ગુરુ તેગ બહાદુર – નાવમાં ગુરુ
यदा न धर्मो न च ज्ञानं, तदा लोकः पतति अधः।
જ્યારે ધર્મ અને જ્ઞાનનો અભાવ હોય, ત્યારે લોક (સમાજ) નીચે પડે છે।
ગુરુ તેગ બહાદુરનું મૂળ નામ ત્યાગ મલ હતું. તેમની બહાદુરી જોઈને તેમના પિતા ગુરુ હરગોવિંદ અને સિખોના આઠમા ગુરુએ તેમને આ નામ આપ્યું હતું. શીખ ધાર્મિક અધ્યયનના સ્રોતોમાં તેમનો ઉલ્લેખ 'સંસારની ચાદર' તરીકે કરવામાં આવે છે, જ્યારે ભારતીય પરંપરામાં તેઓ 'હિંદ દી ચાદર' તરીકે ઓળખાય છે.
ગુરુ તેગ બહાદુરજીનો જન્મ શીખ ઈતિહાસકાર સતબીર સિંહે તેમના પુસ્તક 'ઇતિ જિન કરી'માં લખ્યું છે, "ગુરુ તેગ બહાદુરનો જન્મ વિક્રમ સંવત ૧૬૭૮ના વૈશાખ માસના પાંચમા દિવસે પંજાબના અમૃતસરમાં થયો હતો. આધુનિક ગ્રેગોરિયન કેલેન્ડર મુજબ આ દિવસ શુક્રવાર હતો અને તારીખ હતી ૧ એપ્રિલ, ૧૬૨૧.
તેમના પિતા શીખોના છઠ્ઠા ગુરુ શ્રી ગુરુ હરગોવિંદ સાહિબ હતા અને માતાનું નામ માતા નાનકી હતું. ગુરુ તેગ બહાદુરજીનો જન્મ અમૃતસરના ગુરુ કે મહેલમાં થયો હતો. ગુરુ તેગ બહાદુર, ગુરુ હરગોવિંદ સાહિબના સૌથી નાના પુત્ર હતા. તેમણે પ્રારંભિક શિક્ષણ ભાઈ ગુરદાસજી પાસેથી અને શસ્ત્ર વિદ્યા ભાઈ જેઠાજી પાસેથી મેળવી હતી. તેમના લગ્ન માર્ચ ૧૬૩૨માં જલંધર નજીક કરતારપુરના ભાઈ લાલ ચંદ અને માતા બિશન કૌરની પુત્રી બીબી ગુજરી સાથે થયા હતા.
તેમનું બાળપણનું નામ ત્યાગ મલ હતું. તેમના પિતાનું નામ ગુરુ હરગોવિંદ સિંહ હતું. તેઓ બાળપણથી જ સંત સ્વરૂપ, ગહન ચિંતનશીલ, ઉદાર હૃદયના, બહાદુર અને નિર્ભય સ્વસ્વભાવના હતા. 16 એપ્રિલ 1664ના રોજ શ્રી ગુરુ તેગ બહાદુરજી સિખોના નવમા ગુરુ બન્યા. તેમણે ધર્મ અને માનવતાની રક્ષા માટે હસતાં-હસતાં પોતાના પ્રાણોનું બલિદાન આપ્યું. ગુરુ તેગ બહાદુરજીની શિક્ષા-દીક્ષા મીરી-પીરીના માલિક ગુરુ-પિતા ગુરુ હરગોવિંદ સાહિબની છત્રછાયામાં થઈ. આ દરમિયાન તેમણે ગુરુબાણી, ધર્મગ્રંથોની સાથે-સાથે શસ્ત્રો અને ઘોડેસવારીની શિક્ષા પણ પ્રાપ્ત કરી. સિખોના આઠમા ગુરુ હરિકૃષ્ણ રાયજીનું અકાળ મૃત્યુ થયું, તેથી ગુરુ તેગ બહાદુરજીને ગુરુ બનાવવામાં આવ્યા.
ગુરુ હરગોવિંદ સાહિબ મુઘલો સાથે કરતારપુરની લડાઈ પછી જ્યારે કીરતપુર જઈ રહ્યા હતા, ત્યારે ફગવાડા નજીક પલાહી ગામે મુઘલ સેનાની એક ટુકડીએ તેમનો પીછો કરીને અચાનક હુમલો કર્યો.
મુઘલો સાથેની આ લડાઈમાં પિતા ગુરુ હરગોવિંદ સાહિબની સાથે તેગ (કૃપાણ)ની વીરતા દર્શાવ્યા પછી તેમનું નામ ત્યાગ મલથી તેગ બહાદુર થયું.માત્ર 14 વર્ષની ઉંમરે તેમણે પોતાના પિતા સાથે મુગલોના હુમલા સામેના યુદ્ધમાં પોતાની વીરતા દર્શાવી. આ વીરતાથી પ્રભાવિત થઈને તેમના પિતાએ તેમનું નામ તેગ બહાદુર એટલે કે તલવારના ધણી રાખ્યું.
શિરોમણિ ગુરુદ્વારા પ્રબંધક સમિતિના પુસ્તક 'શીખ ઈતિહાસ' મુજબ, "શીખોના આઠમા ગુરુ, ગુરુ હરકૃષ્ણ સાહિબજીનું દેહાંત થયું. ત્યારબાદ માર્ચ ૧૬૬૫માં ગુરુ તેગ બહાદુર સાહિબ અમૃતસર નજીકના બકાલા કસબામાં ગુરુની ગદ્દી પર બિરાજ્યા અને શીખોના નવમા ગુરુ બન્યા."
ઔરંગઝેબના દરબારમાં એક વિદ્વાન પંડિત ગીતાના શ્લોકો વાંચીને તેનો અર્થ સમજાવતો હતો, પરંતુ તે કેટલાક શ્લોકો છોડી દેતો હતો. એક દિવસ પંડિત બીમાર પડ્યો અને ઔરંગઝેબને ગીતા સંભળાવવા માટે તેણે પોતાના પુત્રને મોકલ્યો, પરંતુ તે પુત્રને એ શ્લોકો વિશે જણાવવાનું ભૂલી ગયો જેનો અર્થ ન કરવો હતો. પુત્રે ઔરંગઝેબને સંપૂર્ણ ગીતાનો અર્થ સંભળાવ્યો, જેથી ઔરંગઝેબને સ્પષ્ટ થયું કે દરેક ધર્મ પોતાનામાં મહાન છે. પરંતુ ઔરંગઝેબ પોતાના ધર્મ સિવાય અન્ય ધર્મની પ્રશંસા સાંભળી શકતો નહોતો. તેના સલાહકારોએ સૂચવ્યું કે તેણે સૌને ઇસ્લામ ધર્મ સ્વીકારવા દબાણ કરવું જોઈએ. ઔરંગઝેબે આ વાત સ્વીકારી અને બધાને ઇસ્લામ ધર્મ અપનાવવાનો આદેશ આપ્યો, અને કેટલાક લોકોને આ કામ સોંપ્યું. તેણે કહ્યું કે બધાને જણાવી દેવામાં આવે કે ઇસ્લામ ધર્મ સ્વીકારો અથવા મોતને ગળે લગાડો. જ્યારે આવું દબાણ શરૂ થયું, ત્યારે અન્ય ધર્મના લોકોનું જીવન દુષ્કર બની ગયું.
શીખ ઈતિહાસના પુસ્તકમાં આગળ લખ્યું છે, "કાશ્મીરના મટન નિવાસી પંડિત કૃપા રામના નેતૃત્વમાં સંકટગ્રસ્ત કાશ્મીરી પંડિતોનું એક પ્રતિનિધિમંડળ શ્રી આનંદપુર સાહિબમાં શ્રી ગુરુ તેગ બહાદુર સાહિબની શરણમાં પહોંચ્યું."
પંડિતોએ ગુરુ તેગ બહાદુર સાહિબને ઔરંગઝેબના શાસન દ્વારા જબરજસ્તીથી ધર્માંતરણ અને તેમની પીડાઓની લાંબી વાર્તા સંભળાવી.
ત્યારે ગુરુ તેગ બહાદુરે જવાબ આપ્યો હતો કે, 'એક મહાપુરુષના બલિદાનથી શાસનના અત્યાચારોનો અંત આવશે.' આ અત્યાચારનો ભોગ બનેલા કાશ્મીરના પંડિતો ગુરુ તેગ બહાદુર પાસે આવ્યા અને તેમને જણાવ્યું કે ઇસ્લામ ધર્મ સ્વીકારવા માટે કેવી રીતે દબાણ કરવામાં આવે છે અને ન સ્વીકારનારાઓને નાના-મોટા અત્યાચારોનો સામનો કરવો પડે છે. અમારી બહેન-દીકરીઓની ઇજ્જતને જોખમ છે. જ્યાંથી અમે પાણી ભરીએ છીએ, ત્યાં ગાયનાં હાડકાં ફેંકવામાં આવે છે. અમને નિર્દયતાથી મારવામાં આવે છે. કૃપા કરીને અમારા ધર્મનું રક્ષણ કરો. જ્યારે આ લોકો પોતાની વ્યથા વર્ણવી રહ્યા હતા, તે જ સમયે ગુરુ તેગ બહાદુરના નવ વર્ષના પુત્ર બાળા પ્રીતમ (ગુરુ ગોવિંદ સિંહ) ત્યાં આવ્યા અને પૂછ્યું, “પિતાજી, આ લોકો આટલા ઉદાસ કેમ છે? તમે આટલી ગંભીરતાથી શું વિચારી રહ્યા છો?”
ગુરુ તેગ બહાદુરે કાશ્મીરી પંડિતોની સમસ્યા સમજાવી. ત્યારે બાળા પ્રીતમે પૂછ્યું, “આનો ઉકેલ કેવી રીતે આવશે?”
ગુરુ સાહિબે કહ્યું, “આ માટે બલિદાન આપવું પડશે.”
બાળા પ્રીતમે કહ્યું, “મારી નજરમાં તમારાથી મહાન પુરુષ કોઈ નથી. ભલે બલિદાન આપવું પડે, પરંતુ તમે આ લોકોના ધર્મનું રક્ષણ કરો.”
આ સાંભળીને ત્યાં હાજર લોકોએ પૂછ્યું, “જો તમારા પિતાજી બલિદાન આપશે, તો તમે અનાથ થઈ જશો અને તમારી માતા વિધવા થઈ જશે.”
બાળકે જવાબ આપ્યો, “જો મારા એકલાના અનાથ થવાથી લાખો લોકો અનાથ થવાથી બચી શકે અને મારી માતાના એકલી વિધવા થવાથી લાખો માતાઓ વિધવા થવાથી બચી શકે, તો મને આ સ્વીકાર્ય છે.”
ત્યારબાદ ગુરુ તેગ બહાદુરે પંડિતોને કહ્યું, “જાઓ અને ઔરંગઝેબને કહો કે જો ગુરુ તેગ બહાદુર ઇસ્લામ સ્વીકારી લેશે, તો અમે પણ સ્વીકારીશું. પરંતુ જો તમે તેમને ઇસ્લામ સ્વીકારવા નહીં મનાવી શકો, તો અમે પણ ઇસ્લામ સ્વીકારીશું નહીં અને તમે અમારા પર દબાણ નહીં કરી શકો.” ઔરંગઝેબે આ વાત સ્વીકારી.
શીખ ઈતિહાસ મુજબ, ગુરુ તેગ બહાદુર ખુદ દિલ્હી જવાની તૈયારી કરવા લાગ્યા. સતબીર સિંહના જણાવ્યા મુજબ, ૧૧ જુલાઈ ૧૬૭૫ના રોજ તેઓ પાંચ શીખોને સાથે લઈ દિલ્હી તરફ રવાના થયા.
જુલાઈ 1675માં ગુરુ તેગ બહાદુરજી આનંદપુરથી દિલ્હીમાં ઔરંગઝેબના દરબારમાં ગયા. ત્યાં ઔરંગઝેબે તેમને નાના-મોટા લાલચ આપ્યા, પરંતુ વાત ન બની. ત્યારબાદ તેમના પર અનેક અત્યાચારો કરવામાં આવ્યા. તેમને કેદ કરવામાં આવ્યા, તેમના બે શિષ્યોને મારીને ડરાવવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો, ભાઈ દયાલા, ભાઈ મતી દાસ અને ભાઈ સતી દાસને પહેલાં ગુરુજી સાથે ધરપકડ કરવામાં આવ્યા હતા અને તેમને પીડિત કરવામાં આવ્યા. પરંતુ ગુરુ તેગ બહાદુર ટસથી મસ ન થયા.4 નવેમ્બર 1675ના રોજ ઔરંગઝેબે ગુરુ તેગ બહાદુરને મોત અથવા ઇસ્લામ સ્વીકારવાની બેમાંથી એક પસંદગી કરવાનું કહ્યું.
તેમણે ઔરંગઝેબને સમજાવ્યું, “જો તું બળજબરીથી લોકોને ઇસ્લામ સ્વીકારવા મજબૂર કરે છે, તો જાણી લે કે તું પોતે પણ સાચો મુસલમાન નથી, કારણ કે તારો ધર્મ પણ આ શિક્ષા નથી આપતો કે કોઈ પર અત્યાચાર કરવામાં આવે.”
આ સાંભળીને ઔરંગઝેબને ખૂબ ગુસ્સો આવ્યો. તેણે દિલ્હીના ચાંદની ચોક પર ગુરુ સાહિબનું શિરચ્છેદ કરવાનો આદેશ આપ્યો, અને ગુરુ સાહિબે હસતાં-હસતાં પોતાનું શીશ કપાવીને બલિદાન આપ્યું.
ઈતિહાસકાર પ્રોફેસર કરતાર સિંહે તેમના પુસ્તક 'શીખ ઈતિહાસ - ભાગ ૧'માં લખ્યું છે, સમાનેના સૈયદ જલાલુદ્દીન જલ્લાદે પોતાની તલવાર ખેંચી અને ગુરુજીનું શીશ તલવારથી અલગ કરી દીધું."
શીખ ઈતિહાસ મુજબ, દિલ્હીમાં લાલ કિલ્લાની સામે જ્યાં આજે ગુરુદ્વારા શીશગંજ સાહિબ આવેલું છે, ત્યાં શ્રી ગુરુ તેગ બહાદુર સાહિબજીનું શીશ શરીરથી અલગ કરવામાં આવ્યું હતું. શિરોમણિ ગુરુદ્વારા પ્રબંધક સમિતિના પુસ્તક 'શીખ ઈતિહાસ' મુજબ, ગુરુ તેગ બહાદુરની સામે તેમની હત્યા પહેલાં ત્રણ શરતો મૂકવામાં આવી હતી - કલમા વાંચીને મુસલમાન બનવું, ચમત્કાર બતાવવો અથવા મૃત્યુ સ્વીકારવું. આ ઘટના ૧૧ નવેમ્બર ૧૬૭૫ની છે.ગુરુ તેગ બહાદુરે શાંતિથી જવાબ આપ્યો હતો, "અમે ન તો અમારો ધર્મ છોડીશું, ન ચમત્કાર બતાવીશું. તમે જે કરવું હોય તે કરો, અમે તૈયાર છીએ."
ત્યારબાદ ગુરુ તેગ બહાદુર પર શાસનના હુમલા શરૂ થયા. પહેલાં મૌખિક રીતે ધમકી આપવામાં આવી અને તેમને ઇસ્લામ સ્વીકારવા માટે દબાણ કરવામાં આવ્યું. પરંતુ જ્યારે ગુરુ સાહિબે તેમની વાત ન સ્વીકારી, ત્યારે શાસને દમનનો સહારો લીધો અને તેમના પર અત્યાચાર શરૂ કર્યા.
ગુરુ સાહિબની આંખો સામે તેમની નિર્દયતાપૂર્વક હત્યા કરવામાં આવી. ભાઈ મતી દાસજીને આરીથી બે ભાગમાં કાપી નાખવામાં આવ્યા. પછી ભાઈ દયાલાજીને ઉકળતા પાણીની કઢાઈમાં નાખીને ઉકાળવામાં આવ્યા. જ્યારે શાસનના જલ્લાદોએ ભાઈ સતી દાસજીને કપાસમાં લપેટીને આગ લગાડી દીધી.
પોતાની શહાદત પહેલાં ગુરુ તેગ બહાદુરે 8 જુલાઈ 1675ના રોજ ગુરુ ગોવિંદ સિંહને સિખોના દસમા ગુરુ તરીકે નિયુક્ત કર્યા હતા. ગુરુ તેગ બહાદુરજીની યાદમાં તેમના શહીદી સ્થળ પર એક ગુરુદ્વારા સાહિબ બનાવવામાં આવ્યું છે, જેનું નામ ગુરુદ્વારા શીશ ગંજ સાહિબ છે.
कर्मेणैव फलं प्राप्तुं, तदा लोकः सति अधः।
કર્મથી જ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યારે લોક (સમાજ) સુરક્ષિત રહે છે।
