સરસ્વતીચંદ્ર
ભાગ : ૧ : બુદ્ધિધનનો કારભાર
ગોવર્ધનરામ માધવરામ ત્રિપાઠી
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as Matrubharti.
Matrubharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
Matrubharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
પ્રકરણ ૧૭
પ્રમાદધન અને કુમુદસુંદરી
આ સમયે પ્રમાદધન ક્યાં હતો ? તે શું કરતો હતો ? પુરુષમંડળ
વેરાયું પમ સ્ત્રીમંડળ તો આજ આખો દિવસ અલકકિશોરીની આસપાસ ભમવા સરજેલું હતું. કુમુદસુંદરી પણ ત્યાં જ હતી. પ્રમાદધનને બપોરે નિદ્રા ન આવી. તેનું મસ્તક નવા સંસારના સ્વપ્નોથી તરવરતું હતું.
કુમુદસુંદરી વિનાની મેડીમાં પ્રમાદધનનું રાજ્ય નિષ્કંટક થયું હતું.
ભણેલી પત્ની ઉપર તેનો આદર ગણો હતો અને તે કાંઇ પણ કહેતી તો
પ્રત્યુત્તર દેવા તેની તાકાત ન રહેતી. પતિનો વિદ્યાભ્યાસ વધારવા અને તેનો પોતાના જેવ કરવા પત્ની મથતી - આટલી વાત પ્રમાદભાઇને ગમતી ન આવી. સ્ત્રીની પાસે વિલાસને બદલે વિદ્યાની વાતો તેને મન અસ્થાને હતી. સ્ત્રીની રસિકવૃત્તિ ઉચ્ચ પ્રકારની હતી તે જોઇ સ્નેહ એ નામની પણ તત્ત્વતઃ પશુવૃત્તિમાં જ રમનાર - પશુવૃત્તિ જ સમજનાર - પ્રમાદધન ઘણીક વાર મનમાં કંટાળો પામતો. કોઇ વડીલ પાસે હોય ત્યારે અસ્વતંત્રતા લાગે તેમ કુમુદસુંદરી પાસે તેના મનમાં અસ્વતંત્રતા લાગતી. આથી સમાનભાવ અને ઇષ્ટ આનંદના પ્રસંગ પોતાા મિત્ર મંડળમાં તેમ જ પદ્માને ઘેર શોધતો.
આથી દિવસે - દિવસે તેનો ભાવ ઓછો થયો. અધૂરામાં પૂરું આજથી દરબારમાં તેની સ્થિતિ વધી અને ચારેપાસથી માન મળવા છતાં ઘરમાંની
સ્ત્રી પાસે નાનાં દેખાવું એ તેને મન ગમ્યું. તેનું ક્ષુદ્ર મન સ્ત્રીની સમક્ષ ઊઘડવા જ ન પામતું. સ્ત્રીની પાસે આવા અમલદાર બનેલાએ મનને તાળું વાસવું એ હલકું લાગ્યું કુમુદસુંદરી વિનાની મેડી જોઇ તે ઘડીસ સ્વતંત્ર બન્યો, આનંદમાં આવી જઇ એકલો એકલો બોલવા લાગ્યો, પલંગ પર બે પળ ચતોપાટ સૂતો, ઊઠી રસ્તામાં પડતી બારી આગળ ફક્કડ કબજાનાં સોનેરી બટન પર હાથ મૂકી છાતી કાઢી રસ્તે ચાલનારને આંખો ઊંચી
ચડાવી રુઆબ દેખાડતાં ઊભો રહ્યો, અને વળી અંદર આવી તકતો લઇ
મોં જોવા મંડ્યૅો અને મૂછો પર હાથ ફેરવવા લાગ્યો.
આંખો તેજભરી ચલાવી આનંદપ્રફુલ્લ બની તકતામાં જોતો બોલ્યો
ઃ ‘બસ, હવે જોઇ લો. હવે હું બસો રૂપિયાનો અમલદાર બન્યો !’ નવીનચંદ્ર
આઢલું ભણેલો હોવા છતાં તેનો સો જ રૂપરડી - ને મને બસો રૂપિયા !
આજ સુધી નવરભેરામ હતા તેટલો - તેવો - જ હું. ચાલો. હવે ત્યારે આપણે શું કરવું ? મોભો જાળવવો એવું પિતાજીએ કહ્યું છે - એટલે એમ
કે ભારેખમ થવું. દોસ્તદારોને હું ચડાવી દઇશ - પિતાજી હવે મારું એટલું કહ્યું નહીં માને ? પણ બસો રૂપિયાનું શું કરવું ? જાણે કે ઘરના ખરચની તો આપણે ચિંતા નથી; બચાવવાની આપણે ચિંતા નથી. પિતાજી ઘણુંયે બચાવે છે.
‘ત્યારે બસ, હવે એ ગોઠવણ કરવી - જો - જાણે કે પચાસ રૂપિયાનો મહિનો આપવા તો આપણે પદ્માની પાસે બંધાવું પડશે. પચીસેક રૂપિયા તો એને ત્યાં જઇએ કરીએ તે અત્તરબત્તર ને એવું ખરચ થાય.
પછી પચાસેક રૂપિયા આપણે બીજું ખરચ, લૂગડાં છે, લતા છે, ત્રીજું છે એમ થાય ! ત્યારે શું થયું એ ? જાણે કે પચાસ એ - પચીસ એ ને પચાસ આ - ને આ - એટલે દોઢસોનો સુમાર થયો. બાકી પચાસ રૂપિયા રહ્યા
- તે તો એટલો હિસાબ તે - એને (કુમુદસુંદરીને) ખાતે - એ બોલતી
ચાલતી નથી પણ એને કાંઇ આપ્યા વિના છૂટકો છે ? એને લીધે તો આપણા ખિસ્સાખરચનો હિસાબ નથી આપવો પડતો ! એટલે બસોએ બસો પૂરા થઇ રહ્યા.’
બજેટ થઇ રહ્યું - હિસાબ થઇ રહ્યો. હિન્દુસ્તાનના હજારો રૂપિયાના પગારદાર અંગ્રેજોના હિસાબમાં કરોડો રૂપિયાની ભૂલો ચાલી જાય તો વગરભણ્યા
પ્રમાદધનના પ્રમાદમાં પચીસ રૂપિયા ચાલ્યા જાય એ કાંઇ મોટી વાત નથી.
તકતો આઘો મૂકી તે ટેબલ આગળ ખુરશી પર બેઠો. ટેબલ પર કુમુદસુંદરીના ઉદ્યોગના પદાર્થો પડ્યા હતા. એક પાસ અંગ્રેજી કવિઓ, વચ્ચે સંસ્કૃત કવિઓ, બીજી પાસ સૃષ્ટિપદાર્થજ્ઞાનનાં ગ્રંથો, સામે ગુજરાતી
મનુસ્મૃતિ, અને મોં આગળ અધ્યાત્મરામાયણનાં પાનાં પડ્યાં હતાં અને વચ્ચે એક કાગળના કટકાનું ચિલ્ન મૂક્યું હતું. ખુરશી પર બેસી ટેબલ તળે
લાંબા પગ નાંખી પ્રમાદધને રામાયણ હાથમાં લીધું, પ્રથમ પાને કાઢેલું ચિત્ર જોયું, અકે પાનું વાંચવા માંડ્યું અને છોડી દીધું, અને પાછું તરત જ પુસ્તક હતું ત્યાં સંભાળીને મૂક્યું. આ સર્વ પુસ્તકશાળા સ્ત્રીની ઇચ્છા પ્રમાણેપતિએ જ વસાવી આપી હતી અને કુમુદસુંદરી પોતાનો દુર્ગમ કાળ પુસ્તકોમાં પરોવાઇ ગાળતી. સર્વ પુસ્તકો સામું પ્રમાદધન ક્ષણવાર જોઇ રહ્યો, ઊંડા કૂવામાં નજર નાંખવી પડતી હોય એવો વિકાર અનુભવવા લાગ્યો, અને અંતે મોં કસાણું કરી એકદમ ઊઠી ગયો.
કુમુદસુંદરીની સારંગી હાથમાં લીધી; તાર ઉપર હાથ ફેરવવા માંડ્યો.
કુમુદસુંદરી સારંગી વગાડતી તે તેને ગમતું, પણ એ પદ્માની પેઠે કનૈયાનાં અને ઇશ્કનાં પદ ગાતી ન હતી એટલે સૌ લૂખું લાગતું. કનૈયા વિનાનું તે ગાણું ? સારંગી પાછી હતી ત્યાં મૂકી ને ભીંત પર પોતાની છબી હતી તે ઊંચી આંખે - કેડ પર બે હાથ મૂકી - ઊભો ઊભો જોઇ રહ્યો.
પલંગ ભણી ગયો; પણ તે પર કુમુદસુંદરીએ ઊભું મૂકેલું એક તત્ત્વજ્ઞાનનું અંગ્રેજી પુસ્તક હતું તે જોયું. અને જોયું કે તરત ત્યાંથી પાછો વળ્યો.
‘આ શું ? કોણ જાણે શાથી - કે વાંચવાંચ કરે છે ત્યારે જ એને જંપ વળે છે ! - જોને, ટેબલ ઉપર તો પુસ્તક હોય પણ પલંગ પર મૂક્યું છે.’ પુસ્તક લઇ બંધ કરી ઠેકાણે મૂક્યું.
પોતાને કાંઇ વાંચવાનું મન થયું. કબાટ ઉઘાડ્યું અને દૃષ્ટિ ફેરવવા
માંડી. કંઇ ન જડતાં એક પોતાની જ આણેલી અંગ્રેજી નવલકથા - મદનકથા
- જડીતે લઇ પલંગ પર પડ્યો અને પુસ્તક છાતી પર રાખી જરી મોટે સાદે ભભકાભેર વાંચવા માંડ્યું.
એટલામાં નવીનચંદ્રવાળી મેડીમાં કાંઇ ખખડ્યું. ઊઠી બારણું ઉઘાડ્યું અને અંદર જુએ છે તો એકલી કૃષ્ણકલિકા ચારે પાસ જોતી જોતી ઊભેલી.
બીજું કોઇ ન મળે.
કૃષ્ણકલિકા અહીંયા ક્યાંથી ?
શિથિલ વૃત્તિવાળી આ યુવતીની કલ્પનામાં કોણ જાણે ક્યાંથી નવીનચંદ્ર
વસી ગયો હતો અને પવિત્ર પણ અસાવધ અલકકિશોરીને તેણે પોતાનું સાધન કરવાની યુક્તિ કરી હતી તે, વાંચનાર, તને વિદિત છે. પોતાનું વૃત્ત પાંસુલ થઇ જતું બચ્ચું તે પછી કિશોરી થોડી વાર સાવધ રહી અને કૃષ્ણકલિકા સાથેનો પ્રસંગ ઓછો કરી નાંખવા મનમાંથી યત્ન કર્યો; પણ ભોળી સર્વ વાત ભૂલી ગઇ અને કૃષ્ણકલિકા ઉપર પ્રથમની પેઠે મમતા રાખવા લાગી. સૌભાગ્યદેવીને પુત્રી પાંસુલ થવાની શંકા પડી હતી; પરંતુ કુમુદસુંદરી મૂર્છા પામી તેના દુઃખમાં સર્વ ઘડીવાર ભૂલી ગઇ. પાછળથી તે વાત સાંભળી પણ પુત્રીના ચિત્તમાં પશ્ચાત્તાપ થતો જણાયો અને પવિત્ર ચિત્તને એમ જ આવ્યું કે મારી પુત્રી અપવિત્ર ન જ હોય. આ વિચારથી પોતે પોતાના ચિત્તને ઠપકો દેવા લાગી કે પળવાર પણ આ શંકા તેમાં ઉત્પન્ન થવા પામી. કુમુદસુંદરીની શંકાનું સમાધાન વનલીલાએ સમાચાર રહ્યા તે ઉપરથી થયું હતું તે આપણે જાણીએ છીએ. પરંતુ પાછળથી અલકકિશોરીથી પોતાની જ ન રહેવાયું અને એક દિવસ ભાભી આગળ
સર્વ ઇતિહાસ કહી દીધો અને કૃષ્ણકલિકાને લાખો ગાળો દીધી અને નવીનચંદ્રનની સ્તુતિ કરી. આ પ્રસંગનો લાભ લઇ કુમુદસુંદરીએ ભોળી નણંદને બુદ્ધિ આપી અને કૃષ્ણકલિકાની સંગતિ પાતક સંગતિનો ત્યાગ કરવા શિખામણ આપી. ભોળી નણંદે કૃષ્ણકલિકાની સંગતિ ઓછી કરવા
માંડી પણ તેની સાથે એક દિવસ તેને કહી પણ દીધું કે મને ભાભીએ આ
પ્રમાણે શિખામણ આપી છે. આ સમાચારનો લાભ કાળકાએ લીધો અને ભાભીની શિખામણની યોગ્ય અસર ન થાય તેવી યુક્તિઓ કરવા ચૂકી નહી.
કૃષ્ણકલિકાના મોંએ પોતે ભાભીનું નામ દીધુ તેથી કિશોરીને પશ્ચાત્તાપ થયો પણ થોડા દિવસ તો તે મનમાં જ રાખી રહી. આખરે ન રહેવાયું તે એ પણ પાછું ભાભીને કહી દીધું. ભાભી સાવધાન થઇ તોપણ કૃષ્ણકલિકાની સંગતિમાંથી પોતાની વહાલી નણંદને છોડાવવા યત્ન ઉઘાડો ન પડે એમ
કરવા લાગી. શિખામણ દેવી મૂકી દીધી ફણ એમ ધાર્યું કે એકના ઉપર
પ્રીતિ વધારે થશે તો બીજીના ઉપરની પ્રીતિ એની મેળે ઊતરશે. આમ
ધારી કુમુદસુંદરી વનલીલાને અલકકિશોરીના ચિત્ત આગળ વધારે વધારે ધક્કેલવા લાગી. વનલીલાને સ્હોજીલી હતી, તેની રસવૃત્તિ નિર્દોષ હતી, તેનામાં રમતિયાળપણાનો ગુણ અલકકિશોરીનાથી વધારે હતો, અને તે સમજુ વધારે હતી, કુમુદસુંદરીએ નણંદ આગળ વનલીલાની જ સ્તુતિ કરવા
માંડી; તેના ગુણોનું ભાષ્ય કરવા માંડ્યું, તેના ઉપર મોહ અને પ્રીતિ ઉત્પન્ન કર્યાં : નણંદની આંખો ઊઘડી, વનલીલાનો ઉત્કર્ષ તેના હ્ય્દયમાં દેખાયો અને એના આગળ કૃષ્ણકલિકાની નિન્દા કર્યા વિના, તેનું અપવિત્રનું નામ જીભે લીધા વિના, તેને નણંદ પાસેથી દૂર કરી. કૃષ્ણકલિકા શઠરાયની પણ સગી હતી અને અલકકિશોરીને એકલે પ્રસંગે એવો પણ વહેમ પડ્યો હતો કે આપણા ઘરની વાત જાણી લઇ શઠરાયના ઘરમાં એ કરે છે. જૂના સંગતિ ઘણા પ્રયાસથી આખરે ઓછી કરી, તોપણ આંખની શરમ છંડાતી ન હતી. પણ આજ તો વનલીલાની ગરબી ઉપરથી અલકકિશોરીની પ્રીતિ છલકાઇ અને તેને પોતાની સાથે જમવા બેસાડી. આ વાત કૃષ્ણકલિકાથી સંખાઇ નહીં. તેનો માનભંગ થયો અને આંખો વનલીલા સામું જોઇ કાતરિયાં ખાવા લાગી. હવે એણે પોતાનો માર્ગ જાતે શોધવા પ્રયત્ન કર્યો. સૌ વાતોમાં ભળ્યાં જોઇ છાનીમાની ચોરની પેઠે ઊઠી અને નવીનચંદ્ર એકલો હશે એમ કલ્પી પોતે જ તેની મેડીમાં ગઇ. નવીનચંદ્ર તો ત્યાં હતો નહીં.
ભ્રમિત ચિત્ત પ્રમાદધનની મેડીનું દ્ધાર જોતાં બીજી ભ્રમણા શોધી કાઢી.
‘મોઇ રાંડ અલક ! એનું શું કામ છે ? પ્રમાદને જ હાથમાં લઉં નહીં એટલે
મારા ધણીનુંયે કામ થાય ! સારી નોકરી આપી શકશે પ્રમાદધન - અને પેલી કુમુદડીનું વેર લેવાશે. રાંડ મારી પાછળ ખતરવટ થઇને લાગી છે.’
આ વિચાર કરે છે એટલામાં પ્રમાદધને બારણું ઉઘાડ્યું.
કૃષ્ણકલિકા છાનીમાની ઊઠી ગઇ તે કુમુદસુંદરીએ છાનુમાનું જોયું.
તેની પાછળ પોતાની દૃષ્ટિને મોકલી. તેને દાદર પર ચડતી જોઇ, અગાસીની રવેશો પાછળ તેના માથાના વાળ ચાલતા દેખાયા અને આખરે નવીનચંદ્રવાળી
મેડી આગળ અદૃશ્ય થયા.
કાંઇક નિમિત્ત કાઢી કુમુદસુંદરી ઊઠી, પણ કૃષ્ણકલિકાની પાછળ
જવું ન ગમ્યું. ‘ભોગ એના, હું ક્યાં આવા આવા મલિન માર્ગની ચોકી કરતી ફરું ?’ પરંતુ અંતઃકરણે કહ્યું કરતાં આડાઇ કરી. કેટલીક વાર તે પાછી બેઠી. ચિત્ત ઉપર હતું ને નીચે બેઠેલાં સાથે વાતોમાં ભળી. કૃષ્ણકલિકા પાછી ફરતી ન દેખાઇ - અર્ધઘડી થઇ - ઘડી થઇ. આખરે ધીરજ ન રહી અને ઉપર ચડી. નવીનચંદ્રવાળી મેડીમાં ડોકિયું કર્યું - પણ કોઇ ન મળે.
પોતાની મેડીનું દ્ધાર બંધ હતું તેને - ઉઘાડવા ધકેલ્યું. ઊઘડ્યું નહીં. અંદર સાંકળ હતી. ‘કોણ ?’ - પ્રમાદધનને બૂમ પાડી. કમાડ ફરી ધકેલ્યું. ઉત્તર
મળ્યો : ‘ઉઘાડું છું.’ થોડી વારે પ્રમાદધને બારણું ઉઘાડ્યું. મેડીમાં એ એકલો જ હતો. કુમુદસુંદરી અંદર ગઇ નહીં - ઊમર બહાર ઊભી. પ્રમાદધને અંંદર બોલાવી - ‘હા આવું છું.’ કહ્યું પણ ન આવી, કંઇક વિચાર કરી અંદર આવી ઊમરો ઓળંગ્યો પણ દ્ધાર પાસે જ ઊભી અને દૃષ્ટિ અગાસીમાં જ રહી; નવીનચંદ્રવાળી મેડીમાંથી નીકળી છાનીમાની પણ ઉતાવળી કૃષ્ણકલિકા દાદર ભણી દોડી. કુમુદસુંદરી એકદમ બહાર નીકળી અને છલંગ મારતી ફલંગ ભરતી, અબળા-બાળકીએ કૃષ્ણકલિકાને પકડી પાડી - અને તેનું કાંડું પકડ્યું. બારણા બહાર ડોકિયું કરી વિવર્ણ - વીલો - બનેલો પ્રમાદધન પોતાની મેડીમાં પાછો સંતાઇ ગયો.
ક્રોધથી કુમુદસુંદરીનું ગોરું મોં રાતું રાતું થઇ ગયું. ક્રોધનાં આંસુ આવ્યાં. ક્રોધથી શરીર કંપવા લાગ્યું. ભમર ભાંગી અને કપાળે કરચલીઓ વળી. આંખે લોહીની ટસર આવી. પણ શું બોલવું તે સૂઝ્યુ નહીં. અહુણાં જાણે કે રોઇ પડશે - એમ ઓઠના રાતે પલ્લવ કંપવા લાગ્યા. કૃષ્ણકલિકા
પ્રથમ તો શરમાઇ અને નીચું જોઇ રહી. પણ છૂટવાનો ઉપાય ન જોઇ
નીડર બની. મર્યાદા તૂટી ગઇ. કુમુદસુંદરીને ‘તું’ કરી બોલાવવા મંડી.
‘છોડ હાથ, જવા દે.’
‘શરમાતી નથી ?-’
‘શી બાબત શરમાય ? શરમા ને તું -’
‘જા, જા. નફટ. તારી સાથે બોલવું પણ ન જોઇએ. જો આજ તો જવા દઉં છું પણ આ ઘરમાં તને હવેથી દીઠી તો એમ જ જાણજે કે નાસતાં ભોંય ભારે પડશે. ન હોય આ શઠરાયનું ઘર. ડાહી હોય તો આ ઘર સામું ફરી ન જોઇશ.’
બળથી પ્રત્યુત્તર દેવા જતી જતી પોતાના સગા શઠરાયું નામ સાંભળી, શઠરાયની આજ શી અવસ્થા થઇ છે તે સંભારી, ગઇ કાલના બુદ્ધિધન ને આજના બુદ્ધિધન વચ્ચે ઘણું અંતર પડ્યું હતું તેનું ભાન આણી, અલકકિશોરી હવે જુદી થઇ છે તે જોઇ, પ્રમાદધનનું કાંઇ નીપજી શકે એમ ન હતું તે
લક્ષમાં આણા, અને કુમુદસુંદરીનું ઘરમાં કેવું ચલણ થયું હતું તે અનુભવથી જાણેલું હતું તે સ્મરી, દુષ્ટ કુલટા નરમ પડી પરસેવાથી ભીની થઇ અને ધીમે રહી બોલી :
‘વારુ, હવે મને જવા દઇશ ?’
‘વચન આપ કે હવે પછી આ ઘરમાં નહીં આવું.’
‘મને કોઇ બોલાવે તો ?’
‘ના, બોલાવે તોયે નહીં.’
‘એવું વચન તો ન અપાય.’
‘ત્યારે જવાનુંયે ન થાય.’
‘મને શું કેદ કરવી છે ? એમ હોય તો તે કહો. હા બાઇ.’
કુમુદસુંદરીએ વિચાર કર્યો કે આ નકટીની સાથે શી રકઝક કરવી
! એના હાથને અડકવુંયે ન જોઇએ. હાથ મૂકી દેવા જતી હતી, પણ પતિને સુધારવાનો સ્વાર્થ સાંભર્યો.
‘જા, જા. તારા વચન ઉપર શો વિશ્વાસ ? તું વચન આપે તેયે સરખું ને ન આપે તેયે સરખું. પણ એટલું કહું છું કે તને તારો જીવ વહાલો ન હોય તો આ ઘરમાં પગ મૂકજે, જા.’
હાથ છોડી દીધો અને કૃષ્ણકલિકા ગઇ. કુમુદસુંદરી પોતાની મેડીમાં આવી પ્રમાદધન ટેબલ પર દીધું માથું મૂકી બેસી રહ્યો હતો. કુમુદસુંદરી આવી તે જાણ્યું પણ માથું ઊંચું ન થયું. કુમુદસુંદરી ચારેપાસ જોતી જોતી અંદર આવી, પ્રમાદધનને જોયો માથું ઊંચું ન થયું, અને રસ્તા પર બારી પડતી હતી ત્યાં આગળ આંખે હાથ દઇ ઊભી. એટલામાં રસ્તા ઉપર બૂમ
સંભળાઇ; પાછી ફરી જુએ છે તો અગાડી એક જણે તોલડી ઝાલેલી, વચ્ચે ઠાઠડી ઉપર મડદું, અને મડદું ઊંચકનાર સિવાય પાછળ માત્ર છાપંદર
માણસો - જે શઠરાયનાં અડીને સગાં હતાં. મડદું દુષ્ટરાયનું હતું અને તેનું નામ દઇ રોતીકૂટતી તેની સગી સ્ત્રીઓ પાછળ આવતી હતી. ખલકનંદા પણ હતી અને અત્યંત રોતી દેખાતી હતી. રૂપાળી ન હતી. શઠરાય
કરવતરાય કોઇ ન હતા.
પ્રમાદધને અચિંત્યું માથું ઊંચું કર્યું અને બોલ્યો : ‘કોણ મરી ગયું
?’
‘દુષ્ટરાય’ - ઉત્તર કઇ કુમુદસુંદરી આંસુવાળી આંખે પાછી આવી અને પ્રમાદધન બારી આગળ ગયો. તે ત્યાં ઊભો એટલામાં છાતી હાથ
મૂકી વિચારમાં પડી કુમુદસુંદરી વચ્ચોવચ ઊભી રહી અને દુષ્ટરાય તથા
પ્રમાદધનની ત્રિકાલાવસ્થા સરખાવા લાગી - ‘શું જે કારભારીના દીકરા હોય તે સૌને લંપટ થવાનું સર્જેલું હશે ?’ એમ મનને પૂછવા લાગી -
દુષ્ટરાયની અવસ્થા રૂપાળીએ કરી એવી પ્રમાદધનને અથવા કૃષ્ણકલિકાને હાથે કોઇ સમે મારી પણ થવા વારો કેમ ન આવે ?’ - ‘ધૂળ નાખી આવે તો, આ જગતમાંથી છૂટી થઉં’ : આવા આવા તર્ક કરે ચે એટલામાં પલંગ પર દૃષ્ટિ પડી અને ત્યાં કંઇ દીઠું; પાસે જઇને જોયું તો કૃષ્ણકલિકાના
માથાનો કેવડો અને કોટની સાંકળી નીકળી પડેલાં તે લઇ લીધાં. હાથમાં વિચારમાં પડી પાછી પલંગ આગળ જ ઊભી.
પ્રમાદધન રસ્તા ઉપર સ્ત્રીઓ કૂટતી હતી તે જોતો જોતો ઊભો.
કૃષ્ણકલિકા પણ કૂટવામાં ભળી હતી તે બરોબર એના સામી ઊભી. કૂટતાં કૂટતાં સાંકળી વિનાની કોટ લાગતાં ગભરાઇ. પ્રમાદધનની મેડીમાં ઝઇ
તપાસ કરવા છાતી ચલાવે એવી હતી - પણ પેલી કુમુદડી સાંભરી - એની
ક્રોધવાલી આંખો સાંભરી - એટલે સાંકળી શોધવાનો વિચાર મૂકી દીધો.
સાંકળીનું રોવું એ કૂટવામાં રોવું બે એક થઇ ગયાં. આંસુના પ્રવાહમાં
પ્રમાદધનને જોવા પણ મૂકી દીધો. પ્રમાદધનને પાછળ ઊભેલી કુમુદસુંદરી સાંભરી એટલે પાછો ફર્યો અને ઓશિયાળો જેવો - વીલા જેવો - બની કશી વાત જાણતો જ ન હોય એવો ડોળ ધારવા વ્યર્થ યત્ન કરવા લાગ્યો.
કુમુદ પલંગની ઇસને અઠીંગી ઊભી હતી. ઘડીક હાથમાંની સાંકળી અને કેવડા પર નજર કરતી હતી; ઘડીક આંખ સામે નવીનચંદ્રવાળી મેડીના બારણાની નિત્ય બંધ રહેતી પણ આજ ઉઘાડી રહી ગયેલી સાંકળ સામી નજર કરતી હતી.
‘હે ઇશ્વર, આમને સુધારવા એ વાત મારા હાથમાંથી તે સમૂળગી
લઇ લીધી જ ? શું મર્યાદા તૂટી જ ? શું છેક આમ જ કે હું અહીંયા ઊભી છતે પેલીના સામું જોયાં કરે છે અને મને તો બોલાવતા જ નથી ! છેેવટે બે આંખની શરમ પણ ન રહી. હવે સુધારવાનું બારું બંધ.’
‘ત્યારે આ સાંકળી આપી દઉં એમને ? ફાવે તે કરે. મારે શું ?
ભણેલાએ પરણ્યા પહેલાં છોડી - વગર ભણ્યાએ પરણીને છોડી !’
આ વિચારમાં ને વિચારમાં દુઃખી અબળાનું હ્ય્દય ભરાઇ આવ્યું.
અચિંતી બારી આગળ ગઇ અને કેવડો તથા સાંકળી બંને વાનાં રોષથી -
જોરથી - કૃષ્ણકલિકા ઉપર રસ્તામાં ફેંક્યાં અને એકદમ પાછી માંહ્ય આવી અને મેડી વચ્ચોવચ ભોંય ઉપર બેસી ઢીંચણ પર હાથની કોણીઓ મૂકી આંખે બે હાથ દઇ નિર્ભર રોવા લાગી. પ્રમાદધન પળવાર તે જોઇ રહ્યો
- તેને મનાવી નહીં - ખંડિત પત્ની વધારે ખંડિત થઇ - તેને ઓછું આવ્યું.
મનમાં રોતી હતી તે ખાળી ન રખાયાથી સંભળાય એમ મોકળું કરી રોવા
લાગી. સારે ભાગ્યે ઘરમાં કોઇએ સાંભળ્યું નહીં. પ્રમાદધનને તેના મિત્રે શિખામણ દીધી હતી કે સ્ત્રીઓ રુએ તે તો ઢોંગ - એવું સ્ત્રીચરિત ગાંઠવું નહીં. તે બારી આગળ ઊભો ઊભો સર્વ જોઇ રહ્યો.
ન રહેવાયું અને કુમુદસુંદરીએ ભોંય પર માથું પછાડ્યું. દૈત્યને દયા આવી. પ્રમાદધનનું અંતઃકરણ ઓગળ્યું. પાસે આવ્યો. ‘આ શું છે બધું ?’
કરી કુમુદસુંદરી પાસે બેઠો. તેનું માથું ખોળામાં લીધું. પવિત્ર સ્પર્શે પવિત્ર વિચારને જન્મ આપ્યો. ‘હું અપરાધી છું.’ એ બુદ્ધિપ્રમાદના મસ્તિકમાં ઊફજી, ‘શું થયું ? શું છે ?’ એવું એવું પૂછવા લાગ્યો. પતિના અંતઃકરણમાં પોતાને વાસ્તે કાંઇક અવકાશ છે - પતિ સુધરે એમ છે : આ વિચારથી પતિવ્રતાના હ્ય્દયમાં ધૈર્ય આવ્યું ! આંસુ લોહ્યાં અને ‘કાંઇ નથી - કાંઇ
સહજ’ અર્ધ ઉત્તર આપી તેની બાથમાંથી છૂટી એક ખુરશી પર જઇને બેઠી.
ચાકરોને હાથે ઊછરેલો, કુશામતિયા તથા ભ્રષ્ટમિત્રોએ સ્વાર્થ સારવા નીચ માર્ગે દોરેલો, બુદ્ધિહીન, અને અકાળે સ્વતંત્ર થવા પામેલો પરંતુ પવિત્ર સંસ્કારો ભરેલી હવાથી કેવળ અજાણ્યો ન રહેલો, બુદ્ધિધન અને સૌભાગ્યદેવી જેવાંનો પુત્ર અંતે ઘડીક કુળ ઉપર ગયો. વિમાનના પામેલી પત્નીની આસનાવાસના કરવા લાગ્યો. તે ન બોલી તેમ તેમ તેને વધારે બોલાવવા લાગ્યો. કંઇ કંઇ પૂછવા લાગ્યો. કંઇ કંઇ કહેવા લાગ્યો. માત્ર
મૂળ વાત કાઢી નહીં - ડાહી સ્ત્રીએ કઢાવી નહી. પતિ સુધરે એમ છે -
તેને શી રીતે સુધારવો એટલા જ ઉત્સાહક વિચારમાં પડી.
એટલામાં તો પ્રમાદધન કંઇ વાતો કરી ગયો. દરબારના સમાચાર, પોતાને પગાર થવાની વાત, આજ પોતાને લીલાપુર જવાનું હતું તે ખબર, ખરેખરું જોતાં રામભાઉવાળા કારણથી પણ બહાર કહેવામાં મુહૂર્ત ન આવ્યું એ કારણથી દરબાર આજ ભરવો બંધ રાખ્યો એ વર્તમાન, નવીનચંદ્રની ગોઠવણ, પિતામહનું જૂનું ઘર ગમે તેટલું દ્રવ્ય ખરચી વેચાતું લેવું એવી દયાશંકરકાકાની સૂચના અને તે ઘરને ઠેકાણે માતુશ્રીના નામનું શિવાલય
કરવું એવો પિતાનો વિચાર થયો હતો તે : આ અને એવા કાંઇ કાંઇ
વિષયોનં પુરાણ પ્રમાદધન કહી ગયો. માથું નીચું રાખી, વિચારમાં પડેલી કુમુદસુંદરીએ કશી વાત સાંભળી નહીં. માત્ર નવીનચંદ્રની વાત કરી, કત્યારે પાંપણો જરીક ઊંચી કરી વાર્તા ઉપર ધ્યાન આપ્યું. વાર્તાની અસર એટલી થઇ કે કુમુદસુંદરી શાંત પડી. અંતે વાર્તા થઇ રહી. એટલે આળસ મરડી ઊંચું જોવા લાગી અને પોતાને પ્રસન્ન કરવા ઇચ્છતા પતિ ઉપર પ્રસન્ન થઇ
ઊઠી.
ઊઠતાં ઊઠતાં પતિ ઉપર પ્રેમ ઊપજ્યો. ‘ના, એ તો એ રાંડના જ વાનાં. મારા પતિ તો બિચારા ભોળા છે.’ આટલો વિચાર કરી પતિની ભોળાઇ, પોતાને પ્રસન્ન કરવાની તેની આતુરતાં સુકાઇ જતું તેનું મોં, એવું કંઇ કંઇ જોઇ વિચારી દયા આવતાં ઉમળકો આવતાં પોતાના કોમળ માંસલ
ભુજવડે પતિને કણ્ઠાશ્લેષ દીધો અને પોતાની પવિત્રતા તેનામાં સંક્રાંત થઇ
માનવા લાગી.
આર્યા ! લગ્નોચ્છેદક ધર્માસન૧ આપે તેના કરતાં વધારે સુખ પ્રાપ્ત કરવાની શક્તિ તારા આર્યહ્ય્દયમાં છે ! એ ધર્માસનનું સુખ અનાર્ય લોકને જ હજો !
પતિનં અંતઃકરણ શુદ્ધ કાચના જેવું નિર્મળ અને પારદર્શક થઇ ગયું હોય તેમ તેને જોતાં આનંદ પામતાં તેમાંથી કૃષ્ણકલિકાને સમૂળગી ભૂંસી નાંખવા મનસ્વિનીએ પ્રયત્ન કર્યો.
પ્રસન્ન થયેલા પતિની સાથે નિર્દોષ વિભ્રમનો વિનોદ અને વિનિમય
કરતાં અને પામતાં જણાઇ ન પડે એવી રીતે બે વાતો કહી દીધી.
‘આ રાજેશ્વરમાં રાણાજી અને પિતાજી મળ્યા હતા તે વાત શઠરાયને ત્યાં કૃષ્ણકલિકાએ પહોંચાડી, હોં ! એ તો શઠરાયની ભેદુ થઇને આપણા ઘરમાં આવતી હતી. જમાલવાળી વાત અને પ્રથમથી ખબર હતી !’
આ સમાચારથી ચમકેલા પતિમસ્તિકામાંથી કુટુંબવૈરિણી એકદમ
નીકળી ખશી ગઇ હોય એવું બુદ્ધિમતીને સ્પષ્ટ લાગ્યું.
પતિના દક્ષિણ હસ્તથી વીંટાયેલું છૂટા થયેલા કેશપાશવાળું કમળપુટ જેવું મસ્તક ઊંચું કરી ગુણસુંદરીને મળવા ભદ્રેશ્વર જવાની અનુમતિ માંગી
લીધી. કોમળ ગાલ ઉપર પતિહસ્તના કોમળ પ્રહારની જોડે જ એ અનુમતિ
મળી. લાંબા વિરહને અંતે મળ્યો હોય તેમ ખંડનને અંતે મળેલો આ વિભ્રમ
ઉત્કૃષ્ણ પ્રીતિદાય હોય તેમ પતિવ્રતાએ અભિનંદ્યો. પણ પ્રીતિદાય માગ્યો ક્યારે ? આપ્યો શાથી ? દુષ્ટ કલહમાંથી પ્રણય ક્યારે થયો ? કિલ્મિષ ભુલાયું કેમ ? પ્રણયવચન પતિવ્રતાએ કહ્યું ? સ્ત્રીણામાદ્યં પ્રણયવચનં વિભ્રમો હિ પ્રિયેષુ ।। કહ્યા વિના કહેવાય એવાં પ્રણયવચન દંપતીને ક્યાં હોતાં નથી ? એવાં વચનનો ઉત્તર બોલ્યા વિના ક્યાં અપાતો નથી ? પ્રત્યુત્કંહિ
પ્રણયિષુ સતામીપ્સિતાર્થ ક્રિયેવ ।। અશબ્દ પ્રણયવચનનો - વિભ્રમનો -
આવિર્ભાવ કુમુદસુંદરીમાં ક્યોર થયો, પ્રમાદધને ક્યારે દીઠો, વિભ્રમના ઉત્તરમાં ઇષ્ટવિભ્રમ ક્યારે મળ્યો, મૂર્ખ પ્રમાદધન આ કળા ક્યારે શીખ્યો, વિમાનના પુરાણોમાં નથી, વેદને સઝયું નથી. વેદાંતને જડ્યું નથી, અંગ્રેજી
વિદ્યામાં આવે એમ નથી અને વ્યવહારીથી સમજાય એમ નથી. જેને સમજવાની અગત્ય હતી તે અંતઃકરણ વણસમજાવ્યે સમજ્યાં. એ ઇશ્વરની રચના. ગમે તેવા ભૂતકાળને ભૂલવો, ગમે તેવા વર્તમાનથી સંતુષ્ટ રહેવું, ગમે તેવા ભવિષ્યને બળાત્કારે સારું કરવું - એ શક્તિ, એ વૃત્તિ, આર્યચિત્તની જ છે
- ઇશ્વર તેને અમર રાખો.
