૧૮
ભૂલાં પડેલાં દેવાંશીઓ!
માધવ મહેતો ચિત્તોડ પહોંચ્યો. એણે ત્યાં પ્રિયપટુ મહેતાની ઓળખાણ તાજી કરી. તે પહેલાં એ એક-બે વખત એને ચંદ્રાવતીમાં મળ્યો હતો. રાવળજીને પ્રિયપટુ ઉપર વિશ્વાસ હતો. એનો પુત્ર વેદશર્મા રાવળજીના રાજકવિ જેવો હતો. પણ માધવ મહેતાને એક વાતની ખબર હતી. રાવળજીને ચંદ્રાવતી લેવી છે. એમણે એક વખત એ લીધી પણ હતી. એ વાત એ કાઢ્યા વિના નહિ રહે. પણ રાણીની વાવની સભામાં પોતે જ એ નીતિનો વિરોધ કર્યો હતો. એટલે હવે જો એ નીતિ સ્વીકારે તો મહારાજનો વિશ્વાસ ગુમાવે. વળી મહારાજને એ નીતિ ખપતી જ ન હતી. પણ એ નીતિ ન સ્વીકારે તો રાવળજીને શી રીતે મનાવવા એ મોટો કોયડો હતો. એનું કામ ઘણું અટપટું હતું. વિશળદેવની શકરાબાજ દ્રષ્ટિ એની નિશ્ચલતાની રાહ જોઇને બેઠી હતી, એ પણ એ જાણતો હતો. વિશળદેવે રાવળજીને ખાનગી રીતે ચંદ્રાવતીની આપેલી લાલચ પણ એની વિરુદ્ધમાં હતી.
એણે જે રાજનીતિ બતાવી તે શુદ્ધ હેતુથી બનાવી હતી. અર્બુદમંડલના નાક સમું ચંદ્રાવતી જો પાટણ ગુમાવે, તો તરત જ બીજું પણ ઘણું ગુમાવી બેસે. એમાં તો એ મહાન શ્રેષ્ઠીઓનો સાથ ગુમાવે. મોટો વ્યાપારમાર્ગ ગુમાવે. ધાર્મિક મહત્વ ગુમાવે. પાટણ ઉપર આવનાર સામેનો મહાન યુદ્ધ મોરચો ગુમાવે. વહેલે મોડે આખું અર્બુદમંડલ ગુમાવે. અને છેવટે તો એમાંથી ગુજરાતને પોતાને જ ગુમાવે. અત્યાર સુધી મેદપાટને, નડૂલને, માલવરાજને, તમામને પાટણે અર્બુદમંડલથી એક તીરવા આઘે રાખ્યા હતા. અર્બુદમંડલ ઉપર નજર બધાની હતી. પણ કોને સારંગદેવ મહારાજે ફાવવા દીધા ન હતા. પોતે મહારાજના એ પ્રયત્નમાં સાથે હતો. એટલે ચંદ્રાવતી ગુમાવીને રાવળજી મનાવી લે, એ આપઘાતી નીતિ પોતે તો લેવાનો જ ન હતો. એનો અભિમાની સ્વભાવ એમાં નમતું આપવા કરતાં પોતે ખસી જવાનું વધુ પસંદ કરે. એને ખાતરી હતી કે વિશળનો કોઈ ને કોઈ સંદેશો, પોતાની પહેલાં આંહીં કદાચ પહોંચી પણ ગયો હોય ને એ રીતે પોતાની વાતને રાવળજી નકારે. રાવળજીની ત્રણ ત્રણ પેઢીથી અર્બુદ ચંદ્રાવતી માટે નડૂલ માલવા વચ્ચે જુદ્ધ તો ચાલ્યાં હતાં એટલે આજે આ ટક રાવળજી જતી નહિ કરે. રાવળજીએ અનેક વખત તો ચંદ્રાવતીમાં દંડનાયક પણ મૂકી દીધો હતો એ દંડનાયક જૈત્રકર્ણને તગડીને, મહારાજ સારંગદેવે અર્બુદમંડલને ફરીને પોતાની પાંખમાં લઇ લીધું હતું. વિશળદેવને મહારાજ સારંગદેવે ત્યાં મૂક્યા હતા. એ તો આજે એ પાઘ ફેરવી બેઠો હતો.
પણ માધવને મોટામાં મોટો ભય સમરસિંહની માતાનો હતો. એનો શબ્દ કોઈ ઉથાપતા ન હતા એમ એણે સાંભળ્યું હતું. તેજસિંહ મહારાજની આ વિધવા ધર્મકારણે ચંદ્રાવતીનો આગ્રહ પકડી રાખતી હતી. તો એ જ કારણે કોઈ પણ પ્રકારના જુદ્ધને આવકારે તેમ ન હતી. વળી ભૂતકાળની અનેક વાતો એણે તો પ્રત્યક્ષ જોઈ હતી. એટલે એના મનમાં પાટણ પ્રત્યે એ રોષ પણ રહેવાનો. એણે સસરા જૈત્રસિંહને તુરુષ્કો સામે જુદ્ધ કરતા અને એમને ભગાડી મૂકતા, સગી આંખે જોયા હતા. સંઘનો ખાવસખાં પાટણ લૂંટીને ભાગ્યો, ત્યારે જૈત્રસિંહે જ એને પડકાર્યો હતો. પાટણ આડા મેદપાટે અનેક ઘા આ પેહલાં ઝીલ્યા હતા. અલ્તમશ ને રઝિયાબેગમના જમાનામાં પણ જૈત્રસિંહ મહારાજ એમની સામે આખડ્યા હતા. જયતલ્લદેવીએ આ બધું જોયું હતું. એના મનમાં એ બેઠું હોય એ સંભવિત હતું.
પાટણ તો જાણે એ બધું ભૂલી ગયું હતું. એણે મેદપાટને એક તસુ પણ અર્બુદમંડલ તરફ આગળ વધવા દીધું ન હતું. ડોશીને મનમાં એ વસવસો રહી ગયો હોવો જોઈએ. એનો એ ડંખ પણ પોતાને નડશે, એ માધવ મહેતો બરાબર સમજતો હતો. એ ઉત્સાહમાં ને વેગમાં આંહીં આવ્યો તો ખરો, પણ આંહીં હવે એણે જોયું કે સામે તો આડાઅવળા ખડક ઊભા છે! એને મહારાજ કરણરાયે કહ્યું હતું કે બંને રાજકુમારો તુરુષ્કો પ્રતિ અગ્નિભરેલા છે. એમની રજપૂતી તમે જગાડજો એનું પરિણામ વધારે સ્થાયી આવશે!
માધવ મહેતાને પણ એ એક જ રસ્તો દેખાતો હતો. તે વેદશર્માને સાથે લઈને રાજદરબારમાં ગયો. એને જે ભય હતો તે સાચો નીવડ્યો. એણે વિશળદેવના એક કાસદને પણ ત્યાં આવેલો જોયો.
એણે એને તરત ઓળખ્યો. ઊભો રાખીને સમાચાર પૂછ્યા. એ હેફેં હેફેં થઇ ગયો. વિશળદેવના જ કોઈ સમાચાર આપીને એ પાછો ફરતો હતો.
આ અપશુકને માધવનો અર્ધો ઉત્સાહ હણી લીધો.
એને ખાતરી થઇ ગઈ કે, પાટણ પડશે તો પોતાના જ છિન્નભિન્ન રહેવાના સ્વભાવથી હવે પડશે.
એ છિન્નભિન્નપણું ટાળવા માટે પોતે પણ જવાબદાર છે, એ ભાન એને રહ્યું નહિ. એનું અતડાપણું, અવ્યવહારુ અભિમાન એ એને કાંઈ દેખાયું નહિ.
ઈશ્વરની એ જ માયા છે. બીજાની અપૂર્ણતાથી બધું બગડતું માણસને જણાતું રહે છે.
એના સદભાગ્યે રાજમહાલયમાં આખી મંડળી એકત્ર થઇ હતી. એ બધા કદાચ સુરત્રાણની વાતમાં હશે. વખતે વિશળનો સંદેશો ત્યાં આવ્યો હોવો જોઈએ. માધવ મહેતો એના ઉપર વિચાર કરતો ચાલ્યો.
રાજમહાલયમાં પહોંચતા માધવ મહેતાને ત્યાં બહારના ખંડમાં બેસાડીને વેદશર્મા મહારાવળ અમરસિંહ પાસે વાત કહેવા ગયો. થોડીવાર પછી એ બહાર આવ્યો ને માધવને મહારાવળજી પાસે અંદર લઇ ગયો. પણ અંદર દાખલ થતાં જ, માધવની અંતરની બેને બદલે ચાર આંખો થઇ ગઈ.
ત્યાં રણભૂમિ કેવી ને રણભૂમિની વાતો કેવી? પૃથ્વી ઉપર ઢળતી પોતાની નજર પણ કોઈને દૂભવે નહિ એવી અત્યંત વિનમ્ર ભાવનાવાળી એક વૃદ્ધ બાઈ ત્યાં બેઠી હતી. માધવે તરત તેને ઓળખી કાઢી. રાજમાતા જયતલ્લદેવી. જૂની રજપૂતી તીખાશ હજી એના કરચલીવાળા ચહેરામાંથી છેક અદ્રશ્ય થઇ ન હતી. પણ એ તીખાશ ઉપર એનો ઘણો કાબૂ હશે, એ સ્પષ્ટ લાગતું હતું. એની આંખમાં પણ કેવળ ખુમારીની ભાવના વસી રહી હતી. પોતે વર્ષો પહેલાં સારંગદેવ મહારાજના જમાનામાં જોયેલી રણરંગી જયતલ્લદેવી હવે ત્યાં હતી જ નહિ.
માધવને આશ્ચર્ય થયું. અને આશા પણ પ્રગટી. કદાચ ડોશીમા જૂનો ડંખ હવે ન સંભારે.
જયતલ્લદેવીની સામે એક ઊર્ણ આસન ઉપર એક જૈનમુનિ બેઠા હતા. એની પડખે રજોહરણ પડ્યું હતું. દ્રષ્ટિ ભોં ઉપર હતી. અમિતસૂરી કહે છે, એ આ હોવા જોઈએ એમ માધવે અનુમાન કર્યું. તેણે બે હાથ જોડીને મુનિજીને વંદના કરી. મુનિજીએ સહેજ એક હાથ લંબાવીને એને આશીર્વાદ આપ્યા. માધવ આગળ આવ્યો. ત્યાં એની દ્રષ્ટિ રાવળજી ઉપર પડી. રાવળજી સમરસિંહ ત્યાં બેઠા હતા; પરંતુ એ પણ જાણે જૂના જમાનાના રાવળજી જ રહ્યા ન હતા. કોઈ અદ્ભુત ફેરફારે જાણે એમનો તમામ દ્રશ્ય પદાર્થોનો રસ જ ઉડાવી દીધો હતો.
પોતાના આગમન વિષે પણ કોઈ કૂતુહલ રાવળજીના ચહેરા ઉપર દેખાતું ન હતું! માધવને બહુ નવાઈ લાગી. ક્યાં એણે જોયેલો અગ્નિ સમો રાવળ સમરસિંહ, અને ક્યાં અ ઠંડા પાણીના સાગર સમો રાવળ સમરસિંહ!
પણ માધવના દિલમાં એ વિચારની સાથે જ એક નવો ભયસંચાર થયો. પોતાનું કાર્ય ચંદ્રાવતીને કારણે અહીં, તો આ ધાર્મિક હવાને લીધે કદાચ હવે અફળ જાય!
એણે દૂરથી જ બે હાથ જોડીને રાવળજીને વંદન કર્યા. રાવળજીએ પણ સામે બે હાથ જોડ્યા. એને પાસે આવવાની ઈશારત કરી. પણ એટલામાં અમિતસૂરિજી જવા માટે બેઠા થયા હતા. એટલે આખું મંડળ બે હાથ જોડીને એમને વિદાય આપતું ઊભું રહ્યું. અને સૌ એમને વંદી રહ્યા. સૂરિજી વિદાય થયા એટલે માધવ જરાક આગળ આવ્યો. ત્યાં એની દ્રષ્ટિ રાવળજીની પડખે પણ જરાક પાછળ બેઠેલા બે રાજકુમારો પર પડી. માધવ ચમકી ગયો.
રત્નસિંહ અને કુંભકર્ણ પણ આંહીં જ હતા.
જલસાગરની પડખે અગ્નિના કુંડ જેવા એ જણાતા હતા. રાવળજી શાંત સાગર સમા હતા તો આ બંનેના રોમેરોમમાંથી નર્યો અગ્નિ પ્રગટતો હતો. માધવને અત્યારે એ આશાના દોર સમા લાગ્યા. પણ એણે હવે ઉપરથી અનુમાન કર્યું. બંને ભાઈઓને રાવળજી પોતે પણ, ઘણી જ નમ્રતાથી રાજમાતાની આમન્યા પાળવા લાગ્યા. નહિતર રતનસિંહ-કુંભાની વીરશ્રી તો અગ્નિશિખા સમી ઉગ્ર દેખાતી હતી. એને કોઈ દિવસ કોઈ ઠારી શકે નહિ. એ કોઈ દિવસ ઠરે નહિ. ઠેઠ સુધી બલી મરે. છેવટે એની ખાખ જ રહે, પણ એ ઠરે નહિ.
એવી તેજસ્વી એ વીરશ્રી હતી.
એને કરણરાયની યાદ આવી ગઈ. આ બંને કુમારોની રજપૂતી ઉપર વધારે આધાર રાખવાનો એણે નિર્ણય કરી લીધો. માધવ એમની અણનમ રજપૂતીને અંતરથી નમી રહ્યો.
એટલામાં માધવની દ્રષ્ટિ જયતલ્લદેવીની પડખે, જરાક જ પાછળ બેઠેલી, કોઈ તેજમૂર્તિ સમી, અત્યંત નમણી લાગતી એક નારી ઉપર ગઈ. એ ચમકી ગયો. આ કોણ હોઈ શકે, એના મનમાં એક સવાલ થયો. પણ એને જોતાં જ એના મનમાંથી કોઈક નવી હવાનો તરંગ ઊભો થતો જણાયો.
એને જોતાં એને એમ જ થઇ ગયું કે, આંહીં આ બધું એ જોઈ રહ્યો છે, તે કોઈ સ્વપ્ન છે. અને આ આખી સ્વપ્નભૂમિ જ ઊભી છે!
રૂપરૂપના અંબર સમી ત્યાં બેઠેલી એ અત્યંત તેજસ્વી નારી કોણ હશે એ માધવના મનમાં મોટો કોયડો થઇ પડ્યો.
એને જોતાં જ એને આ બધું સ્વપ્ન સમું, ભાસવા માંડ્યું હતું. એ નવો વિચિત્ર અનુભવ હતો.
માધવને મનમાં એમ થયું કે પોતે કોઈ સ્વપ્નમાં ચાલી રહ્યો છે. ને આ સ્વપ્નભૂમિની જ રચના છે! પોતે જુએ છે તે સાચું છે એ ખાતરી કરવા માટે એણે કાંઈક ઉતાવળે પણ ધીમે અવાજે પડખે ચાલી રહેલા વેદશર્માને પૂછ્યું પણ ખરું: ‘શર્માજી! આ હું શું જોઉં છું? રાજમાતાની પડખે કોઈ બેઠું છે કે મને એમ લાગે છે? કોણ છે એ?’
વેદશર્માને એના પ્રશ્નની નવાઈ લાગી. તે એની સામે જોઈ રહ્યો. એણે ધીમેથી કહ્યું: ‘નથી ઓળખતા? એ જ યુવરાજ્ઞી પદ્મિની દેવી કહે છે તે!’
માધવે એ નામ ને ખ્યાતિ તો સાંભળ્યા હતાં. આજ એણે પ્રત્યક્ષ દીઠાં. એના મનમાં એણે એની કલ્પના પણ કરી હતી. પણ આંહીં એણે અત્યારે પ્રત્યક્ષ જોયેલી પદ્મિની, એ તો કોઈ કલ્પનાતીત સુંદરી હતી. નામ સાંભળતાં જ એને થઇ ગયું કે જાણે એ કોઈ રૂપસરિતાને કિનારે જઈ ચડ્યો છે જ્યાં પળપળના રૂપ પ્રગટતાં હોય, ક્ષણક્ષણની સુંદરતા ઊભી થતી હોય!
પદ્મિની ખરેખર પદ્મિની હતી. ત્યાં એ શાંત સ્થિર બેઠી બધું જોઈ રહી હતી. પણ લાગે કે સુંદરતા પોતે રૂપને નિહાળવા બેઠી છે. એની મુખમુદ્રા, કેશ, ઓષ્ઠ, કપોલ, નાસિકા, આકાર, છટા, ઢબ, શૈલી, ગમે ત્યાં એક જરાક જ દ્રષ્ટિ પડે, અને એ દ્રષ્ટિ પછી ત્યાંથી પછી ન જ ફરી શકે! એ એક દ્રષ્ટિમાં માણસ પોતાની આખી જાતને ખોઈ બેસે! એટલો બધો ત્યાં રૂપનો વૈભવ હતો.
માધવે કલ્પનાતીત અનુપમ સુંદરતા ત્યાં દીઠી. ત્યાં કેવળ રૂપ, રૂપ ને રૂપ સિવાય બીજું કાંઈ દેખાતું જ ન હતું. એ એવું રૂપ હતું કે કોઈની દ્રષ્ટિમાં સમાઈ શકે નહિ. મનમાં પણ આવી શકે નહિ. કદાચ કવિત્વ ભરી કલ્પના હોય ને કલ્પનામાં આવે તો. રેલાઈ રહેલા રૂપ સિવાય ત્યાં બીજું કાંઈ દેખાતું જ ન હતું. આ પદ્મિની હસે ત્યારે રૂપ પ્રગટે. અમસ્તો હાથ આમથી તેમ ફેરવે, ત્યાં રૂપ ઊભું થાય. એની એક આંગળી હડપચી ઉપર બેસે કે રૂપ! એક જરાક જ દ્રષ્ટિ આમથી તેમ ફેરવે કે રૂપ! એનામાં રૂપ બેઠું હતું કે રૂપમાં એ પોતે બેઠી હતી, એ કળવું મુશ્કેલ હતું!
ખરી વાત કેવળ કવિત્વવાણીમાં પ્રગટે તેમ હતી. એનામાં રૂપ ન હતું. એ પણ રૂપમાં ન હતી. રૂપ, રૂપને શોધવા નીકળ્યું – ને એ આંહીં રહી ગયું હતું. એ પોતે જ, રૂપનું રૂપ હતી.
માધવ મહેતો, રૂપસાગરની એ મોહિનીભરેલી અવશતાને ખંખેરી નાખવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યો, પણ એટલામાં તો એણે પદ્મિનીના અંગેઅંગમાંથી ઊઠતી નરી વીજળીની રેખાઓ જોઈ! અગ્નિ પણ નહિ – કેવળ વીજળી! એની દ્રષ્ટિમાંથી એ ઊભી થતી હતી. એની દેહરેખામાં એ બેઠી હતી. અલકલટમાં એ પ્રગટતી હતી. એના જરાક આછું સ્મિત ધરાવતા ઓષ્ઠમાં એ હાજર હતી! રૂપનું એક નવું જ રૂપ ઊભું થતું એણે જોયું!
માધવના મનમાં વિચાર આવી ગયો. પોતાનું કામ સફળ થાય કે અફળ થાય, પણ પોતે આ જગત જીવ્યાનો મોટામાં મોટો લહાવો લઇ લીધો હતો! શાંતસાગર સમા રાવળજી, દયાની મૂર્તિ સમી જયતલ્લદેવી, પડખે અગનકુંડ જેવા બે કુમારો, વીજળીની રેખા સમી આ પદ્મિની – આટલાં દેવાંશી એક જ સ્થાને ક્યાં ભેગાં જોવા મળવાના હતા?
એને લાગ્યું કે આજે એણે સ્વર્ગમાંથી ભૂલા પડેલાં દેવાંશીઓને દીઠાં છે. એનો જન્મારો સફળ થઇ ગયો છે.
પણ એટલામાં એને એનું વિકટ કામ યાદ આવી ગયું. એને રત્નસિંહ, કુંભકર્ણ, પદ્મિની એમને જોતાં પોતાના કામની સફળતા વિષે હવે કાંઈક આશા પડતી હતી. રાવળજી જયતલ્લદેવી એમને જોતાં, એને જે શંકા થઇ હતી, તે ઘડીભર ઊડી ગઈ.
પણ હજી એના મગજમાંથી પદ્મિનીનું રૂપ અળગું થતું ન હતું. એ પોતે રાજમહાલયમાં હતો. રાજમહાલય જોઈ રહ્યો હતો, રાવળજીને, રત્નસિંહને, જયતલ્લદેવીને હમણાં જ નમ્યો હતો, છતાં કોણ જાણે કેમ, એને લાગ્યા કરતું હતું કે એ જે રૂપ જુએ છે તે આ પૃથ્વીનું નથી! એટલા માટે, આ બધું જ દિવાસ્વપ્ન હોવું જોઈએ!
પણ એટલામાં તો વળી પદ્મિનીનું એક તદ્દન જ નવું રૂપ એની દ્રષ્ટિએ જોયું. અને એ જોતાં એ માત્ર ચોંકી ગયો નહિ, એક પળ ભર તો વિવશ કરી નાખેતેવી મૂર્છા અનુભવી રહ્યો.
પદ્મિની જ્યાં બેઠી હતી, ત્યાં તેજની મૂર્તિ બેઠી હોય એવી તેજમૂર્તિ સમી જણાતી હતી. માધવ ત્યાંથી દ્રષ્ટિ પાછી ખેંચે છે, એટલામાં એની નજરે પદ્મિનીની બરાબર પાછળ બેઠેલી, જાણે હવામાંથી પ્રગટતી હોય તેવી, એક બીજી પદ્મિની દેખાણી! માધવને થયું કે ત્યાં પાછળ એવી કોઈ કરામત છે કે શું? એણે જરાક દ્રષ્ટિ જોવા માટે સ્થિર કરી, પણ એણે જે જોયું તે જોઇને એ ભયથી એક ડગલું પાછળ હટી ગયો.
પદ્મિનીની બરાબર પાછળ, હવામાં પ્રગટતી, ભસ્મમાંથી બની ગયેલી ભસ્મમૂર્તિ હોય તેવી, એક બીજી પદ્મિની બેઠેલી એણે જોઈ, પોતે જે જુએ છે તે માયા નથી તેની ખાતરી કરવા માધવે, પોતાની આંખને ચોળી જોઈ. આંગળીથી આંખ ચોળીને પછી જોવા માટે આંખ ઉઘાડી.
પણ એ ઘા ખાઈ ગયો! હવે ત્યાં ભસ્મની કોઈ મૂર્તિ ન હતી. એ અદ્રશ્ય થઇ ગઈ લાગી!
માધવ મહેતાને આ નવા અનુભવે લગભગ મૂર્છામાં નાખી દીધો. પોતે કાંઈ જોયું હતું કે કાંઈ જોયું ન હતું. એ નિર્ણય જ લઇ શકે તેમ ન હતો!
