે હા પાડી અને પોતાની પાસે ભીખ માગીને એકઠા કરેલા 6-7 રૂપિયા, કાંપતા હાથે મારી તરફ લંબાવ્યા. મને કંઈ સમજાયું નહીં, તેથી મેં પૂછ્યું,
"આ શેના માટે?"
"આને ગણીને મારી લસ્સીના પૈસા ચૂકવી દેજે, બાબુજી!"
તેમને જોઈને તો હું પહેલેથી જ ભાવુક થઈ ગયો હતો, અને તેમના આ શબ્દોએ બાકીની કસર પૂરી કરી દીધી. એકાએક મારી આંખો ઝળઝળી ઉઠી, અને ગળું ભરાઈ આવ્યું. ભરડાયેલા ગળે મેં દુકાનદારને એક લસ્સી વધુ લાવવા કહ્યું. દાદીએ પોતાના પૈસા મુઠ્ઠીમાં બંધ કરી લીધા અને નજીકમાં જમીન પર બેસી ગયાં.
હવે મને મારી લાચારીનો અનુભવ થયો, કારણ કે ત્યાં હાજર દુકાનદાર, મારા મિત્રો અને અન્ય ગ્રાહકોના કારણે હું દાદીને ખુરશી પર બેસવા માટે કહી શક્યો નહીં. મને ડર હતો કે કોઈ રકઝક ન કરે, કે કોઈને એક ભીખ માગનારી વૃદ્ધ સ્ત્રીને તેમની બરાબરમાં બેસાડવામાં વાંધો ન આવે. પણ એ ખુરશી, જેના પર હું બેઠો હતો, મને જોઈ રહી હતી.
લસ્સીના કુલ્લડો ભરાઈને અમારા બધા મિત્રોના અને એ વૃદ્ધ દાદીના હાથમાં આવ્યા. હું મારો કુલ્લડો લઈને દાદીની બાજુમાં જમીન પર બેસી ગયો, કારણ કે આવું કરવા માટે તો હું સ્વતંત્ર હતો. આનાથી કોઈને વાંધો નહીં આવે. હા, મારા મિત્રોએ મને એક પળ માટે એકટશે જોયું, પરંતુ તેઓ કંઈ બોલે તે પહેલાં જ દુકાનના માલિકે આગળ વધીને દાદીને ઉભા કરીને ખુરશી પર બેસાડ્યાં અને મારી તરફ હસીને હાથ જોડીને કહ્યું,
"ઉપર બેસો, સાહેબ! મારી દુકાને ગ્રાહકો તો ઘણા આવે છે, પણ માનવ ભાગ્યે જ આવે છે."
હવે બધાના હાથમાં લસ્સીના કુલ્લડો હતા, હોઠ પર સહજ સ્મિત હતું. ફક્ત એ દાદી જ હતાં, જેમની આંખોમાં તૃપ્તિના આંસુ, હોઠ પર મલાઈના કેટલાક અંશ અને હૃદયમાં હજારો આશીર્વાદ હતા.
ત્યાંથી મેં ગુગલ માં સર્ચ કર્યું કે નજીક માં કોઈ વૃદ્ધાશ્રમ હોય. પ્રયત્ન થી મને મળી ગયો. ત્યાના ઉપરી ને ફોન કર્યો. ઓરખાણ કઢાવી અને માજી ને સુખ રૂપ બદોબસ્ત કર્યો.
રસ્તા માં પાછા ઘેર ફરતા મસ્તક ખુબ વિચારોએ ચડ્યું. જે દેશ માં માતૃદેવો ભવ: પર સુકતો લખાયા હોય અને તે પણ એ વખતે જયારે દુનિયા જંગલી અવસ્થા માં ફરતી હોય. એ દેશ માં આવી પરિસ્થિતિ?
એકજ શબ્દ એના માટે છે. જે દિવસથી માનવ ના જીવન માંથી કૃતજ્ઞતા ગઈ કે માણસ પશુ થઇ જશે. તેના અને પશુ માં કોઈ ફરક નહિ રહે.
સૂક્તિ:
कृतमुपकारं स्वल्पं प्रासंगिकमपि बहुतया जानातीति कृतज्ञ: /अपकारास्मरणम्
"જે વ્યક્તિ સમયસર કરેલા નાનામાં નાના ઉપકારને પણ ઘણો મોટો સમજે છે અને કરેલા અપકારને ભૂલી જાય છે, તેને કૃતજ્ઞ કહેવાય છે."
મહાભારતના શાંતિ પર્વમાંથી ઉદ્ધરણ અને તેનો ગહન અર્થ:
ब्रह्मघ्ने च सुरापे च चौरे भग्नव्रते तथा ।
निष्कृतिर्विहिता राजन् कृतघ्ने नास्ति निष्कृति ।।१७२/२५
मित्रद्रोही नृशंसश्च कृतघ्नश्च नराधमः ।
क्रव्यादै:कृमिभिश्चैव न भुज्यन्ते हि तादृशाः'।।१७२/२६
બ્રાહ્મણની હત્યા કરનાર, સુરા (મદ્ય) પીનાર, ચોરી કરનાર અને વ્રતભંગ કરનાર માટે શાસ્ત્રોમાં પ્રાયશ્ચિતનો વિધાન છે, પરંતુ કૃતઘ્ન (અકૃતજ્ઞ) માટે કોઈ પણ પ્રાયશ્ચિત નથી. મિત્ર સાથે દગો કરનાર, ક્રૂર સ્વભાવનો અને કૃતઘ્ન એવા નીચ મનુષ્યોનું માંસ પણ માંસભક્ષી પ્રાણીઓ અને કીડા ખાતા નથી. અર્થાત્, આવા લોકો એટલા પાપી હોય છે કે માંસભક્ષી જીવો પણ તેમને ખાવાનું પસંદ નથી કરતા.
શ્લોક:
कुतः कृतघ्नस्य यशः कुतः स्थानं कुतः सुखम्।
अश्रद्धेय: कृतघ्नो हि कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः ।।१७३/२०
કૃતઘ્ન વ્યક્તિ માટે યશ ક્યાં છે? સ્થાન ક્યાં છે? સુખ ક્યાં છે? અને તેના પ્રત્યે શ્રદ્ધા ક્યાં છે? અર્થાત્, આવા વ્યક્તિને ક્યાંય કંઈ જ પ્રાપ્ત થતું નથી. શાસ્ત્રોમાં દર્શાવેલું કોઈ પણ પ્રાયશ્ચિત તેના માટે નથી.
