ગુરુત્વાકર્ષણ
ભાસ્કરાચાર્ય (ઈ.સ. ૧૧૧૪–૧૧૮૫), જેને ભાસ્કર દ્વિતીય તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, પ્રાચીન ભારતના મહાન ગણિતજ્ઞ, જ્યોતિષી અને ખગોળશાસ્ત્રી હતા. તેમનો જન્મ મહારાષ્ટ્રના સહ્યાદ્રિ પર્વતમાળા નજીક વિજ્જલવિડ (પાટણ) ખાતે થયો હતો. તેમના પિતા મહેશ્વર ભટ્ટ પણ ગણિતશાસ્ત્રી અને જ્યોતિષી હતા, જેમની પાસેથી ભાસ્કરાચાર્યને ગણિતનું પ્રાથમિક જ્ઞાન મળ્યું. તેમણે 36 વર્ષની વયે ‘સિદ્ધાંત શિરોમણિ’ નામનો પ્રસિદ્ધ ગ્રંથ રચ્યો, જે ચાર ભાગમાં વિભાજિત છે:
લીલાવતી (અંકગણિત)
બીજગણિત (અલ્જેબ્રા)
ગ્રહગણિત (ગ્રહોની ગતિ)
ગોલાધ્યાય (ગોલીય ખગોળશાસ્ત્ર)
આ ગ્રંથ કાવ્ય સ્વરૂપે લખાયેલો છે, જેમાં ગણિતના જટિલ વિષયોને રસપ્રદ કોયડાઓ અને ઉદાહરણો દ્વારા સરળ રીતે રજૂ કરવામાં આવ્યા છે. ભાસ્કરાચાર્યે શૂન્યની ગણિતીય ક્રિયાઓ, અનંતની વિભાવના, અને પૃથ્વીના ગુરુત્વાકર્ષણના સિદ્ધાંતનું વર્ણન કર્યું, જે ન્યૂટનના સમયથી સદીઓ પહેલાંની અદ્ભુત શોધ હતી. ઉદાહરણ તરીકે, તેમણે લખ્યું કે પૃથ્વી આકાશી પદાર્થોને વિશિષ્ટ શક્તિથી પોતાની તરફ ખેંચે છે. તેમણે π (પાઇ) ની કિંમત 3.1416 તરીકે આપી, જે અત્યંત ચોક્કસ હતી.
લીલાવતી ભાસ્કરાચાર્યની પુત્રી હતી, અને તેમના નામ પરથી જ ‘લીલાવતી’ ગ્રંથનું નામ રાખવામાં આવ્યું. એવું માનવામાં આવે છે કે ભાસ્કરાચાર્યને તેમની પુત્રી પર અપાર પ્રેમ હતો અને તેમણે લીલાવતીને બાળપણથી ગણિતના કોયડાઓ દ્વારા આ વિષયમાં રસ જગાડ્યો. લીલાવતી ગ્રંથમાં અંકગણિતના મૂળભૂત નિયમો, ભિન્ન, શ્રેઢી, ક્ષેત્રમિતિ અને વ્યાજની ગણતરી જેવા વિષયો સરળ અને રસપ્રદ રીતે રજૂ કરવામાં આવ્યા છે.
એક લોકકથા અનુસાર, ભાસ્કરાચાર્યે લીલાવતીના લગ્ન માટે શુભ મુહૂર્ત નક્કી કર્યું હતું, જે નાડિકાયંત્ર (પાણીના ઘડિયાળ) દ્વારા નિર્ધારિત થયું હતું. પરંતુ લીલાવતીના વસ્ત્રમાંથી એક મોતી યંત્રમાં પડી જતાં યંત્ર બંધ થઈ ગયું, અને શુભ મુહૂર્ત ચૂકી ગયું. પરિણામે, લીલાવતીના લગ્ન થઈ શક્યા નહીં, અને તે વૈધવ્ય પામી. આ દુઃખને ભૂલવા અને પુત્રીનું નામ અમર કરવા ભાસ્કરાચાર્યે ‘લીલાવતી’ ગ્રંથની રચના કરી. આ કથા લોકવાયકા હોવા છતાં, તે ભાસ્કરાચાર્ય અને લીલાવતીના બંધનને દર્શાવે છે.આ ગ્રંથનું ફારસી અને અંગ્રેજીમાં અનુવાદ થયું અને તેની અનેક ટીકાઓ પણ લખાઈ. ભાસ્કરાચાર્યનું યોગદાન ગણિત, જ્યોતિષ અને ખગોળશાસ્ત્રમાં અમૂલ્ય છે. તેમના કાર્યથી ભારતીય ગણિતની પરંપરા વિશ્વભરમાં પ્રસિદ્ધ થઈ, અને ‘લીલાવતી’ આજે પણ ગણિતના અભ્યાસમાં મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે.
આવી તેમની એક વાત લઈને આજે આવ્યો છુ.
એક દિવસ લીલાવતીએ, ભાસ્કરાચાર્યની પુત્રીએ, પોતાના પિતાને એક રસપ્રદ પ્રશ્ન પૂછ્યો:
"પિતાજી, આપણે જે પૃથ્વી પર રહીએ છીએ, તે કઈ ચીજ પર ટકેલી છે?"
ભાસ્કરાચાર્યે હળવા હાસ્ય સાથે જવાબ આપ્યો:
"બેટી લીલાવતી, કેટલાક લોકો એવું માને છે કે પૃથ્વી શેષનાગ, કાચબા કે હાથી પર ટકેલી છે, પરંતુ આ ખોટું છે. જો આપણે એમ કહીએ કે પૃથ્વી કોઈ વસ્તુ પર ટકેલી છે, તો પછી તે વસ્તુ કઈ ચીજ પર ટકેલી છે? આમ, આ પ્રશ્નનો કોઈ અંત નથી. ન્યાયશાસ્ત્રમાં આને 'અનવસ્થા દોષ' કહે છે."
લીલાવતીએ ઉત્સુકતાથી ફરી પૂછ્યું: "તો પણ, પિતાજી, પૃથ્વી ખરેખર કેવી રીતે ટકેલી છે?"
ભાસ્કરાચાર્યે ગંભીર થઈને કહ્યું:
"જો આપણે એમ કહીએ કે પૃથ્વી કોઈ વસ્તુ પર આધારિત નથી, પરંતુ પોતાની શક્તિથી ટકેલી છે, જેને 'ધારણાત્મિકા શક્તિ' કહેવાય, તો શું ખોટું છે?"
લીલાવતીએ આશ્ચર્યથી પૂછ્યું: "પરંતુ આ શક્ય કેવી રીતે છે?"
ભાસ્કરાચાર્યે સમજાવ્યું: "વસ્તુઓની શક્તિ અદ્ભુત અને અજાણી હોય છે. પૃથ્વીમાં એક વિશેષ આકર્ષણ શક્તિ છે, જે ભારે પદાર્થોને પોતાની તરફ ખેંચે છે, અને તેથી તે જમીન પર પડે છે. પરંતુ આકાશમાં, જ્યાં ચારે બાજુથી સમાન શક્તિ લાગે છે, ત્યાં ગ્રહો નિરાવલંબ રહે છે, કારણ કે ગ્રહોની ગુરુત્વ શક્તિઓ એકબીજાને સંતુલિત કરે છે."
આ સમજૂતીને તેમણે ‘સિદ્ધાંત શિરોમણિ’ના ગોલાધ્યાય (ભુવનકોશ)માં શ્લોકો દ્વારા રજૂ કરી:
मरुच्लो भूरचला स्वभावतो यतो
विचित्रावतवस्तु शक्त्य:।।
सिद्धांत शिरोमणी गोलाध्याय-भुवनकोश (5)
(અર્થ: પૃથ્વીની ગતિ અને સ્થિતિ તેના સ્વભાવથી છે, કારણ કે વસ્તુઓની શક્તિ વિચિત્ર છે.)
आकृष्टिशक्तिश्च मही तया यत् खस्थं
गुरुस्वाभिमुखं स्वशक्तत्या।
आकृष्यते तत्पततीव भाति
समेसमन्तात् क्व पतत्वियंखे।।
सिद्धांत शिरोमणी गोलाध्याय-भुवनकोश- (6)
(અર્થ: પૃથ્વીની આકર્ષણ શક્તિ ભારે પદાર્થોને ખેંચે છે, જેથી તે જમીન પર પડે છે. પરંતુ આકાશમાં સમાન શક્તિઓના સંતુલનને કારણે ગ્રહો નિરાવલંબ રહે છે.)
આ શ્લોકો ભાસ્કરાચાર્યે તેમના પુત્રીના નામે રચેલા ગ્રંથ **‘લીલાવતી’**માં સામેલ કર્યા હતા, જેને તેઓ વૈદિક સાહિત્યનો ભાગ માનતા હતા.
આજે એ વાત દુઃખદ છે કે ઘણા લોકો ન્યૂટને ગુરુત્વાકર્ષણની શોધ કરી હોવાનું શ્રેય આપે છે, પરંતુ ભાસ્કરાચાર્યે ન્યૂટનથી ૫૫૦-૬૭૦ વર્ષ પહેલાં ગુરુત્વાકર્ષણના સિદ્ધાંતનું વર્ણન કર્યું હતું.
આપણો ગૌરવશાળી ઈતિહાસ વાંચીએ અને તે માર્ગે આગળ વધીએ.
