સોફિયા તોલ્સ્તાયા
यज्ञो दानं तपो मा चेति धर्मस्य प्रत्यया |
गृहस्थस्य धर्मेण यथान्यं न श्रियं लभेत् ||
"યજ્ઞ, દાન અને તપસ્યા એ ધર્મના ત્રણ સ્તંભો ગણાય છે. ગૃહસ્થે આ ફરજો નિષ્ઠા અને પ્રામાણિકતાથી નિભાવવી જોઈએ, જેથી ધન અને સમૃદ્ધિ ધર્મ સાથે પ્રાપ્ત થાય."
श्रेयान्स्वधर्मो विगुणो परधर्मात्स्वनुष्ठितात् |
स्वधर्मे निधनं श्रेयं परधर्मो भयावहः ||
"પોતાનો ધર્મ અપૂર્ણ રીતે નિભાવવો એ અન્યનો ધર્મ સંપૂર્ણ રીતે નિભાવવા કરતાં શ્રેષ્ઠ છે. પોતાના ધર્મમાં મૃત્યુ વધુ સારું છે કે અન્યના ધર્મમાં જીવવું."
गृहस्थो धर्मयुक्तोऽर्थं कर्माचरणे रत: |
तेन धर्मेण नान्यथा सुखमन्नं प्रयच्छति ||
"ગૃહસ્થ જે ધર્મપૂર્વક પોતાની ફરજો નિભાવે છે અને પરિવારના કલ્યાણની ઇચ્છા રાખે છે, તે પોતાના ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક લક્ષ્યોની શોધમાં ક્યારેય ઊણો ઉતરતો નથી."
એ સ્ત્રી જેમણે તોલ્સ્તોયની પ્રતિભાને સુંદર કરી, માવજતમાવજત કરી અને સંભાળી
ઇતિહાસે લિયો તોલ્સ્તોયને યાદ રાખ્યા છે.
પરંતુ એ પુરુષની પાછળ, જેમણે ‘વોર એન્ડ પીસ’ અને ‘અન્ના કેરેનિના’ જેવી અમર કૃતિઓ લખી, એક સ્ત્રી ઊભી હતી—જેની વાત ઘણીવાર માત્ર એક નાનકડી નોંધ બનીને રહી જાય છે.
સોફિયા તોલ્સ્તાયા માત્ર તોલ્સ્તોયની પત્ની ન હતાં.
તેઓ તેમનાં સંપાદક હતાં, તેમનાં વ્યવસ્થાપક હતાં, તેમનાં ટાઇપિસ્ટ હતાં, તેમનાં નકલકર્તા હતાં, તેમનાં પ્રકાશક હતાં—અને તેમનાં 13 સંતાનોની માતા હતાં. તેઓ એ ભાવનાત્મક તોફાનને સહન કરનારી હતાં, જે એક અસાધારણ પ્રતિભાશાળી પરંતુ અશાંત આત્મામાં સતત ઉથલપાથલ કરતું હતું.
સોફિયાનું અનન્ય યોગદાન
જ્યારે તોલ્સ્તોયે તેમને ‘વોર એન્ડ પીસ’ની હસ્તપ્રત આપી, તે કોઈ સ્પષ્ટ અને સુઘડ ડ્રાફ્ટ ન હતો—તે તો વિખરાયેલા કાગળોનો ઢગલો હતો, જેમાં પ્રતિભાની ગૂંચવાડાભરી સ્તરો ભરેલા હતા. સોફિયા દરેક રાતે જાગીને તેને હાથથી સાત વખત સ્વચ્છ નકલ કરતાં રહ્યાં. તેમણે તોલ્સ્તોયના અટપટા લખાણો વાંચ્યા, તેમના ગૂંચવાયેલા વિચારોને ક્રમમાં ગોઠવ્યા, અને એવું કામ કર્યું જે બીજું કોઈ ન કરી શકે—તેમની પ્રતિભાને વાંચી શકાય તેવી બનાવી.
સોફિયાએ માત્ર ‘વોર એન્ડ પીસ’ જ નહીં, પરંતુ ‘અન્ના કેરેનિના’ અને તોલ્સ્તોયની અન્ય ઘણી કૃતિઓની હસ્તપ્રતોની નકલ કરી. તેમનું આ કામ એટલું ઝીણવટભર્યું હતું કે તેમણે તોલ્સ્તોયના અધૂરા વાક્યો, ફેરફારો અને અસ્પષ્ટ લખાણોને સમજીને તેને સુઘડ રૂપ આપ્યું. આ પ્રક્રિયામાં ઘણીવાર તેમણે રશિયન, ફ્રેન્ચ અને જર્મન ભાષાઓનું મિશ્રણ સમજવું પડતું, કારણ કે તોલ્સ્તોયની નોંધો બહુભાષી હતી.
સોફિયાની બહુમુખી ભૂમિકા
પરંતુ સોફિયાની વાર્તા અહીં અટકતી નથી.
તેમણે પ્રકાશકો સાથે વાટાઘાટો કરી, તોલ્સ્તોયના લેખનનું રક્ષણ કર્યું, અને તેમની ગેરહાજરીમાં પણ તેમની કૃતિઓને જીવંત રાખી. તોલ્સ્તોય ઘણીવાર આધ્યાત્મિક સંકટમાં ખોવાઈ જતા અથવા વૈરાગ્યના ભ્રમમાં ડૂબી જતા, પરંતુ સોફિયાએ તેમના કામને ટકાવી રાખ્યું.
સોફિયાએ તોલ્સ્તોયના પ્રકાશનના હક્કોનું સંચાલન કર્યું અને તેમની રચનાઓના અનુવાદો અને વિતરણની વ્યવસ્થા કરી. તેમણે યાસ્નાયા પોલ્યાના (તોલ્સ્તોયનું ઘર) નું આર્થિક અને વ્યવસ્થાપન સંભાળ્યું, જેમાં ખેતી, નોકરોનું સંચાલન અને કુટુંબની જરૂરિયાતોનો સમાવેશ થતો.
સોફિયાનું પોતાનું વ્યક્તિત્વ
સોફિયા માત્ર એક ‘સહાયક’ ન હતાં.
તેમની પોતાની બુદ્ધિ હતી, પોતાની કલમ હતી, અને પોતાનું દુઃખ હતું. તેઓ પોતે એક લેખિકા હતાં—સંવેદનશીલ, ઊંડી અને પ્રામાણિક. તેમની ડાયરીઓમાં જે દર્દ, સ્પષ્ટતા અને લાગણીઓ છે, તે એક એવી સ્ત્રીની ઝલક આપે છે જે પ્રેમ, થાક, ગુસ્સો અને સમર્પણની વચ્ચે દરરોજ સંઘર્ષ કરતી હતી.
સોફિયાની ડાયરીઓ, જે 1862થી 1910 સુધી લખાઈ, તેમના વ્યક્તિગત જીવન, તોલ્સ્તોય સાથેના સંબંધો અને તેમની આંતરિક લાગણીઓનું ઊંડું વર્ણન કરે છે. તેમણે નવલકથાઓ, ટૂંકી વાર્તાઓ અને કવિતાઓ પણ લખી, જેમાંથી કેટલીક પ્રકાશિત થઈ. તેમની આત્મકથા, “માય લાઇફ,” તેમના જીવનની વિગતો અને તોલ્સ્તોય સાથેના જટિલ સંબંધોને ઉજાગર કરે છે.
પ્રેમની ભારે કિંમત
સોફિયા તોલ્સ્તોયને ખૂબ પ્રેમ કરતાં હતાં.
પરંતુ આ પ્રેમની કિંમત ખૂબ ઊંચી હતી.
તોલ્સ્તોયે ગરીબીને અપનાવી—સોફિયાએ સંપત્તિનું સંચાલન કર્યું.
તોલ્સ્તોય આધ્યાત્મિક શુદ્ધતાની શોધમાં હતા—સોફિયા બાળકોનું પાલન-પોષણ કરતાં હતાં.
તોલ્સ્તોયે મોહ છોડવાની વાત કરી—અને સોફિયાએ તેમના જીવનનો ભાર ઉપાડ્યો.
તોલ્સ્તોયના અંતિમ વર્ષોમાં, તેમણે આધ્યાત્મિક જીવન અપનાવવાનો પ્રયાસ કર્યો અને પોતાની સંપત્તિ અને રચનાઓના હક્કો છોડવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી. આનાથી સોફિયા સાથે તેમના સંબંધોમાં તણાવ વધ્યો, કારણ કે સોફિયા કુટુંબની આર્થિક સુરક્ષાની ચિંતા કરતાં હતાં.
અડગ સમર્પણ
તેમ છતાં, સોફિયા અડગ રહ્યાં.
જ્યારે તોલ્સ્તોયે તેમના અંતિમ વર્ષોમાં તેમને દૂર કર્યા, ત્યારે પણ.
જ્યારે તોલ્સ્તોય આધ્યાત્મિક વિચારોમાં ડૂબીને સંબંધો ભૂલી ગયા, ત્યારે પણ.
સોફિયા ઘર માટે, બાળકો માટે, તોલ્સ્તોયની વારસા માટે… અને તેમના માટે પણ ટકી રહ્યાં.
1910માં, તોલ્સ્તોયે ઘર છોડી દીધું, પરંતુ તેમની તબિયત બગડતાં તેઓ એક નાનકડા રેલવે સ્ટેશન (અસ્તાપોવો) પર અટકી ગયા. સોફિયા તેમને મળવા પહોંચ્યા, પરંતુ તેમને તોલ્સ્તોયની નજીક જવા દેવામાં ન આવ્યા. આ ઘટના તેમના જીવનનું સૌથી દુઃખદ પળ હતું.
સોફિયાની ઓળખની ત્રાસદી
અસલી ત્રાસદી એ નથી કે સોફિયાને તોલ્સ્તોયના અંતિમ સમયે તેમની નજીક જવા દેવામાં ન આવ્યા.
અસલી ત્રાસદી એ છે કે દાયકાઓ સુધી આ સ્ત્રીને તેમના જીવનની વાર્તામાંથી બહાર રાખવામાં આવી.
સોફિયા માત્ર એક મહાન લેખકની પત્ની ન હતાં—તેઓ તે મહાનતાનો હિસ્સો હતાં.
તેઓ એ પ્રતિભાની પાછળનો સ્થિર હાથ હતાં.
તેઓ એક એવી સહ-લેખિકા હતાં, જેમનું નામ ક્યારેય પુસ્તકના મુખપૃષ્ઠ પર ન આવ્યું.
જો તોલ્સ્તોયને યાદ કરવું જરૂરી છે,
તો સોફિયાને યાદ કરવું તેનાથી પણ વધુ જરૂરી છે.
કારણ કે જ્યારે તોલ્સ્તોય ઇતિહાસ લખી રહ્યા હતા—
સોફિયા એ જમીન હતાં, જેના પર તે ઇતિહાસ ઊગી શક્યો.
આ પણ એક પ્રકારની પ્રતિભા છે—
શાંત, છુપાયેલી, પરંતુ ઊંડાણમાં ડૂબેલી… અને એટલી જ અસાધારણ.
સોફિયાનું અવસાન 1919માં થયું, તોલ્સ્તોયના મૃત્યુના નવ વર્ષ પછી. તેમની ડાયરીઓ અને લખાણો આજે પણ સાહિત્યના અભ્યાસીઓ અને ઇતિહાસકારો માટે અમૂલ્ય સંપત્તિ છે. તેમના જીવન પર આધારિત પુસ્તકો, જેમ કે “સોફિયા તોલ્સ્તાય” (એન એડવર્ડ્સ દ્વારા) અને “ધ લાસ્ટ સ્ટેશન” (જે પરથી ફિલ્મ પણ બની), તેમના યોગદાનને ઉજાગર કરે છે.
સોફિયા તોલ્સ્તાયા એક એવી સ્ત્રી હતાં જેમણે પોતાની ઓળખને પડદા પાછળ રાખીને એક મહાન લેખકની વારસાને ટકાવી. તેમની વાર્તા આપણને શીખવે છે કે પ્રતિભા માત્ર લેખનમાં જ નથી, પરંતુ તેને સંભાળનારની સમર્પણ અને શક્તિમાં પણ છે.
सानन्दं सदनं सुताश्च सुधियः, कान्ता च प्रियभाषिणी।
सन्मित्रं सधनं स्वयोषिति रतिः, चाज्ञापराः सेवकाः।
आतिथ्यं शिवपूजनं प्रतिदिनं, मिष्टान्नपानं गृहे।
साधोः सङ्गमुपासते हि सततं, धन्यो गृहस्थाश्रमः॥
જે ગૃહસ્થાશ્રમમાં આનંદમય ઘર હોય, બુદ્ધિમાન પુત્રો હોય, પ્રિય બોલનારી પત્ની હોય, સારા મિત્રો હોય, ધન હોય, પત્ની સાથે પ્રેમ હોય, આજ્ઞાકારી સેવકો હોય, અતિથિ સત્કાર હોય, રોજ શિવપૂજન થાય, સારું ભોજન હોય, અને સજ્જનોનો સંગ હોય, તે ગૃહસ્થાશ્રમ ધન્ય છે.
