સંગતી અને સત્સંગ
असज्जनः सज्जनसंगि संगात्
करोति दुःसाध्यमपीह साध्यम् ।
पुष्याश्रयात् शम्भुशिरोधिरूठा
पिपीलिका चुम्बति चन्द्रबिम्बम् ॥
સજ્જનના સહવાસથી દુર્જન મુશ્કેલ કાર્યને પણ સિદ્ધ કરી દે છે. ફૂલનો આધાર લઈને શંકરના માથા પરની કીડી ચંદ્રબિંબને ચુંબન કરે છે.
गंगेवाधविनाशिनो जनमनः सन्तोषसच्चन्द्रिका
तीक्ष्णांशोरपि सत्प्रभेव जगदज्ञानान्धकारावहा ।
छायेवाखिलतापनाशनकारी स्वर्धेनुवत् कामदा
पुण्यैरेव हि लभ्यते सुकृतिभिः सत्संगति र्दुर्लभा ॥
ગંગાની જેમ પાપનો નાશ કરનાર, ચંદ્રના કિરણની જેમ ઠંડક આપનાર, અજ્ઞાનરૂપી અંધકારનો નાશ કરનાર, ગરમી દૂર કરનાર, કામધેનુ જેવી ઈચ્છિત વસ્તુઓ આપનાર, અનેક પુણ્યોથી પ્રાપ્ત થનારો સત્સંગ દુર્લભ છે.
सन्तप्तायसि संस्थितस्य पयसः नामापि न श्रूयते
मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते ।
स्वात्यां सागरशुक्ति संपुट्गतं तन्मौक्तिकं जायते
प्रायेणाधममध्यमोत्तम गुणाः संसर्गतो देहिनाम् ॥
ગરમ લોખંડ પર પાણી પડવાથી તેનું કોઈ નામો નિશાન નથી રહેતું. જો એ જ પાણી કમળના ફૂલ પર પડે તો તે મોતી જેવું લાગે છે અને સ્વાતિ નક્ષત્રમાં જો તે છીપ ની અંદર પડે તો તે મોતી બની જાય છે. સામાન્યતઃ સૌથી નીચી, મધ્યમ અને શ્રેષ્ઠ સ્થિતિ સત્સંગને કારણે થાય છે.
कीर्तिनृत्यति नर्तकीव भुवने विद्योतते साधुता
ज्योत्स्नेव प्रतिभा सभासु सरसा गंगेव संमीलति ।
चित्तं रज्जयति प्रियेव सततं संपत् प्रसादोचिता
संगत्या न भवेत् सतां किल भवेत् किं किं न लोकोत्तरम् ॥
કીર્તિ ગણિકાની જેમ નૃત્ય કરે છે. પવિત્રતા વિશ્વમાં પ્રકાશિત થાય છે. જ્યોત્સના જેવી સુંદર પ્રતિભા ગંગાની જેમ સભામાં આવે છે, પ્રિયતમની જેમ મનને આનંદ આપે છે, પ્રસાદોચિત સંપત્તિ આવે છે. સારા મનુષ્યના સહવાસથી દુનિયાનું કયું લોકોત્તર કામ થતું નથી?
सत्संगाद्ववति हि साधुता खलानाम्
साधूनां न हि खलसंगात्खलत्वम् ।
आमोदं कुसुमभवं मृदेव धत्ते
मृद्रंधं न हि कुसुमानि धारयन्ति ॥
દુષ્ટ લોકો સત્સંગ દ્વારા સારા બને છે, પરંતુ દુષ્ટ લોકોનાં સહવાસથી સારા માણસો ખરાબ (દુષ્ટ) બનતા નથી. ફૂલમાંથી ઉત્પન્ન થતી સુગંધ માટી લે છે, પણ ફૂલો માટીની સુગંધ લેતા નથી.
कल्पद्रुमः कल्पितमेव सूते
सा कामधुक कामितमेव दोग्धि ।
चिन्तामणिश्र्चिन्तितमेव दत्ते
सतां हि संगः सकलं प्रसूते ॥
કલ્પવૃક્ષ જે કલ્પના કરે છે તે આપે છે, કામધેનુ ઈચ્છિત વસ્તુ જ આપે છે, ચિંતામણિ જે વિચારે છે તે આપે છે, પણ સત્સંગ બધું આપે છે.
संगः सर्वात्मना त्याज्यः स चेत्कर्तुं न शक्यते ।
स सिद्धिः सह कर्तव्यः सन्तः संगस्य भेषजम् ॥
જો તે શક્ય ન હોય તો કુસંગનો સંપૂર્ણ ત્યાગ કરવો જોઈએ. સજ્જનનો સંગ કરવો જોઈએ કારણ કે સજ્જનનો સંગ એ દવા છે.
कीटोऽपि सुमनःसंगादारोहति सतां शिरः ।
अश्मापि याति देवत्वं महद्भिः सुप्रतिष्ठितः ॥
ફૂલોની મદદથી ભલભલા લોકોના માથા પર પણ કીટક ચઢી જાય છે. મહાન લોકો દ્વારા માન આપવામાં આવેલો પથ્થર પણ દેવત્વ (શ્રેષ્ઠતા) પ્રાપ્ત કરે છે.
असतां संगपंकेन यन्मनो मलिनीक्र्तम् ।
तन्मेऽद्य निर्मलीभूतं साधुसंबंधवारिणा ॥
કાદવ જેવા દુષ્ટોના સંગથી કલંકિત મારું મન આજે સંતોના જળથી નિર્મળ બન્યું છે.
शिरसा सुमनःसंगाध्दार्यन्ते तंतवोऽपि हि ।
तेऽपि पादेन मृद्यन्ते पटेऽपि मलसंगताः ॥
ફૂલની મદદથી દોરો પણ માથા પર પહેરવામાં આવે છે અને તે જ દોરાને જાળીના સંગ થી પગ નીચે કચડી નાખવામાં આવે છે.
दूरीकरोति कुमतिं विमलीकरोति
चेतश्र्चिरंतनमधं चुलुकीकरोति ।
भूतेषु किं च करुणां बहुलीकरोति
संगः सतां किमु न मंगलमातनोति ॥
દુષ્ટતા દૂર કરે છે, મનને શુદ્ધ કરે છે. લાંબા સમયનું પાપ અંજલિમાં લીન થઇ જાય એવું બને છે, કરુણાને વિસ્તારે છે; સત્સંગ મનુષ્યને શું નથી આપતો? અર્થાત બધું જ આપે છે.
पश्य सत्संगमाहात्म्यं स्पर्शपाषाणयोदतः ।
लोहं च जायते स्वर्णं योगात् काचो मणीयते ॥
સત્સંગનું મહત્વ જુઓ, લોખંડ પથ્થરના સ્પર્શથી સોનું બને છે અને સોનાના યોગથી કાચનું રત્ન બને છે.
हरति ह्रदयबन्धं कर्मपाशार्दितानाम्
वितरति पदमुच्चैरल्प जल्पैकभाजाम् ।
जनमनरणकर्मभ्रान्त विधान्तिहेतुः
त्रिजगति मनुजानां दुर्लभः साधुसंगः ॥
કર્મપાશથી પીડિત મનુષ્યના હૃદય બંધનનું દુઃખ દૂર થાય છે, નાના માણસને ઉચ્ચ સ્થાન આપે છે, જન્મ-મરણની માયામાંથી મુક્તિ આપે છે; ત્રણે લોકમાં સાધુસંગ અત્યંત દુર્લભ છે.
नलिनीदलगतजलवत्तरलं
तद्वज्जीवनमतिशयचपलम् ।
क्षणमपि सज्जनसंगतिरेका
भवति भवार्णवतरणे नौका ॥
કમળના પાન પરના પાણીની જેમ આ જીવન ખૂબ ચંચળ છે. તેથી જ એક ક્ષણ પણ સજ્જનના સંગની બ્રહ્માંડના મહાસાગરને પાર કરવાની હોડી બની રહે છે.
तत्त्वं चिन्तय सततंचित्ते
परिहर चिन्तां नश्र्वरचित्ते ।
क्षणमिह सज्जनसंगतिरेका
भवति भवार्णतरणे नौका ॥
નિરંતર મનમાં તત્ત્વનો વિચાર કરીને, નશ્વર મનની ચિંતા છોડી દો. ક્ષણભર સજ્જન લોકોનો સંગ કરવો, તે ભવસાગર તરવા માટે એક હોડી બની જશે.
मोक्षद्वारप्रतीहाराश्र्चत्वारः परिकीर्तिताः
शमो विवेकः सन्तोषः चतुर्थः साधुसंगमः ॥
ક્ષમા, વિવેક, સંતોષ અને સાધુસમાગમ - આ ચાર મોક્ષના દ્વારના રક્ષક છે.
सन्तोषः साधुसंगश्र्च विचारोध शमस्तथा ।
एत एव भवाम्भोधावुपायास्तरणे नृणाम् ॥
તૃપ્તિ, સાધુસંગ, વિચારો અને શરમ એ મનુષ્ય માટે બ્રહ્માંડના મહાસાગરને પાર કરવાના ઘણા માર્ગો છે.
એક રાજા હતો. તેણે મંત્રી પાસે કોઈ જગ્યાએથી પોપટ મગાવી પાંજરામાં ઉછેર્યો હતો. દિવસો જતાં એક દિવસ પોપટ મરી ગયો. રાજાએ મંત્રીને કહ્યું: મંત્રીજી અમારું પોપટનું પાંજરું વેરાન છે. તેમાં એક પોપટ ક્યાંયથી પણ ખરીદી મારી માટે લાવો. રાજા, વાજા ને વાંદરા ત્રણે સરખા.
હવે, પોપટ હંમેશા તો જ્યાર જોઈએ ત્યારે મળતા નથી. પણ જ્યારે રાજા પાછળ પડ્યો ત્યારે મંત્રી એક સંત પાસે ગયો અને કહ્યું: પ્રભુ! રાજા સાહેબ પોપટ મેળવવા આગ્રહ કરી રહ્યા છે. જો તમે તમારો પોપટ આપો, તો તે મારી માટે ખુબ સારું થશે.
સંતે કહ્યું: ઠીક છે, લઇ લે.
રાજાએ ખૂબ જ પ્રેમથી પોપટની આરામ માટે સોનાના પિંજરામાં વ્યવસ્થા કરી.
બ્રહ્મમુહૂર્ત થતાંની સાથે જ પોપટ બોલવાનું શરૂ કર્યું. “ઓમ તત્સત….ઓમ તત્સત… ઊઠો, રાજા! જાગો રાણી! દુર્લભ માનવ શરીર મળી આવ્યું છે. તે સૂવા માટે નથી, ભક્તિ કરવા માટે છે.
'चित्रकूट के घाट पर , भई संतन की भीर।
तुलसीदास चंदन घिसै, तिलक देत रघुबीर।।'
પોપટના મોંમાંથી ક્યારેક રામાયણની ચોપાઈ તો ક્યારેક ગીતાના શ્લોકો નીકળતા. આખો રાજવી પરિવાર સવારે વહેલા ઊઠીને તેને સાંભળતો. રાજા કહેતા કે પોપટ શું મળ્યો કે જાણે એક સંત મળ્યો.
દરેક જીવની એક ચોક્કસ વય હોય છે. એક દિવસ પોપટનું મૃત્યુ થયું. રાજા, રાણી, રાજવી પરિવાર અને સમગ્ર રાષ્ટ્રએ અઠવાડિયા સુધી શોક વ્યક્ત કર્યો. ધ્વજ નીચે ઉતારવામાં આવ્યો હતો. કોઈક રીતે રાજવી પરિવાર શોક મનાવ્યો અને વહીવટમાં સામેલ થઈ ગયો.
રાજાએ ફરી કહ્યું- મંત્રીજી! ખાલી પાંજરું વેરાન લાગે છે, ભગવાનની વાતો વગર નું જીવન, સત્સંગ વગરનું જીવન અકારું લાગે છે. બીજા એક પોપટની વ્યવસ્થા કરો.
મંત્રીએ આજુબાજુ પોતાના રાજ્ય માં જોયું, એક કસાઈએ પાંજરામાં એવો જ એક પોપટ લટકાવ્યો હતો. મંત્રીએ કસાઈને કહ્યું કે રાજાને જોઈએ છે. કસાઈએ કહ્યું કે અમે તમારા રાજ્યમાં જ રહીએ છીએ. અમે ન આપીએ તો પણ તમે લઈ જ જશોને. મંત્રીએ કહ્યું- ના, અમે વિનંતી કરીશું. અને પછી જો નહિ આપે તો વટહુકમ પાર પાડશું. કસાઈએ કહ્યું કે એક પારધીએ ઝાડ પરથી બે પોપટ પકડ્યા હતા. એક તેમણે મહાત્માજીને આપ્યું હતું અને બીજું મેં ખરીદ્યું હતું. જો રાજા ઈચ્છે છે, તો તમે તેને લઈ જાઓ. હવે કસાઈ નો પોપટ રાજાના પાંજરામાં પહોંચી ગયો.
રાજવી પરિવાર ખૂબ જ ખુશ હતો.
બધાને લાગ્યું કે એ જ પોપટ જાણે જીવતો થયો છે. બંનેનું નાક, પાંખો, આકાર, રંગ રૂપ બધું સરખું હતું. એકજ પિતા ના બે પુત્ર હતા ને એટલે.
પણ વહેલી સવારે પોપટ રાજાને તે રીતે બોલાવવા લાગ્યો જે રીતે કસાઈ તેના નોકરોને ઉઠાડતો હતો – “ઉઠો! હરામખોર ની પેદાશો! રાજા રાજા ના પેટના પાક્યા છો કે ? મારા માટે ઇંડા મુકો, નહીં તો ડંડે ડંડે ધોકાઇ કરી દઇસ.” રાજાને એટલો ગુસ્સો આવ્યો કે તેણે પોપટને પાંજરામાંથી બહાર કાઢ્યો અને તેની ગરદન મરોડીને મહેલની બહાર ફેંકી દીધો.
બંને પોપટ સાચા ભાઈઓ હતા. એકની ગરદન મરોડી મહેલ બારે ફેકાયો, જ્યારે બીજા માટે રાજવી માન અપાયું.ધ્વજ નીચે ઉતાર્યા, રાષ્ટ્રીય શોક પળાયો.
ભૂલ ક્યાં થઈ? ફરક હતો સંગતિનો. સત્સંગનો અભાવ હતો. સત્ય શું છે અને અસત્ય શું છે? તે સત્યને કેવી રીતે અનુરૂપ કરવું?
'पूरा सद्गुरु ना मिला, मिली न सच्ची सीख।
भेष जती का बनाय के, घर-घर माँगे भीख।।'
