ભાગ ૨: પાટા વગરના પંખીઓ
"પાટા હવે નથી. પણ યાત્રા અધૂરી છે..."
હવા શાંત હતી. સમય અટકી ગયો હતો. પણ કંઇક ચાલતું રહ્યું હતું…
સમીરની આંખો ધીરે ધીરે ખુલી રહી હતી. આંખોની પાંપણ ઉપર ભેજ હતો, અને આજુબાજુ એક નવો વાતાવરણ. દૂધિયા કુંધળાટ જેમ આકાશમાં તરતા અવાજો હવે નજીકથી બોલતા લાગ્યા.
> "અહીંથી યાત્રા ફરી શરૂ થાય છે... પણ હવે તમે મુસાફર નહીં, દિશા બની ગયા છો."
સમીર ઊઠે છે અને જુએ છે કે એ હવે રેલવે સ્ટેશનમાં નથી.
એ છે એક વિશાળ ખુલ્લો મેદાન – જ્યાં પાટા જમીનમાં દટાયેલા નથી, પણ આકાશમાં ઊંચકાયેલા છે.
દરેક પાટા એક અલગ અલગ દિશામાં દોડે છે – કે ક્યાંક મર્યાદાઓની બહાર...
એ ઊંચી ઊંચી અવાજોથી ઘેરાયેલું સ્થાન હતું, જ્યાં ભૂતકાળ, વર્તમાન અને ભવિષ્ય – બધું એકસાથે બોલતું હતું.
સમીર હવે એક યુનિવર્સલ કોચમાં હતો. ત્યાં બીજા ૬ મુસાફરો હતાં. દરેક પોતાનું પાતાળ લઈને આવી ગયેલો.
🕰️
1. સદાફ – એક અફઘાની સ્ત્રી, જેના પતિએ તેણી પર વિશ્વાસ ન રાખ્યો અને મૃત્યુ પામી હતી.
2. રાઘવ – એક સાયકૉલોજિસ્ટ, જેણે એક આગાહી કરી હતી અને એ પોતે જ એમાં ફસાયો.
3. મિસ ધવન – એક શિક્ષિકા, જેઓ મૃત્યુના એક દિવસ પહેલાં લૉગબુક લખતી હતી અને એ લૉગ હવે જીવંત છે.
4. યુસુફ – એક મ્યુઝિશિયન, જેણે અવાજોને મૃત્યુના પાછળ છુપાવવાનો પ્રયાસ કર્યો.
5. લિના – એક બાળક, જેના સપનાઓ અને મોત વચ્ચે માત્ર એક શ્વાસનો અંતર હતો.
6. પંડિત નારણદાસ – કે જેને સદીઓ જૂના રહસ્યોના કંટાળો હતો.
સમીર હવે એના અંદરના પાટા શોધી રહ્યો હતો.
> "આ ટ્રેન હવે ભવિષ્ય તરફ નહીં દોડે... હવે આ ટ્રેન તમારા અંદરના અંધારાની દિશા તરફ દોડશે."
કોઈ અવાજ બૂમ પાડે છે:
> "પાટા વગરના પંખી… હવે ઉડી ગયા છે. પણ તમે ક્યાં જશો જો માર્ગ તમારા દાંયા ભાગમાંથી ઊઠે છે અને ડાબા ભાગમાં તમારા કાળભૈરવ ઊભા છે?"
ટ્રેનનું નામ હવે "00X" બની ગયું છે.
પ્રથમ સ્ટેશન: "શબ્દોની શમશાન"
આ જગ્યાએ દરેક મુસાફરે પોતે ક્યારે બોલી નાખેલી એવી વાતો સાંભળી. એમાંથી જે શબદ અસત્ય હતા, એ આત્માઓ બની ગયા.
અને એ આત્માઓ હવે આપણી ટ્રેન સાથે ચઢી ગયા છે...
ટ્રેન હવે "શબ્દોની શમશાન"માંથી પસાર થઈ રહી હતી. અંદર એક અત્યંત ઊંડો શાંત અવાજ鳴તો રહ્યો – એ અવાજ ન તો ઘંટનો હતો, ન તો છટકારા જેવો. એ તો એવો અવાજ હતો જે આત્મા વિચારે ત્યારે ઊઠે.
કોચ નં. 6 – લિના ઉભી રહી હતી. એનું નાનપણ અવાજ સાથે દબાયેલું હતું. એણે નાનપણમાં અનેકવાર રાત્રે થતું સપનું આજે પહેલીવાર ખૂણે બેઠું જોયું – એ જ જગ્યા, એ જ સાથ…
> "આ અવાજો કોઈકના બીલખનો પ્રતિબંધ છે. અમે એ છીએ જે કદી બોલી ન શક્યા. પણ હવે અમારા શબદ તમારા બોલવામાં જીવશે."
ટ્રેનના દરવાજા ફરી ખૂલે છે. સદાફ બહાર ઉતરે છે – એ જાય છે એક ગુફામાં. એક અંદરથી બોલ આવે છે:
> "અલફાજ, જો અફસોસના બની જાય, તો મૃત્યુ સજાવટ લાગે."
સદાફ હવે પોતાનું ભૂતકાળ નહીં, પરંતુ ભવિષ્ય ભોગવે છે.
કોચમાં હવે અંધારું વધી રહ્યું છે. રાઘવ પોતાની ખાલી બુક લઇને ઊભો થાય છે – તે કહે છે,
> "મને આ કોચમાં કોઈ પણ એવું જણાયું નથી, જે હું અગાઉ ના સપનામાં ન જોયું હોય... તો શું હું અહીં પહેલાં આવી ચૂક્યો છું?"
સમીર ધબકતો ઊભો થાય છે. એ કોચના અંતમાં એક દૃશ્ય જુએ છે – જ્યોતિર્મય પાટા, જે આંખોને બોલાવે છે.
ટ્રેન હવે બીજી દિશામાં વળી રહી છે.
હવેનું સ્ટેશન છે – "મૌનના પડછાયાં"
અહીંથી આગળ કંઈ પણ બોલી શકાય તે પહેલાં… ભૂતકાળ બોલે
"મૌનના પડછાયાં"... આ સ્થાન એનું નામ જેવું જ હતું – જ્યાં અવાજો માત્ર પોતાનું અસ્તિત્વ ખોવી ચૂકેલા લાગ્યા.
કોચનો દરવાજો ધીમેથી ખૂલે છે. દરેક મુસાફર જાણે પોતાનો ધબકતો કાલ અંધારામાં મૂકીને બહાર નીકળે છે.
અહીં જમણેથી એક પાથરી રહેલી ઓરડો છે, જેમાં અંદર પ્રવેશવા માટે દરવાજો નહિ, પણ એક ધૂંધથી બનેલી અંદરખાન છે. લિના, મિસ ધવન અને સમીર એકસાથે એ તરફ વળે છે.
વિચિત્ર વાત એ છે કે દરેક મુસાફર જે પણ વિચારે છે એ અવાજ રૂપે બહાર પડતો નથી, પણ એક પ્રકાશ રૂપે સામે દર્શાય છે. અવાજો હવે અંદર છે, પ્રકાશ બહાર છે.
મિસ ધવન પોતાનું પાતાળ જુએ છે – એક જૂનું વર્ગખંડ, જ્યાં એની લાસ્ટ ક્લાસ ચાલી રહી હતી. વિદ્યાર્થીઓ એક પછી એક મૌન સાથે ઊભા છે, અને છેલ્લે... એક ખાલી ખુરશી.
> "આ ખુરશી... એ વિદ્યાર્થી માટે હતી જે ક્યારેય આવ્યો નહિ. પણ એ ક્યારેય મર્યો પણ નહિ."
સમીર એ ખાલી ખુરશીને જોવા લાગે છે. એ ખુરશી હવે પોતાનું નામ કહે છે:
> "સમીર. હું જ છું તું – જે ક્યારેય પોતાને ઓળખી શક્યો નહિ."
અચાનક, પંડિત નારણદાસ ઉદ્ભવ થાય છે – એને જુઓ તો જાણે એની આંખોમાં સદીઓ જૂનો વિસ્ફોટ છૂપાયેલો હોય.
> "મૌન એ શબદોથી વધુ ઊંડું ઝેર છે. એકવાર પીને જુઓ... તમે બોલશો પણ તમારું કહેલું કોઈ સાંભળશે નહિ."
કોચની દીવાલો હવે શ્વાસ લઈ રહી છે. દીવાલો પર ઘસાઈને અવાજો ઘૂમતા જાય છે.
યુસુફનો વાદ્યશ્રેણી ત્યાં મૂંઝાઈ ગઈ છે. એ પથ્થર થઈ ગયું છે. દરેક ગીત હવે એક નિઃશબ્દ ચીસ બની ગયું છે.
> "હું તો માનો હતો કે સંગીત એ શાંતિ આપે છે... પણ કદાચ એ પણ એક પ્રકારનું શસ્ત્ર છે."
ટ્રેન whistle ફૂંકે છે – અને એ અવાજ હવે મૌન છે.
ટ્રેન હવે આગળ વધે છે – "અંધકારના અર્થ" તરફ.
"અંધકારના અર્થ"
જેમજ ટ્રેન whistle ભરીને આગળ વધી… એક અનોખી શાંતિ ફરી રહી હતી. એ શાંતિ એવો અવાજ હતી જે શબદોથી નથી, પણ આત્મા અંદરથી ઊઠે.
ટ્રેન હવે મિડનાઈટ ઝોનમાં પ્રવેશી હતી. ઘડિયાળના બધા અંકો બંદ થયેલા, ઊંડા અંધકારમાં ડૂબેલા લાગતા હતા.
સમીર એ તરફ તાકી રહ્યો હતો – જ્યાં પાટા અદ્રશ્ય થઈ ગયા હતા. હવે ટ્રેન જમીન પર નહિ, પણ એક ચિત્રપટ જેવા અસ્તિત્વ પર દોડતી હતી.
> "અંધકારનો અર્થ એ છે – જે તમે જોતાં જ નથી પણ છતાં કાંઈક સમજાઈ જાય છે."
આ અવાજ કોણનો હતો એ કોઈને ખબર નહીં પડી. દરેક મુસાફર પોતપોતાની ખુરશીથી ઊઠી ગયા હતા.
પંડિત નારણદાસ હવે અંધારાની દિશામાં ચાલી રહ્યા હતા. તેમના હાથમાં એક જ્યોતિ હતી – એ પ્રકાશ નહિ, પણ યાદોની જ્યોતિ હતી.
> "અંધકાર એ છે, જ્યાં યાદો પ્રકાશ આપે છે અને શબદો ખોવાઈ જાય છે."
ટ્રેન હવે એક નવી જગ્યાએ પહોંચી હતી – સ્ટેશન નહિ, પણ એક માધ્યમ જેવું.
આ સ્થળનું નામ "અભિવ્યક્તિના અંધકાર" હતું.
અહીં દરેક મુસાફરે પોતે કદી ન કહી શકેલા શબદોની છબી જોઈ. સદાફે એક નમ બ્રેડ જોઈ – જે એણે કદી પોતાની દીકરી સાથે વહેંચી ન હતી. લિના એનો ખૂણો ખિલાઉનો જોયો – જ્યાંથી એને દૂર લઈ જવાઈ હતી. યુસુફે પોતાનું ગીટાર જોયું – એ રાત્રે તૂટેલું અને એણે ક્યારેય સંગીત વગાડ્યું નહોતું ત્યારથી.
મિસ ધવન એક છોકરીની આંખો જોઈ રહી હતી – જે રક્તથી લથપથ હતી, પણ બોલી રહી નહોતી. મૌન, અંધકાર અને રક્તનું ભયાનક સમીકરણ તેના મનમાં ઊભું થયું.
> "શું મૌન એ પણ અપરાધ બની શકે?"
સમીર આગળ વધ્યો… એ જગ્યાએ કે જ્યાં એક પાંદડું હતું – એ પાંદડું કોઈ ખૂણામાંથી આવે એવું લાગતું હતું, પણ એ પાંદડાની છાયામાં એ પોતે દેખાઈ રહ્યો હતો… પણ એકદમ બદલાયેલો.
> "હું એ છું જે હું ક્યારેય હતો નહોતો… અને કદાચ એજ મારું સાચું અસ્તિત્વ છે."
ટ્રેન whistle ભરે છે – પણ હવે એ whistle, કેવળ અવાજ નહિ, એક સ્પંદન છે. એક સંકેત છે કે આગળ જે છે તે તમારું છે, પણ તમને માટે નહિ.
ટ્રેન હવે આગળ જાય છે...
"અલેખ અવાજોનું ખાલી જગ્યા" તરફ.
"અલેખ અવાજોનું ખાલી જગ્યા"
જ્યાં શબદો લખાયા નથી, જ્યાં અવાજો કહેવા કરતાં વધુ છુપાવે છે, ત્યાંથી યાત્રા ફરી શરૂ થઈ રહી હતી.
ટ્રેન હવે એક એવા વિસ્તૃત ઓરડામાં પ્રવેશી હતી જ્યાં દિવાલો પારદર્શક હતી – પણ બહાર કંઈ નહોતું દેખાતું. દિવાલો જેવી હોય એવું લાગતું હતું, એ તંતુઓ જેવી હતી – જેને જોતા જોતા જાણે કોઈ અવાજ સ્મરણ કરાવવા લાગે.
યુસુફ એ એક ચિત્ર જોયું. એ ચિત્રમાં સંગીતના તંતુ દેખાતા હતા – પણ એમાંથી કોઈ ધ્વનિ બહાર આવતો નહોતો. એ અવાજ માત્ર યુસુફના અંદરના કમ્પનમાં જ હતો.
> "મૂકતા અવાજો એ શબદ કરતા ઊંડા સંદેશ છે. એ વાતો છે જેને બોલવામાં નહીં, જીવીમાં આવે."
મિસ ધવન એક પારદર્શક બોક્સ સામે ઉભી હતી – જ્યાં બધાં વિદ્યાર્થીઓનાં અવાજો ભેગાં હતા. દરેકનો એક શબદ – જે તે વિદ્યાર્થીએ ક્યારેય ન કહેલો.
એમાંથી એક અવાજ ધીમેથી બોલ્યો:
> "મેડમ... તમે મને ક્યારેય પૂછ્યું નહોતું કે હું કેમ મૌન છું."
મિસ ધવનનાં આંખો ભીની થઇ. એ હવે એક શિક્ષિકા નહોતી, એ એક શિખામણ બની ગઈ હતી – જે હવે પોતે જ શીખી રહી હતી.
સમીર એક ખાલી નોટબુક જોઈ રહ્યો હતો. એની દરેક પાનીઓ રેખાવિહિન હતી, પણ જ્યારે એ નજર નાખતો ત્યારે પાંદડાંની નીચે એમના બાળપણનાં અવાજો ગૂંજી ઉઠતા.
એ અવાજો કહેતાં:
> "તમે જે ભૂલી ગયા છો એ ભુલાઇ ગયેલું નથી. એ તમારામાં જ છે."
સદાફ એ ખૂણામાં એક દરપણ જોઈ રહી હતી – જેમાં એની પતિનો અવાજ ન હતો, પણ એની પોતાની ભીતરનો અવાજ отражался.
> "તું ક્યારેય એકલી નહોતી... તું એ અવાજ હતી જેને બધા દબાવવા માગતા હતા."
પંડિત નારણદાસ હવે એક દિવાલ સામે ઊભા હતા – જ્યાં કોઈ ભાષા નહોતી. માત્ર સ્પંદન હતું.
> "અલેખ અવાજો એ જ વેદો છે, જે લખાઈ નથી શક્યા. પણ જેને માત્ર અનુભવી શકાય છે."
ટ્રેન whistle ફૂંકે છે – અને હવે એ whistle પાથારી રહી છે એક નવી દિશા:
"ઝાંખી સ્મૃતિઓનો શૂન્યકક્ષ"
ટ્રેન એક વાર ફરી આગળ ધપે છે…
ભાગ ૨નો અંત:
ટ્રેનના દરવાજા બંધ છે, પણ એ દરવાજા અવાજોથી બનેલા છે. હવે એ અવાજો, મુસાફરોના સ્મરણમાં વળી રહ્યા છે.
સમીર હવે ખૂણામાં બેઠો છે – ખુદની પાસે. પંડિત નારણદાસે એકવાર કહ્યું હતું:
> "યાત્રા તે નથી જ્યાં તમે જાઓ છો, યાત્રા એ છે જ્યાંથી તમે પાછા આવો છો – પણ બદલાઈને."
દરેક મુસાફર હવે થોડુંક બદલાઈ ચૂક્યો છે.
મિસ ધવન હવે વિદ્યાર્થીની સામે નહીં, પણ પોતે પોતાની શિક્ષિકા બની ગઈ છે.
યુસુફ સંગીતને ફરીથી સાંભળવા તૈયાર છે – બહાર નહીં, પણ અંદરથી.
સદાફ ફરીથી હાથમાં પંખી લેવા માંગે છે – પણ આ વખતે એ પંખી ઊડી જશે એ જાણીને પણ.
ટ્રેન હવે એક નવા સ્ટેશન તરફ નથી જતી. એ હવે એક નવો અદૃશ્ય પાટો બનાવી રહી છે – ભવિષ્ય માટે.
અંધકારના અર્થ, અલેખ અવાજો અને ઝાંખી સ્મૃતિઓ – હવે દરેક મુસાફરના અંદર વસ્યા છે.
અને ટ્રેન… એ તો બસ રવાના છે… અજાણ્યાં તરફ, પરંતુ આપણા જ અંતરના પાટા પરથી…
