લાલા ચુન્નામલ
सत्येनोत्पद्यते धर्मो दयादानेन वर्धते। क्षमायां स्थाप्यते धर्मो क्रोधलोभा द्विनश्यति॥
સત્યથી ધર્મનો જન્મ થાય છે, દયા અને દાનથી તે વધે છે. ક્ષમામાં ધર્મ સ્થિર થાય છે, ક્રોધ અને લોભથી તે નષ્ટ થાય છે.
લાલા ચુન્નામલ અને તેમનો પરિવાર ખત્રી વેપારીઓ (ચુન્નામલ સાલીગ્રામ) હતા. તેઓ બ્રોકેડ અને કાપડનો જથ્થાબંધ વેપાર કરતા હતા, જે મુઘલ કાળથી ચાલ્યો આવતો હતો. 1862માં દિલ્હીની પ્રથમ નગરપાલિકામાં લાલાજી જ કમિશનર તરીકે ચૂંટાયા હતા.
રાય લાલા ચુન્નામલની હવેલી જૂના દિલ્હી શહેરની એકમાત્ર સારી રીતે સચવાયેલી ઇમારત છે. આ ચાંદની ચોક વિસ્તારમાં આવેલી છે. તેને લાલા રાય ચુન્નામલે 1848માં બનાવડાવી હતી. ચુન્નામલ બ્રિટિશ ભારતના પ્રથમ મ્યુનિસિપલ કમિશનર હતા. તેઓ દિલ્હીના સૌથી ધનિક વ્યક્તિઓમાંના એક હતા. એવું કહેવાય છે કે તેઓ દિલ્હીના પ્રથમ એવા વ્યક્તિ હતા જેમની પાસે ટેલિફોન અને ગાડી હતી. કમિશનરના પદ પરથી નિવૃત્ત થયા બાદ તેઓ પરિવાર સાથે ચાંદની ચોકમાં જ વ્યવસાય કરવા લાગ્યા અને ત્યાં જ સ્થાયી થયા. તેમના પરિવારે દેશની પ્રથમ ટેક્સટાઇલ મિલનો પાયો નાખ્યો હતો.
આજે આ હવેલીમાં ચુન્નામલની 10મી પેઢી રહે છે. આ હવેલીમાં 128થી વધુ ઓરડાઓ છે. ચુન્નામલે જૂના દિલ્હીની ફતેહપુરી મસ્જિદની ઇમારત પણ ખરીદી હતી, જે 17મી સદીમાં શાહજહાંની એક એક પત્નીએ બનાવી હતી.
1857ના ભારતીય વિદ્રોહ દરમિયાન, લાલા ચુન્નામલ દિલ્હીના સૌથી ધનિક વ્યક્તિઓમાંના એક તરીકે ઉભરી આવ્યા. તેમણે ખૂબ ચતુરાઈથી માપી લીધું કે હવા કઈ દિશામાં વહી રહી છે અને અંગ્રેજોને સામાન પૂરો પાડીને ખૂબ પૈસા કમાયા.
તેમણે બાદશાહ બહાદુર શાહ ઝફરની લોનની માંગણી નકારી અને શહેર છોડીને પોતાની સંપત્તિ સુરક્ષિત કરી, 1857નો વિદ્રોહ ભારતીયો માટે સ્વતંત્રતાની લડાઈ હતી, પરંતુ લાલા ચુન્નામલે તેમાં ભાગ લેવાને બદલે પોતાના વ્યવસાય અને પરિવારની સુરક્ષાને પ્રાથમિકતા આપી. જે તેમની સ્વકેન્દ્રિત વ્યવહારિકતા દર્શાવે છે.
બાદશાહને ના પાડ્યા બાદ, તેઓ રાતોરાત શહેરમાંથી નીકળી ગયા, તે પહેલાં તેમણે તેમની મોટાભાગની સંપત્તિ ગુપ્ત રીતે શહેરની બહાર મોકલી દીધી હતી. શત્રુતા સમાપ્ત થયા બાદ, અંગ્રેજોએ દિલ્હી શહેરમાંથી તમામ મુસ્લિમોને નિર્વાસિત (બળજબરીથી હટાવવા) નો આદેશ આપ્યો.
જોકે, લાલા ચુન્નામલે એક એવું કામ પણ કર્યું જેનાથી તેમની છબી થોડી સારી બને છે. આ દરમિયાન તેમણે ફતેહપુરી મસ્જિદ ખરીદી લીધી. તેઓએ ફતેહપુરી મસ્જિદને તોડવાથી બચાવી
આ મસ્જિદ 17મી સદીની એક વિશાળ મસ્જિદ હતી, જે મુઘલ સમ્રાટ શાહજહાંની એક બેગમે બનાવી હતી.
1857માં રમખાણો બાદ જ્યારે મુસ્લિમોને શહેરમાંથી હાંકી કાઢવામાં આવ્યા તો અંગ્રેજોએ આ મસ્જિદને વેચવાનો નિર્ણય કર્યો જેથી તેને તોડીને નવી વસ્તુઓ બનાવી શકાય. પરંતુ લાલા ચુન્નામલે તેને 19,000 રૂપિયામાં ખરીદી લીધી.
ધ્યાન આપવા જેવી વાત એ છે કે લાલા ચુન્નામલ પોતે હિન્દુ હતા અને તે સમયે તે વિસ્તારમાં કોઈ મુસ્લિમ રહેતું ન હતું જે આ મસ્જિદમાં ઇબાદત કરી શકે. તેમ છતાં તેમણે મસ્જિદને તોડી નહીં પરંતુ બંધ રાખી. કદાચ તેઓ એવું વિચારતા હતા કે ક્યારેક મુસ્લિમો પાછા આવશે.
વીસ વર્ષ બાદ, 1877માં, અંગ્રેજોએ મુસ્લિમોના દિલ્હીમાં પ્રવેશ (અથવા રહેવા)ના પ્રતિબંધને હટાવી દીધો. આ 1877ના દિલ્હી દરબારના સમયે કરવામાં આવ્યું હતું, જ્યારે મહારાણી વિક્ટોરિયાને ભારતની સામ્રાજ્ઞી જાહેર કરવામાં આવી હતી. આ સમયે, મસ્જિદને અંગ્રેજો દ્વારા અધિગ્રહણ કરવામાં આવી હતી અને મુસ્લિમોને નમાઝ માટે ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવી હતી. લાલા ચુન્નામલ પરિવારને મસ્જિદના બદલામાં ચાર ગામોની જાગીર મળી.
આવા કેટલાય શ્રીમંત લોકો હતા જે ફક્ત સ્વકેન્દ્રિત જ હતા. તેમને થોડું પણ હિંદુ માટે વલણ દેખાડ્યું હોત તો ઈતિહાસ આપણો મધુર બનત.
સરળ સબ્દો માં કહું તો મધર ટેરેસા એ સામાજિક કામ કર્યું અને સાથે ખ્રિસ્ત ધર્મ ની પ્રસસ્તી પણ કરી. બીજી સામેની બાજુ જોઈએ તો હિંદુ સમાજ સેવકો ગણા મળશે જે ફક્ત સમાજ સેવા જ કરે છે પણ ધર્મ સાથે કઈ લેવા દેવા નથી. અન્ના હજારે, મેધા પાટકર, વિનોબા ભાવે, બાબા આમટે, સિંધુતાઈ સાપકાળ. આવા કેટલાયે લોકોએ સમાજ ના ઉત્થાન નું કાર્ય કર્યું પણ ભગવાનને છોડીને. ધર્મ છોડીને. બસ ભજન, ભંડારા ને દર્શન. આનેજ ધર્મ ની ગ્લાની કહે છે.
દુનિયામાં કોઈ પણ ધર્મ એ પોતાનો ધર્મ છોડી સામાજિક કાર્ય કર્યું નથી.
बाल्यादपि चरेत् धर्ममनित्यं।
બાળપણથી જ ધર્મનું પાલન કરવું જોઈએ.
धर्म एव हतो हन्ति धर्मो रक्षति रक्षितः
तस्माद्धर्मो न हन्तव्यो मा नो धर्मो हतोऽवधीत् ॥ મનુસ્મૃતિ
મહાભારતમાં 'ધર્મો રક્ષતિ રક્ષિતઃ' વાક્ય ત્રણ સ્થળોએ જોવા મળે છે, જેમાં શબ્દોમાં થોડો ફેરફાર છે. વનપર્વમાં યુધિષ્ઠિર યક્ષને કહે છે-
धर्म एव हतो हन्ति धर्मो रक्षति रक्षितः ।
तस्माद् धर्मं न त्यजामि मा नो धर्मो हतोऽवधीत् ॥
મૃત ધર્મ તેને નષ્ટ કરે છે જે તેનો નાશ કરે છે, અને સંરક્ષિત ધર્મ ઉદ્ધારકર્તાનું રક્ષણ કરે છે. આથી જ હું ધર્મનો ત્યાગ નથી કરતો, કે ક્યાંક નષ્ટ થઈને તે ધર્મ મારો જ નાશ ન કરે.
અનુશાસન પર્વમાં આ નીચેના સ્વરૂપમાં આવે છે-
धर्म एव हतो हन्ति धर्मो रक्षति रक्षितः ।
तस्माद् धर्मो न हन्तव्यः पार्थिवेन विशेषतः ॥
મૃત ધર્મ તેને નષ્ટ કરે છે જે તેનો નાશ કરે છે, અને સંરક્ષિત ધર્મ ઉદ્ધારકર્તાનું રક્ષણ કરે છે. આથી ધર્મની હત્યા ન કરવી જોઈએ, ખાસ કરીને પાર્થિવ (રાજા અથવા શાસક) દ્વારા.
