हिशोब
सकाळी सात वाजता 'बसमतीबाई'च्या घरातली पितळी घंटा किणकिणली. ती उठली. केसांची गाठ सोडली. आरशात पाहिलं. चेहरा तसाच होता — शांत, पण थकलेला.
ती वयाच्या साठीत आली होती. पण तिचं वय समजणं कठीण होतं. अंगातली थोडी बळकटपणाची ठेव, नेसलेली सुती नऊवारी, कपाळावरचा थोडासा हळदीचा रंग आणि हातात झिजलेली चांदीची बांगडी — हे सगळं पाहिलं की कुठल्याशा जुन्या काळातली एक सावली चालत येतेय असं वाटायचं.
बसमतीबाई गटारासारखं साफ करत करत आयुष्य झाडायची. काहींचं आयुष्य ती खरंच झाडायची — त्यांच्या घरात झाडून, धुऊन. आणि काहींचं आयुष्य ती ऐकून झाडायची — त्यांच्या बोलण्यातून, त्यांच्या टोचणाऱ्या नजरा पुसत.
तीचं काम म्हणजे चार घरं. घरं म्हणजे वेगवेगळ्या जगांचे दरवाजे.
---
पहिलं घर — जोशींचं.
इंजिनिअर साहेब आणि त्यांची बायको. दोघंही एकमेकांशी बोलत नसत. बसमतीबाई आल्यानंतर दोघे एकमेकांशी "ती"च्या माध्यमातून संवाद साधत.
“बसमती, साहेबांना सांग, माझ्या मायेच्या फडताळात हात लावू नये.”
“बसमती, तुझ्या सौभाग्यवतीला सांग, तिच्या जुन्या साड्या अजूनही वास येतात.”
बसमती एकेक वाक्य शांतपणे घेत. काहीही न बोलता. पण डोक्यात ती एका वेगळ्याच वहित नोंदी करत असे.
---
दुसरं घर — खानांचा.
खानसाहेब एकटे होते. म्हातारे. फार बोलायचे नाहीत. पण नेहमीच एक कप चहा बसमतीसाठी तयार असायचा.
“बसमतीबेन, तुमचं नशिब भारी आहे. एवढं काम करूनही चेहरा शांत दिसतो.”
ती हसायची. “काम करणाऱ्याचं चेहरा तर शांतच असतो साहेब. कारण मनातला गोंधळ मळा झाडतानाच साफ होतो.”
खानसाहेब कधी कधी एक रुमाल बसमतीला द्यायचे — जुन्या सुती कापडाचा, वापरलेला पण नीट धुतलेला.
“घाम पुसायला. चेहऱ्यावर नव्हे, आतल्या मनावर.”
---
तिसरं घर — देशपांडेंचं.
इथे एक मुलगी होती — आशा. वय सोळा. बसमती तिच्यावर प्रेम करत असे. पण त्या घरात आशा फारशा बोलत नसे. चेहऱ्यावर नेहमी एक प्रश्न असायचा — “का?”
एक दिवस ती म्हणाली, “बाई, तुमचं कोणी नाही का?”
बसमती शांत झाली. मग म्हणाली, “आहे. पण आता ते सगळं आठवणीत राहतं. जसं जुनं वासरं हरवलं तरी गाईचं दूध थांबत नाही. फक्त पाणी वाढतं.”
आशाने तिच्या हातात एक निळी रिबीन ठेवली. “तुमच्यासाठी.”
त्या दिवशी बसमतीनं ती रिबीन आपल्या केसात बांधली. पहिल्यांदाच.
---
चौथं घर — मानेसर.
ते नवं जोडपं होतं. मोठ्या शहरातून इथे राहायला आलेलं. घर आधुनिक. पण मनं ओसाड. मानेसाहेब आई-वडिलांना विसरून गेलेले. बायको दिवसभर फोनवर.
बसमतीचं काम इथे होतं — सगळं एकत्र करून मांडणं. आणि सगळं विस्कळीत होईपर्यंत थांबणं.
एकदा मानेबाईनं तिला विचारलं, “ताई, तुम्ही इतकं काम करता, पण स्वतःसाठी काही नाही का ठेवत?”
बसमती हसली. “माणूस काहीही काम करत असो, शेवटी तो त्याच्या नजरेचा हिशोब ठेवतो. मी रोज लोकांच्या घरात पाहते. काही उघडं दिसतं, काही बंद कपाटात लपलेलं. मी फक्त माझ्या नजरेनं मोजते — कोण किती एकटं, कोण किती गोंधळलेलं.”
---
एक दिवस
एका सकाळी बसमती बाई घरातून बाहेर पडली. नेहमीसारखी. पण त्या दिवशी काहीतरी वेगळं होतं. तिचं चालणं थोडं धीमं होतं. छातीवर हात ठेवलेला.
पहिलं घर — तिनं साफ केलं. पण काही बोलली नाही.
दुसऱ्या घरात — खानसाहेबांनी चहा दिला. पण ती प्यायली नाही. फक्त हसली.
तिसऱ्या घरात — आशानं विचारलं, “ताई, तब्येत बरी नाही वाटत का?”
ती फक्त म्हणाली, “आता हिशोबाची वेळ आली.”
चौथ्या घरात पोचल्यावर, ती मानेसाहेबांच्या दारात थांबली. आणि झाडू बाजूला ठेवून जमिनीवर बसली. डोळे मिटले.
---
दोन तासांनी...
बसमती हललीच नाही. शेजारच्या कामवालीनं पाहिलं. तिनं गडबड उडवली.
पोलीस आले. डॉक्टर आले.
खिशात एक जुनी वही सापडली — काळसर कव्हरची.
पाने थोडीफार लिहिलेली — पण त्या पानांवर काहीतरी वेगळंच होतं.
"हिशोब"
प्रत्येक घराचं एक नाव.
त्यानंतर काही शब्द:
“जोशी — गरज आणि इगोचा संघर्ष”
“खान — एकटेपणाचा चहा”
“देशपांडे — अपूर्ण प्रश्न”
“माने — आधुनिक पण विसरलेलं माणूसपण”
शेवटी तिचं स्वतःचं पान:
“बसमती — झाडणाऱ्या हातांनी लोकांचं आयुष्य स्वच्छ केलं. पण स्वतःसाठी काही ठेवलं नाही. शेवटचा हिशोब — मी काही कमावलं नाही. पण लोकांच्या मनांवर धूळ बसू दिली नाही.”
---
अंत
बसमतीच्या अंत्यसंस्काराला चार घरांमधले सगळे लोक आले. प्रत्येकाने एकेक आठवण सांगितली. आशानं तिच्या केसात निळी रिबीन बांधली. खानसाहेबांनी ती जुनी बांगडी स्वतःच्या छातीशी धरली.
कोणी रडत नव्हतं. सगळे शांत होते.
जणू त्या शांततेनं सांगितलं —
कधी कधी झाडणाऱ्याचा हिशोब आपल्याला आरशात दिसतो.
---
समाप्त.
