आम्रपाली भाग दोन
अंकुश शिंगाडे ९३७३३५९४५०
सध्याच्या बिहार राज्यात असलेलं वैशाली शहर. त्यावेळेस त्या वैशालीला विशेष असा दर्जा होता. शिवाय पहिलं गणतंत्र्य त्याच शहरात निर्माण झालं होतं. ते शहर त्या काळात केवळ आम्रपालीमुळं प्रसिद्ध झालं असं म्हटल्यास आतिशयोक्ती होणार नाही.
आम्रपाली सुंदर होती व ती त्याच सौंदर्याच्या भरवशावर नगरवधू बनली नव्हे तर तिला जाणूनबुजून नगरवधू बनविण्यात आलं.
आम्रपाली जेव्हा नगरवधू बनली, तेव्हा तिला कल्पनाही नव्हती की नगरवधू म्हणजे काय आणि नगरवधूचं कर्तव्य काय असतं. याची कल्पनाच नसल्यानं तिला ते पद मानसन्मानाचं वाटलं. परंतु ते पद म्हणजे एक काटेरी मुकुट आहे हे जेव्हा तिला कळलं, तेव्हा तिला तिची फसगतच झाल्यासारखी वाटली. शेवटी नाईलाजानं तिला ते सत्य स्विकारावंच लागलं. परंतु ती नित्यनेमानं उदास असायची. ती उदास असायची आपल्या पेशानं आणि दुसरं उदासीपण असायचं तिला तिच्या सौंदर्याचं. वाटायचं की आपण एवढं सुंदर आणि आपल्याला हे काम करावं लागतं. शिवाय आपल्याला प्रेमी असतांनाही आपणाला जाणूनबुजून या सौंदर्यानं नगरवधूच बनवलं.
आम्रपालीला तिच्या सौंदर्याचा रागच येत असे. वाटत असे की विधात्यानं असं सौंदर्य मला का बहाल केलं असावं की त्या सौंदर्यानं माझ्या आकांक्षेची हत्या व्हावी.
आज आपल्याला स्री स्वतंत्र्य दिसते. तसेच काही पुरुषही स्री स्वातंत्र्याच्या गोष्टी करतांना दिसतात. त्याचं कारण आहे, स्रियांचा विकास. आज स्रिया हिरीरीनं पुरुषांच्या खांद्याला खांदा लावून कामे करतांना दिसतात. त्यातच काही स्रिया चंद्रावर गेल्या तर काही स्रिया देशाच्या पंतप्रधान व राष्ट्रपतीही. काही स्रिया अधिकारीही बनल्यात. परंतु ह्या मुठभरच स्रिया आहेत की ज्या एवढ्या समोर गेल्यात. आजही अशा बऱ्याच स्रिया आहेत की ज्यांना येथील पुरुषसत्ताक समाजानं धर्म, प्रथा, परंपरा, अंगात येणे, अंधश्रद्धा, रुढी यांच्या साखळीनं बांधून ठेवलेलं आहे. ही एक शोकांतिकाच नाही तर विचार करण्यालायक बाब आहे.
नियम माणसानं बनवले. चांगलं सुव्यवस्थीत माणसाला जीवन जगता येईल यासाठी. ज्यातून माणसाला व्यवस्थीत जीवन जगता येत होतं. तशाच प्रथाही माणसानंच बनवल्या. कशासाठी? तर त्यातून माणसाची त्याला होणाऱ्या तीव्र वेदनांपासून सुटका करता येईल वा करुन घेता येईल. परंतु काही नियम माणसाचे असेही ठरले की जे स्वार्थासाठी बनविण्यात आले होते.
प्रथांच्या बाबतीत सांगायचं झाल्यास सतीप्रथेचं उदाहरण पाहू. सतीप्रथा समाजात अस्तित्वात होती. ती कुप्रथाच होती. कारण ज्या स्रिचा पती मरण पावत असे. त्या स्रिला समाज जाणूनबुजून तिची इच्छा नसतांनाही तिच्या पतीच्या शरणावर जबरदस्तीनं ती जीवंत असतांनाच जाळून टाकत असत. ज्यावेळेस तिचा पती शोकमग्न असायचा. तेव्हा तिला समाज काय करणार याची जाणीव नसायची. त्यावेळेस तिला त्याच्या शरणावर जाळणं हे अघोरी कृत्य नव्हतं काय? ती जात असतांना तिला त्यावेळेस कसं वाटत असेल? याची कल्पनाही आपण करु शकत नाही. साधा एखादा विस्तवाचा चटका जरी आपल्या शरीराला लागला तरी आपली अंगार होते. तशीच अंगार तिला होत होती.
सुरुवातीला सतीप्रथा बनवली. त्याचं कारण होतं आक्रमणं. प्राचीन काळात युद्ध होत असत व त्या युद्धात बहुतेक स्रियांचे पती मरण पावत असत. त्यानंतर ते जरी राज्यासाठी वा राज्य वाचविण्याचे प्रयत्न करीत असतांना मरण पावले असले तरी त्यांच्या मृत्यूनंतर समाज त्या स्रियांना चांगली वागणूक देत नव्हता. तो अशा विधवा स्रियांना सतावायचा. शिवाय जर त्या युद्धात संबंधीत जे राजे जिंकले. ते राजे वा त्या राज्यातील घटक गुलाम झालेल्या स्रियांच्या इज्जती लुटत. अशावेळेस महाभयंकर वेदना होत. त्या वेदना एक स्री दुसरीला सांगत असे व ती स्री आपआपल्या पतीला. मग सतीप्रथेचे नियम बनले की पती मृत्यूनंतर अशा वेदना वा त्रास सहन करण्याऐवजी ज्या कोणत्या स्रिला पतीच्या शरणावर सती जायचं असेल, तिनं सती जावं, अर्थात जाळून घ्यावं. याचाच अर्थ असा की आत्महत्या करावी. त्यानंतर तो नियम बनताच अशा स्रियांचे पती युद्धात मरण पावताच त्या स्रिया परराज्यातील दास्यत्व पत्करण्याऐवजी पती शरणावर स्वतःला जाळून घेवून संभाव्य भविष्यात होणाऱ्या त्रासापासून मुक्ती मिळवत. पुढे ही प्रथा पाडली व त्या प्रथेत वेगळेच नियम बनले. ते नियम होते, जर पत्नी पतीच्या शरणावर सती गेली तर ती भाग्यवान आहे. आता यात भाग्याचा आणि सती जाण्याचा काही एक संबंध नव्हता. परंतु तो संबंध जोडण्यात आला व ती प्रथा कितीतरी काळापासून कितीतरी काळापर्यंत तशीच्या तशीच सुरु ठेवली. त्या भाग्याच्या नियमात काहीच बदल केला नाही वा ती प्रथा बंद करण्याचा कधीच प्रयत्न केला नाही. जेव्हा ही प्रथा एका इंग्रज अधिकाऱ्यानं बंद करण्याचा प्रयत्न केल्या गेला. तेव्हा येथील बरेचसे लोकं असे होते की ते त्या इंग्रज अधिकाऱ्याला म्हणत होते की साहेब, आमची ती परंपरा आहे. आमच्या आड तुम्ही येवू नका.
कालची सतीप्रथा इंग्रजांनी कुप्रथा ठरवून बंद केली जोरजबरदस्तीनं. सतीप्रथा आज बंद झाली. परंतु आज अशाही काही प्रथा आहेत की ज्या प्रथेला धार्मिक रंग चढवला आहे. जसे, देवी अंगात येणे ही कुप्रथाच आहे. परंतु त्याबद्दल सार्वजनिक ठिकाणी कोणाला बोलता येत नाही. कारण धर्माचा पगडा. काही लोक फार शिकलेले आहेत. परंतु तेही अशा अंधश्रद्धा पाळतांना दिसतात. त्यांनाही वाटत असते की देवी खरोखरच अंगात येते. ते शिकलेले लोकंदेखील अडाणी असलेल्या लोकांच्या अंगात देवी वा देव आल्यास त्यांच्या भोवती राहात असतात. मग त्या अंगात येणाऱ्या माणसांच्या पाया लागणे सुरु होते. आता यात विचार करण्यालायक गोष्ट अशी की खरंच देव वा देवी अंगात येत असेल काय? तर त्याचं उत्तर नाही असंच आहे. ही कल्पना जर अंगात येणारा देव आहे, असे मानल्यास समस्त कोटी त्या देवाचा संसार असतांना व त्याच देवांवर समस्त संसार अवलंबून असतांना त्या अंगात येणाऱ्या देवांना एवढा वेळ तरी कुठून मिळतो की तो त्याच माणसांच्या अंगात दहा पंधरा मिनीट असतो. तसेच ज्या स्थानावर या देव्या येतात. त्या स्थानावर येणाऱ्या देव्यांचे नावं सुद्धा त्यांना माहीत असतात. कधी कधी एकाच वेळेस दोन माणसांच्या अंगात एकच देवी येते. ती एकच देवी, तेही दोन माणसांच्या अंगात? हा विचार करायला लावणारा प्रश्न आहे. परंतु या प्रश्नांवर कोणीच व्यक्ती आपल्या मेंदूवर जोर लावून विचार करीत नाहीत. त्यातच जर एखाद्यानं हळूच जावून त्या देवी असणाऱ्या माणसाला टाचणी वा पीन टोचली तर त्याला अंगारच व्हायला नको. परंतु तो हडबडून जागा होतो. मग देवी जर अंगात असते तर त्याला का बरं टाचणी वा पीन टोचल्यास वेदना व्हावी. होवूच नये वेदना. परंतु या गोष्टीवर कोणीच लक्ष केंद्रित करीत नाही आणि म्हातारे, अनुभवी, शिकलेले आणि इतर तत्सम घटक वेड्यागत अंगात येणाऱ्या देव्यांच्या माग फिरत असतात. वाटत असतं की त्या माणसांच्या अंगात खरोखरच देवी आली आहे. यावर कोणी काही बोलल्यास ती देवी बोलायच्या अगोदर आजुबाजूची माणसंच बोलत असतात. ती त्या अंगात येणाऱ्या देवीसाठी भांडण करीत असतात. जसं त्या अंगात येणाऱ्या देवीचं नाही तर तिथं गोळा असणाऱ्या भाविकांचंच नुकसान होतं. म्हणत असतात की त्या देवी अंगात येणाऱ्या झाडाची टिंगल करु नका. नाहीतर ती देवी तुम्हासह आम्हालाही शाप देईल.
महत्वाचं सांगायचं झाल्यास असं का होतं? याचं उत्तर आहे धर्माचा पगडा. आपल्या धर्माचे जे नियम आहेत. त्या नियमानं जे शिकवलं. तेच आपण मानतो व पाळतोही. मग आपण कितीही शिकलो. कायदेपंडित झालो, न्यायाधीश बनलो, तरी धर्माला मानतो आणि धर्मातील अशा अंधश्रद्धा व कुप्रथाही पाळतो. त्यावर आपण सखोल विचार करीत नाही.
विशेष म्हणजे काल अस्तित्वात आलेल्या प्रथा आज कितीही वाईट असल्या वा वाईट वाटत असल्या तरी आपण त्या पाळतोच. कालची मंगळ असल्यानं लवकर विवाह न झालेली गांधारी. ती जरी सौंदर्यवती असली तरी या समाजानं तिला मंगळ आहे म्हणून लवकर विवाहच करु दिला नाही व तिला एका आंधळ्या व्यक्तीशी विवाह करावा लागला. मग मी या सौंदर्याचं काय करु, मला आंधळा पती मिळाला, म्हणून त्या अबलेनं जीवनभर डोळ्याला पट्टी बांधून आंधळं राहून संसार केला. विचार करा की ते संपुर्ण आयुष्य डोळ्याला पट्टी बांधून जगतांना तिला किती त्रास झाला असेल. तरीही ती गोष्ट लक्षात न घेता आजही आपण तिला मंगळ आहे. लग्नानंतर तिचा पती मरेल. ही भ्रामक कल्पना विचारात घेवून एखाद्या सौंदर्यवान मुलीचा विवाह होवू देत नाही. अन् ती मुलगी जेव्हा पळून जाते, तेव्हा दिसतं की तिला मंगळच नव्हता. कारण तिचा पती जीवंत असतो बराच काळपर्यंत. शिवाय जिला मंगळ आहे म्हणून जिचा विवाह होत नाही. ती मुलगी एखाद्यावेळेस पळून गेल्यास तेही आपल्याला खपत नाही. मग मुलींनी काय करावं. पळून जावूनही विवाह करु नये आणि मंगळ आहे म्हणूनही विवाह करु नये. अन् मंगळ जाईपर्यंत तारुण्य जावून ढळतं वय आलं की तिला चांगला संसारी पुरुष मिळू नये. तो पुरुष गांधारीच्या पतीसारखा आंधळा मिळावा? तो पती दारुड्या मिळावा? तो पती एखादा अपंग मिळावा व ती सुंदर असूनही व तिची अपेक्षा असूनही व तिला चांगला पती मिळत असतांनाही तिचा अपेक्षाभंग व्हावा? हे केवळ समाजाच्या कुविचारानं घडावं ही विचार करायला लावणारी बाब आहे. कालचं ठीक आहे की काल सर्वसामान्य लोकं शिकलेले नव्हते. परंतु आज तर लोकं शिकलेले आहेत ना. आजच्या लोकांना तर सारंच कळतं. चांगलं वाईट. कुप्रथा आणि चांगल्या प्रथा. तरीही आज समाज शिकूनही कालच्याच अडाणी लोकांसारखा वागतो. हे काही बरोबर नाही. काल अडाणी लोकांनी सतीप्रथा, मंगळप्रथाच नाही नरमेध, गंगाप्रवाह, कन्यावध, चरकपुजा, तृषानल यासारख्या इतरही काही बऱ्याच अघोरी प्रथा सुरु ठेवल्या होत्या. इंग्रज आले. त्यांनी त्या प्रथांचा सखोल विचार केला. म्हणूनच त्या प्रथा बंद झाल्या. नाहीतर आजही धर्माचाच वास्ता देवून लोकांनी त्या प्रथा सुरु ठेवल्या असत्या व आजही कित्येक स्रियाच नाही तर कित्येक पुरुषांचेही धर्माच्या नावावर कितीतरी बळी गेले असते यात शंका नाही. कालच्या आम्रपालीचंही तसंच झालं. कालची सुंदर असलेली आम्रपाली एक स्री असल्यानं गणराज्य असूनही येथील तथाकथीत समाजानं तिला छळलं नव्हे तर तिला वेश्या बनवलं. तसं पाहिल्यास जेव्हा सुरुवातीला महाजनपदे अस्तित्वात आली. तेव्हा मंत्रीमंडळाच्या मनोरंजनासाठी एक नगरवधू पद निर्माण झालं. त्याचं कारण होतं की बिचारं मंत्रीमंडळ हे राज्यासाठी काम करतं. ते अतिशय मेहनत करतं. प्रसंगी युद्धही करतं व आपला जीव धोक्यात घालून विजय मिळवतं. असा विजय मिळविल्यावर त्याच लोकांचं मनोरंजन म्हणून नाचगाण्याचा कार्यक्रम असावा. ते नाचगाणं कोण करेल? यासाठी नगरवधू पद निर्माण करण्यात आलं. परंतु ही नगरवधू एका कुवाऱ्याच मुलीला बनवावं. तिनं आयुष्यात कधीच विवाह करु नये. ती सुंदरच असावी. ती अमूक असावी. धमूक असावी. असे काही नियम नव्हते. शिवाय हे पद जाणूनबुजून जबरदस्तीनं आपल्या स्वार्थासाठी देण्याची पद्धत नव्हती. ते पद देतांना त्या स्रिला त्या पदाची सर्वतोपरी माहिती करुन दिली जायची व ते पद त्यानंतर जेही कोणती महिला स्विकारत असे. तिला त्या पदाचे नियम माहीत असूनही ती अगदी स्वखुशीनं स्विकारत असे. परंतु कालांतरानं त्या नगरवधू पदात बराच बदल करण्यात आला. तो बदल स्वार्थागत करण्यात आला व त्यात स्वार्थ शिरल्यानं स्वार्थागत नियम बनविण्यात आले. मग नगरवधू पद द्यायचं आहे ना. ती सुंदर असावी. ती कुवारी असावी. ती अल्पवयीन असावी. शिवाय तिनं आयुष्यभर विवाह करु नये. असे नियम लावले गेले व ज्याची बळी आम्रपालीच नाही तर अशा बऱ्याच कुवाऱ्या स्रिया बनल्या की ज्यांना येथील तथाकथीत सत्तेचं बळी बनावं लागलं व इच्छा नसतांनाही वेश्या बनून आयुष्यभर वेश्यापणाच्या वेदना सहन कराव्या लागल्या. कारण होतं त्या स्रिला विधात्यानं दिलेलं सौंदर्य. तेच सौंदर्य येथील तथाकथीत लोकांच्या डोळ्यात खुपत होतं व वासनाधिनता मनात शिरवून त्या सुंदर स्रिचे कसे लचके तोडता येतील. याचा विचार येथील तथाकथीत समाज करीत होता.
विशेष सांगायचं झाल्यास येथील तथाकथीत समाजानं येथील स्रियांनाच नाही तर काही सामान्य लोकांना छळलं. धर्माच्या नावानं, काही कुप्रथा निर्माण करुन. त्या प्रथात स्वार्थ शिरवून. त्या समाजानं कुप्रथा निर्माण करुन काहींना वेश्या बनवून छळलं तर काहींना सती बनवून ठार केलं तर काहींना मंगळ आहे असं सांगून कुप्रथांच्या नावानं बंदिस्त केलं. काहींना अस्पृश्य आहेत म्हणून छळलं. त्यातच कधी एखाद्या ठिकाणी भुस्खलन झालं वा भुकंप आला वा पूर आला तर काहींच्या अंगात येणाऱ्या देव्यांनी सांगितलं की अमूक अमूक प्रथा बंद झाल्या. म्हणूनच हे प्रकार सुरु आहेत. आजही तेच सुरु आहे. मात्र आज नगरवधू, सतीप्रथा, बालविवाह, विधवा पुनर्विवाह बंदी ह्या प्रथा बंद झाल्या आहेत. तरीही काही कुप्रथा बंद झाल्या नाहीत. आजही देव्या अंगात येतात. कौल देतात. म्हणतात की आपण असं करीत नाही. म्हणूनच भुकंप आला. महापूर आला आणि भुस्खलन झालं. अन् त्यावर विज्ञान शिकलेले लोकं आज वैज्ञानिक काळात विश्वास ठेवतात. आज कित्येक रजस्व स्रियांचा मंदिरप्रवेश होत नाही. त्या स्वयंपाक करायलाही चालत नाहीत. विटाळ होतो आणि जेव्हा त्याच स्रीवर त्याच अवस्थेत बलात्कार केले जातात. तेव्हा ती स्री चालते. असा आमचा समाज. काल केवळ धर्माच्या नावावर अबला स्रियांना छळत होता आणि छळत असतो आजही.
महत्वपुर्ण बाब ही की काल काही प्रथा बंद झाल्या. आज उरल्यासुरल्या प्रथा बंद करण्याची गरज आहे. कारण आज संविधान आहे व स्वातंत्र्यही आहे. आज समाजदेखील उच्चशिक्षित आहे व तो विज्ञान मानतो. अशा काळात आजतरी असल्या कुप्रथा बंद व्हाव्या. मंगळ आहे, म्हणून विवाह न करणं. होवू न देणं. रजस्व आहे, म्हणून स्वयंपाक सोडा, घरात वावरु न देणं. मुलगी पळून जाते म्हणून बालवयातच जाणूनबुजून, जबरदस्तीनं बालविवाह करणं, मुलगी समाजात सुरक्षीत नाही, म्हणून नरमेध, कन्यावध करणं. या भ्रूणहत्याच आहेत व स्रियांना छळणंच आहे. ह्या गोष्टी जेव्हा बंद होतील. तेव्हाच स्री खऱ्या अर्थानं स्वतंत्र्य होईल. ती लक्ष्मी, सरस्वती अन् दुर्गा ठरेल यात शंका नाही. इथल्या पुरुषसत्ताक समाजानं मातृसत्ताक स्रिजातीला माणसासारखं वागवावं म्हणजे झालं. तो ज्यावेळेस सर्वच स्रियांना माणसासारखं वागवेल. तेव्हाच स्री संपुर्णपणे स्वतंत्र्य झाली असं म्हणता येईल. मुठभर स्रियांच्या वागण्यावरुन स्री स्वतंत्र्य झाली असं कधीच म्हणता येणार नाही.
आम्रपाली विचार करीत होती. विचार करीत होती की का स्रियांच्याच नशिबी असे भोग यावेत. विधात्यानं स्रियांना सुंदर बनवावं आणि त्या सुंदरतेला पुरुष नावाच्या किड्यानं जाणूनबुजून फसवून कुरतडावं. जशी ती उंदरांची जात लागली. एवढंच नाही तर तिला फसवावं, गांधारीला फसवलं तसं.
आम्रपालीला आठवत होती गांधारी. गांधार राज्यही एक गणराज्यच होतं तिच्यासारखं. त्या राज्यातील गांधारीही अनुपम अशी सौंदर्य देवीच. परंतु समाज अंधश्रद्धेनं पोखरलेला. मला तर या समाजानं वेश्याच बनवून ठेवलं आणि तिला, तिच्या पाठीमागं लावून ठेवलं की तिला मंगळ आहे. तिचा विवाह झाल्यास तिचा पती मरेल. कोण विवाह करेल मग तिच्याशी. सगळे नियम इथल्या पुरुषांनी बनविलेले. ते नियम आपल्या स्वार्थासाठी बनविलेले. अशानं तरी सौंदर्यवान महिलांच्या देहाचा उपभोग घेता येईल. गांधारीचंही तसंच झालं.
गांधारी सुंदरच होती. तसं तिला मंगळ असल्यानं व आजुबाजूला तेच माहीत असल्यानं तिला कोणत्याच पुरुषानं मागणी घातली नाही. तसं पाहिल्यास गांधारी जशी सुंदर होती. तसे तिचे डोळेही सुंदर होते. मग तिला मंगळदोष असल्यानं तिच्या विवाहाला वेळ लागला. त्यानंतर जो राजकुमार तिला मागणी घालायला आला. तो राजकुमार आंधळा होता. त्यानंतर गांधारीचं मन खट्टू झालं. ती अतिशय निराश झाली. ज्याचा परिणाम हा झाला की ती विचार करु लागली. मी सुंदर, त्यापेक्षा माझे डोळे सुंदर. अशा सुंदर डोळ्याचं मी काय करु. गांधारीनं तसा विचार करुन डोळ्याला पट्टी बांधली. तिही कायमचीच. ती पट्टी मरणापर्यंत निघाली नाही.
आम्रपाली विचार करु लागली, हे तथाकथीत समाज. या समाजानं आपल्या स्वार्थासाठी व कामवासनेसाठी स्रियांची व स्रियांच्या विचारांची हत्या केली आहे. तिला या पुरुष संस्कृतीनं अगदी मनमोकळेपणानं व स्वतंत्र्यपणे अनादीकालापासून वावरु दिलं नाही. त्यामुळंच तिच्या मनात विचारांचे वादळ सदोदीत सुरु राहायचे. मलाही अगदी उभरत्या काळात समाजानं तसंच वागवलं. मला माझं प्रेमही मिळू दिलं नाही. माझ्या प्रेमाचीच नाही तर माझ्या प्रेमीचीही हत्या केली या समाजानं. हा निव्वळ आयुष्याचा छळ. शिवाय त्या मनुदेवानं माझी अब्रू लुटली. त्यानंच माझ्या पुष्पक कुमारचा जीव घेतला. वाटत होतं की आयुष्य रंगीन आहे. या आयुष्यात आनंदाची हिरवळ आहे. परंतु नाही. अनुभवातून कळलं मला की आयुष्य हे रंगीन नाही तर रंगहीन आहे. आयुष्यात आनंदाची हिरवळ नाही तर संपुर्ण आयुष्यच दुःखदायक आहे. आयुष्यात पहिल्यांदाच प्रेम केलं होतं मी. तेही तुटलं. विफल झालं.
मला प्रेम तसं पाहिलं तर मिळालंच नाही. दुसरं प्रेम केलं बिंबिसारवर. वाटत होतं की बिंबिसार मला मदत करेल. माझ्यावर बलात्कार करणाऱ्या मनुदेवाला वठणीवर आणेल. माझ्या वैशालीला स्वतंत्र करेल. अन् मला या सुंदर ललनेला आपली पट्टराणी बनवून मानसन्मान देईल. तसं स्वप्नच पाहिलं होतं मी. परंतु नाही. ते माझं स्वप्न वाया गेलं. कारण राजा बिंबिसारनं मला रखेल बनवलं. आयुष्यभरासाठी रखेल अन् पुढं तो मेल्यानंतर मला मगधवरुन परत माझ्या वैशालीलाच यावं लागलं. जरी अजातशत्रू माझ्यावर प्रेम करीत असला तरी.
अजातशत्रू........ राजा बिंबिसारचा पुत्र. त्यानं राजपिपासू लालसेनं सत्ता आपल्या हातात घेतली. मग मी का राहू तिथं. मी आले परत वैशालीला. अन् तोही मुर्ख की तोही माझ्यावर प्रेम करु लागला होता. त्या गोष्टीसाठी व मला प्राप्त करण्यासाठी त्यानंही माझ्या वैशालीशी युद्ध केलं. माझ्या वैशालीला रक्तबंबाळ केलं. अन् ही वैशाली मुर्ख की या वैशालीनं माझं त्याचेवर प्रेम आहे असं समजून मलाच कैदेत टाकलं.
राजा बिंबिसारनं माझ्यावर प्रेम केलं की नाही हे मला माहीत नाही. त्यानं मांडलिक झालेल्या वैशालीला बंधनमुक्त केलं. म्हणूनच आज मला वैशालीला राहता येत आहे. तशी आर्जव केली होती मी बिंबिसारला आणि त्यानं माझी आर्जव स्विकार केली होती. म्हणूनच आज मी वैशालीला आहे.
हाय, काय रे हे प्रारब्ध. एकाच कुटूंबातील ते तिघंही जण. राजा बिंबिसार, राजा अजातशत्रू आणि राजा उदयन. तिघांच्याही हव्यासाची शिकार व्हावं लागलं मला. राजा अजातशत्रुनं माझ्यासाठी या वैशालीशी युद्ध केलं. जे राजा बिंबिसारनं केलं. त्यानंही माझ्याचसाठी युद्ध केलं. अन् तो उदयन, बिंबिसारचा नातू. त्यानंही माझ्या देहाचा उपभोग घेतला विनाकारणच. मी रखेल होती ना बिंबिसारची. मग राजपरीवालातील कोणीही येवो, अन् कोणीही माझ्या शरीराचे लचके तोडो.
आम्रपालीला तिच्या गतकाळातील जीवन आठवत होतं. गतकाळात तिला दिलेल्या वचनानुसार राजा बिंबिसारनं वैशालीवर आक्रमण केलं व वैशालीला जिंकून घेतलं. त्यानंतर त्यानं तो तिच्याजवळ आला. कारण त्याला तिचा सहवास हवा होता. त्यावेळेस ती गोष्ट त्याला माहीत व्हायची होती. जी गोष्ट राजा मनुदेव मरतावेळेस आम्रपालीजवळ बोलला होता. बोलला होता की राजा बिंबिसारानं आम्रपालीसाठी माझ्याशी युद्ध केलं. परंतु ज्या आम्रपालीला मिळविण्यासाठी त्यानं वैशालीशी युद्ध केलं. त्या वैशालीची राजगणिका आम्रपाली ही काही कुमारी नाही. तिचं कौमार्य या राजा मनुदेवानं भंग केलं आहे व त्या बिंबिसारला ती उष्ट्या स्वरुपात प्राप्त झाली आहे. हे माहीत झालं नसल्यानं राजा बिंबिसार तिच्याजवळ येताच ती म्हणाली होती की त्यानं वैशालीला नक्कीच जिंकलं असेल, अन् तिच्या अपमानाचा बदला नक्कीच घेतला असेल. तरी त्यात वैशालीच्या प्रजेचा काही एक दोष नाही. तिची अब्रू लुटणारा राजा, ज्याचा बदला घेतला. तो मरण पावलेला आहे. त्याचबरोबर ज्यांनी ज्यांनी तिला नगरवधू बनवून वेश्येपणाचं काम करायला बाधीत केलं, तेही मरण पावलेले आहेत. आता तिचा बदला पुर्ण झालेला असून त्यानं दोष नसलेल्या वैशालीला सोडून द्यावं. तसं आम्रपालीनं म्हणताच राजा बिंबिसारनं वैशालीला बंधनमुक्त केलं व स्वतंत्रता दिली. त्यानंतर वर्षाकारला मनुदेवानं आम्रपालीबद्दल सांगितलेली गोष्ट त्यानं राजा बिंबिसारला सांगताच राजा बिंबिसार खट्टू झाला होता.
वर्षाकार मनुदेवाबद्दल बोलला होता. त्यानंतर बिंबिसारचं तिच्याबद्दल मन खट्टू झालं. त्यानंतर त्यानं तिला आपली पट्टराणीही बनवलं नाही. उलट तिनं त्याला विवाहाची मागणी घालताच त्यानं तिला सांगितलं की मी तुझ्याशी विवाह करु शकत नाही. कारण तू वैशाली राज्यातील नगरवधू आहेस व तू एक वैशालीची राजनर्तिकाच नाही, शिवाय गणिकाही आहेस. फरक एवढाच आहे की आज मगधनं वैशालीवर विजय मिळवला. ज्यातून तुलाही मगधनं जिंकलं. त्यामुळं निदान मी जीवंत असेपर्यंत तुला वैशालीला जाता येणार नाही. तुला इथंच माझी सेवा करीत राहावं लागेल, मला काही होईपर्यंत. काल तू वैशालीची नगरवधू होती. आज मगधची नगरवधू म्हणून तुला राहावं लागेल.
राजा बिंबिसारनं आम्रपालीला तसं म्हणताच ती निराश झाली. तिला पश्चाताप होवू लागला. वाटत होतं की केव्हा केव्हा बिंबिसारचं बरंवाईट होतं व केव्हा केव्हा मी वैशालीला परत जाते. अशातच ते तात्कालिक कारण घडलं. अजातशत्रूनं राजा बनण्यासाठी बिंबिसारला कैदेत टाकलं. ज्यावेळेस अजातशत्रूनं त्याच्या पित्याला पदलालसेनं बंदिगृहात टाकलं. त्यानंतर आम्रपाली मगधला सोडून वैशालीला आली होती.
आम्रपाली वैशालीलाच राहात होती. तेव्हा अजातशत्रूला आम्रपालीवर प्रेम झालं होतं. त्यातच त्यानं आम्रपालीला मिळविण्यासाठी आपल्या वडीलांसारखंच वैशालीवर आक्रमण केलं. ज्यातून त्याला आम्रपाली तर भेटली. परंतु तिचं प्रेम त्याला मिळालं नाही. जेव्हा वैशालीतील लोकांना कळलं की आम्रपाली ही अजातशत्रूच्या प्रेमात आहे. तेव्हा ती बंदिगृहात पडली आणि तिला सांगण्यात आलं की तो अजातशत्रू, त्यानं आपल्या पित्याची म्हणजेच राजा बिंबिसारची हत्या केली आहे राज्य पिपासू वृत्तीनं. त्यानंतर आम्रपालीला अतीव दुःख झालं. त्याचं कारण होतं, राजा बिंबिसारच्या सानिध्यात काढलेले तिचे काही क्षण. आम्रपालीला बिंबिसार आठवायला लागला. आठवायला लागला त्याचा तो सहवास. तो सहवास तिच्या मनाविरुद्ध नव्हता तर तिच्या मनाच्या इच्छेनं होता. प्रसंगी राजा बिंबिसारनं तिचा स्विकार रखेल म्हणून केला असला तरी. आजही आठवत होते तिला राजा बिंबिसारशी केलेले प्रणयाचे प्रसंग. त्यातच तिला राग येत होता अजातशत्रूचा. त्यानंतर अजातशत्रू तिला केव्हा भेटतो आणि केव्हा ती त्याला धडा शिकवते असं तिला होवून गेले होते. कारण राजा बिंबिसार कितीही झाला तरी तिचा प्रेमीच होता.
आम्रपालीला आठवत होते अजातशत्रूसोबत घालवलेले प्रणयाचे पुर्वीचे क्षण. वैशालीचं युद्ध झाल्यानंतर आम्रपालीला अजातशत्रू जेव्हा भेटला. तेव्हा तो तिला म्हणाला होता,
"राजा बिंबिसारनं तुला मगधची नगरवधू बनवलं येथून नेवून. पट्टराणी बनवलं नाही. परंतु तू माझ्यासोबत चल. मी तुला मगधची नगरवधू नाही तर तुला माझी प्रिय पट्टराणी बनवतोय."
ते अजातशत्रूचं आश्वासन. परंतु तिला आता वैशाली सोडून जावंसं वाटत नव्हतं. त्याचं कारण होतं राजा बिंबिसार. त्यानंही वैशालीवर आक्रमण करुन तिला नेलं होतं मगधला पट्टराणी बनविण्यासाठीच. परंतु त्यानं तिला मगधला नेल्यावर स्वतःची पट्टराणी सोडून नगरवधू व स्वतःची रखेल बनवलं होतं. हा इतिहास होता मगधचा. म्हणूनच तिनं अजातशत्रूसोबत जायचं टाळलं. मात्र तिला अजातशत्रूनं राजा बिंबिसारची हत्या केली हे माहीत नसल्यानं तिनं अजातशत्रूवर प्रेमाचा वर्षावच केला होता.
तो बंदिवास. त्या बंदिगृहात असतांना आम्रपालीला अजातशत्रू आठवत होता. केव्हा त्याला धडा शिकवतो व केव्हा नाही असं तिला होवून गेलं होतं. परंतु तशी वेळ यायची होती. त्याच क्षणाची आम्रपाली आतुरतेनं वाट पाहात होती व बंदिगृहातच ती तीळ तीळ जळत होती.
आम्रपाली वैशालीच्या बंदिगृहात होती. अजातशत्रू आपला शत्रू आहे व त्यानं आम्रपालीसाठी आपल्या वैशालीवर युद्ध थोपलं. शिवाय तरीही आम्रपालीनं अजातशत्रूला अभय दिलं म्हणून वैशाली चिडली होती. त्याच रागाची परियंती म्हणून तिला वैशालीनं बंदिगृहात टाकलं होतं. तशी ती गोष्ट लवकरच राजा अजातशत्रूच्या कानावर गेलीच होती व त्याला वैशालीचा राग आला. वाटलं की ही वैशाली. ज्या आम्रपालीनं या अजातशत्रूला अभय दिलं. त्याचं रक्षण केलं. त्याचं प्रेम जपलं. ती आलीही असती माझ्यासोबत. परंतु तिच्या वैशाली प्रेमानं ती येवू शकली नाही. ती वैशालीला आपली आई समजते. अन् त्याच वैशालीनं आम्रपालीला कैद करुन तुरुंगात टाकलं. तीच घटना. त्या घटनेनं तो व्यथीत झाला होता. त्याला भयंकर राग आला होता वैशाली गणराज्याचा. मग काय, त्यानं वैशालीवर पुन्हा एकदा हमला केला. ज्यात त्यानं वैशालीतील निरपराध माणसं कापली व आम्रपालीचा शोध घेवून त्यानं आम्रपालीला बंदिगृहातून मुक्त केलं. परंतु हे जरी अजातशत्रूनं आम्रपालीसाठी केलं असलं तरी तिला अजातशत्रूनं वैशालीला रक्तबंबाळ करणं आवडलं नाही. त्यातच तिच्या डोळ्यासमोर राजा बिंबिसारचा मृत्यू तरळू लागला. वाटू लागलं की याच अजातशत्रूनं आपला प्रेमी असलेला व आपल्याशी कित्येक वर्ष सहवास करणाऱ्या राजा बिंबिसारची हत्या केली. त्यानंतर तिनं अजातशत्रू तिच्या भेटीला येताच ती त्याला काही बाही म्हणाली व त्याला वैशालीतून हाकलून लावलं. त्यानंतर व्यथीत झालेला अजातशत्रू निराश मनानं वैशालीतून मगधला परत गेला होता व त्याचे डोळ्यात आज पश्चातापाचे अश्रू तरळू लागले होते.
************************************************
आम्रपाली वैशालीला आली होती व आज मगधच्या गादीवर त्याचा मुलगा अजातशत्रू राजा बनून आला होता. त्यानं तर लहानपणापासूनच आम्रपालीच्या चर्चा ऐकल्या होत्या. तो आम्रपालीच्याच समकालीन होता. तो मगधच्या राजगादीवर येताच त्याचंही त्याच्या पित्यासारखंच एकतर्फी प्रेम आम्रपालीवर जडलं होतं. शिवाय त्यानं तो लहान असतांना आम्रपालीला पाहिलं होतं. परंतु आता त्या गोष्टीला बरेच दिवस झाले होते. त्यातच त्याला आम्रपाली एवढी आवडायला लागली होती पित्यासारखी की तिला मिळविण्यासाठी तो कधीकधी कासावीस व्हायचा.
आम्रपाली जशी राजा बिंबिसारवर प्रेम करीत होती. तशीच ती त्याचा मुलगा अजातशत्रूवरही प्रेम करायला लागली होती. परंतु ते आम्रपालीचं प्रेम ना अजातशत्रूला माहीत होतं ना अजातशत्रूचं प्रेम आम्रपालीला माहीत होतं.
आम्रपाली पुष्कळ सुंदर होती व कोणीही एकवेळ तिला पाहिल्यास मंत्रमुग्ध होवून जात असे. अजातशत्रूही आम्रपालीवर प्रेम करु लागला होता व आम्रपाली देखील त्याचेवर प्रेम करु लागली होती. त्यातच तिला मिळविण्यासाठी अजातशत्रूनं वैशालीवर आक्रमण केलं आणि वैशालीभर तो आम्रपालीला शोधत फिरु लागला. त्यातच एक दिवस आम्रपाली अजातशत्रूला वैशालीत एका रस्त्यानं फिरतांना दिसली. तसं तिनं त्याला ओळखलं नाही. परंतु अजातशत्रूनं तिला ओळखलं.
आम्रपालीची भेट अजातशत्रूशी झाली होती. त्यानं तिला ओळख दाखवली नाही. तिला हेही माहीत नव्हतं की अजातशत्रू हा बिंबिसारचा पुत्र आहे. त्यातच तिचं वैशालीवर प्रेम होतं. त्यामुळंच ती वैशालीला राहायला आली होती. ज्यावेळेस राजा अजातशत्रूनं वैशालीला जिंकलं. त्यावेळेस तिनं अजातशत्रूलाही तेच म्हटलं होतं, जे ती राजा बिंबिसारला गतकाळात बोलली होती. म्हटलं की मी तुझ्या प्रणयाची जशी दिवाणी आहे. तशीच वैशालीचीही दिवाणी आहे. जर तू माझ्यावर प्रेम करीत असेल तर ज्या वैशालीवर तू विजय मिळवला. त्या वैशालीला स्वतंत्र्य ठेव. तुला या वैशालीला यायला, मला भेटायला, माझ्याशी सहवास करायला नव्हे तर प्रणयक्रिडा करायला काहीही मनाई नाही. त्यानंतर अजातशत्रूला आम्रपाली तशी म्हणताच त्यानंही वडिलांसारखंच वैशालीला बंधनमुक्त केलं होतं.
आम्रपालीचं वैशालीवर प्रेम होतं व तिला वैशाली अति प्रमाणात आवडत असे. त्यातच वैशालीला अनेक शत्रूंपासून वाचविण्यासाठी ती आपल्या देहाचा सौदाही करीत असे. जसा सौदा तिनं अजातशत्रूशी केला होता. आज वैशालीत ती असल्यानं वैशालीकडे कोणीच वाकड्या नजरेने पाहात नसे. शिवाय आजही अजातशत्रू कधीकधी आम्रपालीला भेटायला येत असे. दोघांचंही प्रेम जोरात सुरु झालं होतं.
मध्यंतरीचा काळ अगदी शांततेत गेला होता. आम्रपालीच्या प्रणयाचा आनंद घेण्यासाठी अजातशत्रू यायचा व प्रणयाचा आनंद घेवून झाला की तो मगधला परत जायचा. त्यानंतर ते प्रेम वैशालीच्या मंत्रीगणांना माहीत झालं व त्यांनी आम्रपालीला शिक्षा द्यावी म्हणून चक्कं आम्रपालीलाच वैशालीच्या कैदेत टाकलं. कारण त्यांना माहीत नव्हतं की तिच्याचमुळं अजातशत्रूनं वैशालीला स्वतंत्र्य ठेवलेलं आहे. फक्त त्यांना हे माहीत होतं की आम्रपाली ही आपल्या वैशालीचा जो एकमेव शत्रू आहे, त्याचेवर प्रेम करते व त्याला लपूनछपून वैशाली नगरीत येवू देते. हे माहीत होताच शेवटी तिला वैशालीच्या तुरुंगात टाकलं गेलं व तिला त्याच तुरुंगात सांगितलं गेलं की हा अजातशत्रू दुसरा तिसरा कोणी नसून राजा बिंबिसारचा हत्यारा आहे. त्याचं वर्णनही सांगितलं होतं वैशालीच्या बंदिगृहात तिला. त्यानंतर त्यालाही हाकलून देण्याचा प्रसंग आम्रपालीला आठवत होता.
आम्रपाली वैशालीच्या बंदिगृहात होती व ऐकत होती अजातशत्रूच्या गोष्टी. तो कसा गादीवर आला त्याचं वर्णन ऐकत होती.
अजातशत्रू मगधला जात होता आम्रपाली बोलल्यानंतर. आज तो घायाळ होता त्याला झालेल्या जखमांनी. त्यालाही आज आठवत होतं त्यानं वैशालीवर केलेलं युद्ध. जसं त्यानं ऐकलं होतं की आम्रपालीला अजातशत्रूमुळं वैशाली गणराज्यानं तुरुंगात टाकलं. त्यामुळंच तो संतप्त झाला होता व त्यातच अतिशिघ्र युद्ध करुन त्यानं आम्रपालीला सोडवलं व तिला मगधला न्यायला तयार झाला होता. वारंवार विनवणी करु लागला होता. परंतु आम्रपालीच्या मनात जो तीव्र संताप होता, त्यानं केलेल्या बापाच्या हत्येचं आणि वैशालीतील कित्येक लोकांची निष्कारण हत्या करण्याचं कृत्य. त्यामुळं आम्रपाली संतप्त होवून अजातशत्रूला बोल बोल बोलली होती. त्यानंतर अजातशत्रू निराश झाला व निराश मनानं त्यानं वैशाली सोडलं व तो मगधचा रस्ता चालू लागला. तेव्हा त्याच्या मनात तेच ते विचार घोळत होते. ज्या विचारानं तो घायाळ होत होता. त्याचेसाठी त्याच्या शरीराला झालेल्या वेदना वा जखमा मोठ्या वाटत नव्हत्या. त्या जखमांची त्याला तीव्रताही वाटत नव्हती. तीव्र होते ते शब्द. जे शब्द त्याचा काळजाला बाणासारखे रुतत होते. जे शब्द त्याला आम्रपालीनं दिलेले होते.
'मी अजातशत्रू. या अजातशत्रूला आजपर्यंत कोणीच हारवलं नव्हतं, ना कोणाकडून हा पराभूत झाला होता. त्यातच मला वाटत होतं की अजातशत्रू हा कोणाकडून पराभूतच होवू शकत नाही. तसा मला अहंकारही होता व त्यामूळंच मी आपलं नाव अजातशत्रू ठेवलं होतं. तसं माझं नाव अजातशत्रू नव्हतंच. माझं नाव होतं कुणिक. मात्र आज मला वाटतंय की आपण आज आम्रपालीकडून हरलोय. आपला पराभव झालाय. हे बाहेरचे माझे घाव परवडले. परंतु जी आम्रपालीनं माझ्या मनात तिच्या बोलण्यानं जखम दिली. ती काही बरी नाही. बाहेरच्या जखमा कदाचीत बसतीलही. ते घाव भरतीलही. परंतु आम्रपालीनं दिलेल्या बोलाच्या जखमा....... त्या कशा भरतील? राज्यलालसेनं मी माझ्या वडीलांना कैदेत टाकलं आणि जेव्हा मला कळलं की माझ्या वडीलाला मी कैदेत टाकण्याआधीच त्यांनी मला युवराज बनवलं होतं. तेव्हा वेळ निघून गेलेली होती. बिचारे माझे भाऊबंद. हल, विहल. मला वाटत होतं की त्यांनाच माझे वडील या मगधच्या सिंहासनावर बसवतील. परंतु तसं घडलंच नाही. मीच बसलो राजसिंहासनावर. ते माझ्या वडीलांचीच कृपा. अन् जेव्हा ते कळलं मला व माझ्या वडीलांची माफी मागायला गेलो. तेव्हा काय माहीत माझ्या वडीलानं विष प्राशन केलं होतं. कदाचीत त्यांना वाटत असेल की इतिहासात कुणाला माफ करण्याची संधी नसावी. शिवाय तशी राज्यलालसेसाठी कोणत्याही राज्यकर्त्यानं आपल्या पित्याला कैदेत टाकू नये. तशी चुकी केल्यावर व ती लक्षात आल्यावर ती चूक सुधरवता येत नाही. म्हणूनच राज्यकर्त्यानं राज्य करतांना चुकण्यापुर्वी प्रत्येक पाऊल सावधानतेनं टाकावं. म्हणूनच माझ्या वडीलानं विष प्राशन केलं असावं.'
ती चूक. राज्यलालसेची ती चूक. एक घोडचूकच होती की ती घोडचूक आता राजा अजातशत्रूच्या लक्षात आली होती. अन् दुसरी घोडचूक होती आम्रपालीवर प्रेम करणं. जी त्याच्या वडीलाची प्रेमिका होती, अर्थात त्याच्याच आईसमान असलेली. तिही एक घोडचूकच होती. त्यामुळंच तो पश्चातापाच्याही अग्नीत जळू लागला होता.
अजातशत्रू मगधला पोहोचला होता. तो मगधला राहू लागला होता. राज्यकारभारही करु लागला होता. परंतु आता वैशालीतून परतल्यावर त्याचं मन राज्यकारभारात लागत नव्हतं. ना कोणते निर्णय त्याला घेता येत होते. त्याच्या मनाची अवस्था अस्थिर झाली होती. जे त्याच्या वडीलासोबत घडलं होतं. तशीच परिस्थिती आणि मनाची अवस्था त्याच्याही मनाची झाली होती. त्यातच तो त्या मनाच्या अस्थिर अवस्थेवर मार्ग शोधू लागला होता व आठवायला लागला होता त्याला त्याच्याच वडीलांचा उतारवयाचा काळ.
अजातशत्रूला आज त्याचा बाप आठवायला लागला होता. आठवत होते राजा बिंबिसारचे ते उतार वय. त्या वयात राजा बिंबिसारनं बौद्ध धम्माचा स्विकार केला होता. तोच क्षण. त्यालाही वाटलं होतं की बौद्ध धम्मात मनाच्या शांतीचा मार्ग आहे. तो आपल्या पित्यासारखाच स्विकारायला हवा.
'बौद्ध धम्मं' तो एक शांतीचा धम्म होता व वाटत होतं की हा बौद्ध धम्मच आपल्याला शांती प्रदान करु शकतो. ज्या धम्मानं अंगलीमाल सारख्याला सुधरवलं. ज्या धम्मातून अंगूलीमालला एका दरोडेखोरापासून एक बौद्ध भिक्षू बनता आलं. कालचा हत्यारा अंगलीमाल आज अहिंसक बनला. त्याला जीवहत्या हे पाप वाटतं. त्यानं आपलं नावही बदलवलं आहे व त्यानं आपलं नाव अंगलीमालवरुन अहिंसक ठेवलेलं आहे. आपणही स्विकारावा बौद्ध धम्मं. अन् आपणही आपलं जीवन बौद्धमय बनवून निर्वाणपद प्राप्त करावं.'
अजातशत्रू स्वमनात विचार करीत होता. तसे त्याच्या मनात दोन प्रकारचे विचार होते. पहिला विचार म्हणजे आपण बौद्ध धम्म स्विकारण्याचा आणि दुसरा विचार होता गौतम बुद्ध आपल्याला बौद्ध धम्माची दिक्षा देईल काय? असंच त्याला वाटत होतं. शिवाय गौतम बुद्ध आपल्याला काय म्हणतील असंही त्याला वाटत होतं. त्याचं कारण होतं. त्यानं कित्येक वेळेस त्याचाच मित्र असलेला गौतम बुद्धाचा भाऊ देवदत्त, त्याच्या मदतीने गौतम बुद्धाची कित्येक वेळेस हत्या करण्याचा प्रयत्न केला होता.
तो त्याचा विचार. तो विचारच करीत होता की त्याची तशी एकदा भेट रस्त्यानं चालल्या असलेल्या भिख्खूशी झाली. त्यानं त्याला विचारलं,
"मी राजा अजातशत्रू. मला आपले गौतम बुद्ध आपल्या चरणापाशी जागा देतील काय?"
तो अजातशत्रूचा प्रश्न. त्यावर लगेच त्या बौद्ध भिख्खूनं होकार दिला. त्यानंतर अजातशत्रूनं त्या भिख्खूला सांगीतलं की मी गौतम बुद्धांना कसा कसा त्रास दिला. त्यावर तो बौद्ध भिख्खू म्हणाला,
"ते गौतम बुद्ध आहेत. ते दयावान आहेत व त्यांना कोणत्याही स्वरुपाचा राग येत नाही. कोणाचाही राग येत नाही. ते राग मनात ठेवत नाहीत. ते महात्मा आहेत. आपण जरी त्यांच्याविरुद्ध कट रचले असतील आणि त्यांची हत्या करण्याचा जरी प्रयत्न केला असेल तरी ते मनात ठेवत नाहीत. ते सढळ मनानं माफ करतात. आपण जावं त्यांच्याकडे व आपण आपला विचार त्यांच्याकडे मांडावा."
त्या बौद्ध शिष्यानं केलेलं कथन. त्यावर विचार करणारा अजातशत्रू. लागलीच तो गौतमाकडे गेला. तसं त्यानं गौतमांच्या चरणावर मस्तक ठेवलं. त्यानंतर आपली ओळख दिली व सांगीतलं,
"भगवन, मी तुमची हत्या करण्याचा वारंवार प्रयत्न केला. मी तसा माफीच्या लायक नाही. परंतु माझे अपराध पोटात घ्या आणि मला माफ करा. तसंच आपल्या चरणावर जागा द्या."
राजा अजातशत्रू. एवढा मोठा राजा. ज्याला पराभव माहीतच नव्हता. तो राजा गौतम बुद्धाच्या चरणावर. विचार येत होता की एवढा मोठा राजा. ज्या राजानं महत्त्वाकांक्षेनं गौतम बुद्धांचा आयुष्यभर रागच केला. तो आज गौतम बुद्धाच्या चरणावर कसा? परंतु तो बौद्ध धम्म होता व त्या बौद्ध धम्मानं अहिंसेच्या हत्यारानं मोठमोठ्या सत्ताधिशांना लोळवलं होतं व लौकिकता मिळवली होती.
गौतम बुद्धाच्या चरणावर अजातशत्रूनं मस्तक ठेवताच ध्यानमग्न असलेल्या सिद्धार्थांनी आपले डोळे उघडले. त्यानंतर ते म्हणाले,
"आपण अजातशत्रू. आपण एक राजा. आपलं तसं वागणं साहजिकच आहे. आपण एक राजा असल्यानं राज्यकर्त्यांच्या कर्तव्याला जे जे वाटत होतं. ते ते आपण केलं. त्याबद्दल माफी मागण्याचं कारण नाही. मात्र काल जे आपण केलं, ते विसरुन नवीन मार्ग अनुसरणं व त्यानुसार चांगलं वागणं न्यायोचित ठरेल. तरच आपलं जीवन बदलेल. जसं अहिंसकचं झालं. अहिंसक हा पुर्वी अंगुलीमाल होता. त्यानं दरोडेखोरी केलेली होती. परंतु त्यांनी आज स्वतःला बदलवलं व तो न्यायोचित बनला. विशेष म्हणजे हे अजातशत्रू, कोणत्याही धम्माची दिक्षा घेवून माणूस बदलत नाही. त्यासाठी हवं असतं शुद्ध आचरण. ते आचरण जर योग्य असेल तर माणसाचा बदलण्याची काहीही गरज नाही. वा योग्य धम्म स्विकारण्याची वा धम्मपद प्राप्त करण्याची गरज नाही."
सिद्धार्थ गौतम म्हणाले. तसं ते गौतमाच्या मुखातून ऐकताच राजा अजातशत्रूचं गर्वहरण झालं होतं. त्यानंतर त्यानं बुद्ध धम्माची दिक्षा घेवून सिद्धार्थ गौतमाच्या पुढील कार्यास हातभार लावला होता.
अजातशत्रूनं बौद्ध धम्म स्विकारला होता. परंतु राजपद त्यागलं नव्हतं. तो राजपदावरच होता आपल्या पित्यासारखा. तसं पाहिल्यास त्याचा एक मुलगा होता उदयन. ज्याला त्या राजपदावरच बसण्याची इच्छा होती. जो अजातशत्रू आणि राजकन्या वजीराचा मुलगा होता. त्याचे व वैशालीचे हस्तक आजोबा चेतक यांच्याशी चांगले संबंध होते. चेतक हा जैन धर्माशी संबंधीत होता. त्याचं कारण होतं त्रिशिला. राजा चेतकला दहा मुलं व सात मुली होत्या. त्रिशिलानं सिद्धार्थशी विवाह केला होता व तिच्या पोटी झालेला वर्धमान महावीर हे जैन धर्माचे चोविसावे तिर्थकर होते.
चेतक हा जैन धर्माशी संबंधीत होता. तसं पाहिल्यास वैशालीत जैन धर्म प्रगल्भ अवस्थेत होता. त्याचं कारण होतं, वैशालीचा हस्तक चेतक याला दहा मुलं व सात मुली होत्या. मोठीचं नाव होतं त्रिशला. त्रिशलाचा विवाह राजा सिद्धार्थशी झाला होता व त्या दोघांच्या पोटी जन्मलेला मुलगा वर्धमान महावीर हा जैन धर्माचा चोविसावा तिर्थकर होता.
चेतकची आणखी एक मुलगी मुलगी चेलना. तिचा विवाह हा राजा बिंबिसारशी झाला होता. तिनं पळून जावून केला होता. राजा अजातशत्रू हा राजा चेतकाचा नातूच होता. परंतु राजा चेतकाला धर्माच्या पगड्यानुसार बौद्ध धम्म आवडत नसल्यानं त्याच्या नातवानं म्हणजेच अजातशत्रूनं घेतलेला बौद्ध धम्म, तो त्याचा नातू का असेना. बरोबर वाटला नाही. त्यामुळंच की काय, राजा चेतकानं त्याचाच एक नातू व अजातशत्रूचा मुलगा उदयन याला अजातशत्रूच्या विरोधात भडकवलं. ज्यातून अजातशत्रूच्या विरोधात उदयन कट रचू लागला होता.
************************************************
अजातशत्रूनं बौद्ध धम्म स्विकारला होता. ती गोष्ट आम्रपालीला माहीत झाली. त्यातच तिला अंगुलीमालचीही गोष्ट माहीत झाली होती. तिला माहीत होतं की अंगुलीमाल पुर्वी एक दरोडेखोर होता. मात्र तो गौतम बुद्धाला शरणागत गेला होता. त्यामुळं त्याच्यात परिवर्तन झालं होतं व तो आता अहिंसक बनला होता. ज्याची चर्चा गावागावातही होता. तसं पाहिल्यास तिही दुःखीच होती. तिचा प्रेमी असलेल्या राजा बिंबिसार व त्याचाच मुलगा अजातशत्रूनं बौद्ध धम्मं स्विकारताच तिलाही बौद्ध धम्मं स्विकारावासा वाटत असे व शेवटी तिनं निश्चय केला, आपण बौद्ध धम्म स्विकारावा. परंतु सहजासहजी नाही. आपण बौद्ध धम्माची परीक्षा पाहावी. जर तो धम्मं आपल्या पसंतीस उतरला, तरच आपण त्याचा स्विकार करावा. असं ठरवताच आम्रपाली त्याबद्दल संधी शोधू लागली.
वैशाली असं राज्य होतं की त्या वैशालीत जैन धर्माला राजाश्रय होता. त्याचं कारण होतं, ते म्हणजे जैन धर्माचे चोविसावे तिर्थकार त्रिशला व सिद्धार्थ पुत्र वर्धमान महावीर. बाकीच्या इतर धर्माला काहीएक स्थान नव्हतं. वैशाली आवडत होती आम्रपालीला. जरी वैशालीनं आम्रपालीला राजकैदेत टाकलं होतं तरीही. तरीही तिला वैशाली आवडत होती. कारण तिला वैशाली तिची मातृभुमी वाटायची. तसा बौद्ध धम्मंही आवडत नव्हताच तिला सुरुवातीला. परंतु बौद्ध धम्माची परीक्षा घेत असतांना ज्या शिष्यानं तिच्यात परीवर्तन घडवून आणलं होतं. त्यामुळंच ती बौद्ध धम्म मानायला लागली होती नव्हे तर तिनं बौद्ध धम्माची दिक्षा घेतली होती.
आज आम्रपाली एक बौद्ध भिक्षुणी बनली होती. तिच्या मनात काय आलं होतं, ते तिलाच माहीत होतं. तशी ती निराश झाली होती आपल्या गतकाळातील जीवनावर व तिला आपल्या जीवनाचा राग येत होता. वाटत होतं की हे जीवन तुच्छ आहे. तिला जगावंसं वाटत नव्हतं. परंतु तिला असलेल्या लेकरासाठी ती जगत होती. तिच्या मनात कालचा मनुदेव होता, ज्याची ती आजही घृणाच करीत होती. अन् बिंबिसारही होता की ज्याचा ती रागच करीत होती. त्या दोघांनीही तिला वेश्येचं जीवन दिलं होतं. तिनं बिंबिसारवर विश्वास ठेवला होता नव्हे तर ती त्याला आपल्या हक्काचा चांगला विश्वासू मित्र मानत होती. त्यामुळंच की काय, तिनं त्याला आपल्या देहाचं सुख दिलं होतं. परंतु त्यानं काय केलं. त्यानं तर तिचा चांगलाच विश्वासघात केला होता.
आम्रपालीचा तसं पाहता कोणत्याच धर्मावर विश्वास नव्हता. बौद्ध धम्माचे वारे सुरु झाले होते व गावागावामध्ये बौद्ध भिख्खू येत व भिक्षा मागून निघून जात. तसं पाहता एकदा तिनं बौद्ध धम्माची परीक्षा पाहायचं ठरवलं.
आम्रपाली आज विचार करीत होती त्या स्री जीवनाबद्दल. ते स्रीजीवन........ त्या स्रिजीवनात कोणीही यावं आणि आपली पोळी शेकून जावी. नवंनवं आश्वासन द्यावं व त्या नव्या आश्वासनानं स्रिजीवनाला फसवावं. ही तिला आवडणारी गोष्ट नव्हती. शिवाय तिची फसगत होताच व ती बिंबिसारकडून फसताच आता तिनं जो विचार केला होता की आता आपण वेश्येचंच जीवन जगावं. मग काहीही होवो. त्यानुसार ती वेश्येचंच जीवन जगत होती. अशातच तिनं पाहिलं की एक बौद्ध भिख्खू तिच्या घराजवळून जात आहे. जो बौद्ध भिख्खू पाहायला सुंदर होता. शिवाय उंचपुरा होता. त्याला पाहताच अचानक ती त्याच्या प्रेमात पडली व तिनं त्याला बोलावलं. म्हटलं,
"आपण माझ्याकडे पाहूणचार घ्यावा. अशी माझी इच्छा आहे. जर आपला आपला धम्म श्रेष्ठ असेल तर आपण माझ्याकडे चार महिने पाहूणचार घ्या. शिवाय या चार महिन्यात आपण जर विरक्त राहिले तरच मी तुमची दासी बनेल. नाहीतर आपल्याला माझं दास बनावं लागेल."
तो बौद्ध भिख्खू आम्रपालीचं ते ऐकून अवाक झाला. तसा काही वेळ तो चूप राहिला. तसं त्याला चूप असलेलं पाहून ती म्हणाली,
"काय, घाबरलात की काय, माहीत आहे मला. मी एक गणिका आहे व एका गणिकेच्या हातचा पाहूणचार काही तुम्हाला जमत नाही. जावू द्या. मी तुमची गंमत केली असं समजा."
आम्रपालीचं ते बोलणं. त्यावर विचार करीत काही वेळानं तो म्हणाला,
"मी तुमच्या गणिकेपणाबद्दल मौन राहिलो नाही. तर मला माझ्या गुरुची परवानगी हवी. आमच्या गुरुचा आपणाकडे चार महिने राहण्याचा आदेश नाही. मग मी तरी कसा राहू आपणाकडे? मी माझ्या गुरुची परवानगी घेवून येतो. मग मी खुशाल आपणाकडे चार महिने राहणार. चालेल काय?"
त्या बौद्ध भिख्खूच्या त्या बोलण्यावर आम्रपाली म्हणाली,
"खरं बोलताय की बस?"
"मी खरंच बोलतोय."
"परंतु हेही सांगावं की ती एक वेश्या आहे."
"हो, तेही सांगणार. मगच ठरवणार."
"ठीक आहे. परंतु तुम्ही वचनाचे पक्के आहात काय?"
"होय. मी वचनाचा पक्काच आहे व आमचा धम्म आम्हाला सत्य वागणं शिकवतो."
"परंतु मी कसं मानू की आपण वचनाचे पक्के आहात म्हणून याचं काही प्रमाण?"
"प्रमाण तरी मी काय देणार आपल्याला. हं, एवढं सांगू शकतो की आपण जे म्हणाल, ते कार्य मी याक्षणी करणार. मग तर झालं."
"असं जर असेल तर आपण याक्षणी माझ्या हातचं जर जेवन आपण प्राशन केलं तर मी कदाचीत तुमच्यावर विश्वास करेल. नाहीतर मी तुमच्या धम्माला थोतांड समजेल. सांगा तयार आहात काय?"
तो आम्रपालीचा प्रश्न. ती तिची उदंडता. त्यावर उत्तर देत तो बौद्ध भिख्खू म्हणाला,
"वाढा, आपण जे काही वाढाल ते. मी आवडीनं खाईल."
"परंतु जेवनाआधी विचार करा की हे एका वेश्येचं घरचं जेवन आहे."
"चालेल मला. ही माझ्या धम्माची सत्वपरीक्षा जर आहे तर मला तुम्ही दिलेलं विषही चालेल. तेही आम्ही पचवूच."
"परंतु तुमचा गुरु?"
"आमचा गुरु चांगल्या कर्माला वाईट म्हणत नाही."
"परंतु हे तर एका वेश्येच्या हातचं जेवन आहे ना आणि मी अपवित्र आहे ना."
"कोण म्हणतंय की तुम्ही अपवित्र आहात? तुमच्या काय कपाळावर लिहिलं आहे की तुम्ही अपवित्र आहात म्हणून."
"मी. मी अपवित्र नाही! अहो, सारा समाज म्हणतो की मी एक वेश्या आहे व वेश्या अपवित्र असते म्हणून. संपुर्ण समाजच मला अपवित्र समजतो. रखेलसारखं जीवन देतोय समाज मला."
"समाजाला त्याचा अर्थच कळत नाही ना म्हणून."
"तुम्ही समाज मानताय का?"
"होय आणि मानवही मानतोय. समाजापेक्षा मानव मोठाच असतो तर."
"हो काय?"
"होय. मी एका मानवाच्या घरचं जेवन करणार आहे. वेश्येच्या घरचं नाही."
"तर मग ठीक आहे. मी जेवन बनवते. परंतु त्यात दोष जर झाला तर आपण मला दोष देवू नका."
"नाही देणार."
तो आम्रपालीसोबत त्या बौद्ध भिख्खूचा वार्तालाप. त्यावर आम्रपालीला त्या बौद्ध भिख्खूनं जे मार्गदर्शन केलं. त्यानं ती थोडीशी प्रभावीत झाली होती. आतापर्यंत तिला कोणीही आपलं समजणारं व असं सांगणारं कोणीही मिळालं नव्हतं. तिनं ताबडतोब त्या बौद्ध भिख्खूसाठी जेवन बनवलं व त्याला ताट वाढून चांगलं सुग्रास जेवन खावू घातलं व दक्षिणेत काही जिनसही दिलेत. ते घेवून तो भिख्खू जेव्हा तेथून परतला. तेव्हा त्याचे सखेसोबती जे वाट पाहात बसले होते. त्यांना त्या बौद्ध भिख्खूच्या वेश्येच्या घरी जेवन केल्याबद्दल आश्चर्य वाटू लागलं. त्यातील एक भिख्खू म्हणाला,
"माहीत आहे भिख्खू गणांनो, देवी आम्रपालीनं मला सुग्रास जेवन तर चारलंच. शिवाय काही जिनसही दिलेत. शिवाय वर्षावासात निवास करण्यासाठी आमंत्रणही दिलं. मात्र मी तिला सांगितलं की मी गौतम बुद्धांना विचारुनच तसं निमंत्रण स्विकारेल. असं सांगितलं. त्यानंतर ते सर्व बौद्ध भिख्खू गौतम बुद्धाजवळ गेले व त्या भिख्खूची कुरघोडी करु लागले. त्यावेळेस गौतम बुद्ध म्हणाले,
"माणसं व्यवसायानं नीच वा उच्च होवू शकत नाही. आम्रपाली जरी एक वेश्या असली तरी तो तिचा धंदा आहे. तिचे विचार उच्च आहेत. कारण ती अतिथींचं स्वागत करते. अतिथी स्वागत हे तिच्यासाठी कर्म आहे आणि ते कर्म तिचे चांगले कर्म आहे. आपण आपले कर्म चांगले करावेत. म्हणजे आपल्याला त्याचं फळंही चांगलं मिळतं. शिवाय आपण आपले विचारही चांगलेच ठेवावे. तरच तो माणूस पदाला शोभतो. माणसाचे दुसऱ्याबद्दल असणारे विचार जर घृणीत असतील तर आपल्यात आणि तिच्यात कोणता फरक आहे. शिवाय आपला निश्चय पक्का असावा. कोणत्याही परिस्थितीत आणि कोणत्याही कठीण समयी तो ढळू देवू नये. तरच माणूस उच्च पदाला पोहोचतो. हेच बुद्ध तत्व आहे. "
गौतम बुद्धानं केलेलं मार्गदर्शन. ते मार्गदर्शन सर्व त्यांच्या शिष्यांना पटलं व त्यांची बोलतीच बंद झाली. आपल्यात आणि तिच्यात कोणतातरी एक फरक आहे. असं त्यांना वाटलं व ते चूप बसले. मात्र तो बौद्ध भिख्खू पुढे म्हणाला,
"महात्मा, आम्रपालीनं मला जेवनाचं आमंत्रण दिलं. तेही वर्षावासातील चार महिन्याच्या निवासाचं. मी तिचं आमंत्रण स्विकारु का? जावू का मी तिच्याकडे?"
ते बौद्ध भिख्खूचं म्हणणं. त्यावर गौतम बुद्ध म्हणाले,
"जा. खुशाल जा. परंतु एक गोष्ट लक्षात घे. तिथं गेल्यावर आपला निश्चय ढळू देवू नकोस आणि निश्चय ढळलाच तर परत येवून मला तोंडही दाखवायचं नाही."
गौतम बुद्ध काय म्हणाले, ते त्याला कळलंच नाही. परंतु जेव्हा वर्षावासाचा आरंभ झाला. तेव्हा तोच बौद्ध भिख्खू आम्रपालीचं आमंत्रण स्विकारुन तिच्या घरी चार महिन्यासाठी राहायला गेला. ज्यात तिनं एक अट त्याच्याकडून कबूल करुन घेतली होती. ती अट होती, या चार महिन्यात कोणत्याही गोष्टीत तो बौद्ध भिख्खू चुकलाच तर तो तिचा दास बनेल आणि तो जर काहीच चुकला नाही तर ती त्याची दास बनेल.
ते वर्षावासाचे चार महिने त्या बौद्ध भिख्खूसाठीच नाही तर संपुर्ण बौद्ध धम्मासाठी एक सत्वपरीक्षाच होती नव्हे तर त्या चार महिन्यानं आम्रपालीच्या जीवनात बदल घडणार होता. तो बौद्ध भिख्खू नित्यनेमानं दररोज सकाळी उठत असे व आपली दैनंदिन दिनचर्या करुन रात्रीला आरामात झोपत असे. या दरम्यानच्या काळात आम्रपालीही त्याची नित्यनेमानं सेवा करीत असे. तशी ती तो भिख्खू आपल्या कर्तव्यात चुकावा म्हणून त्याच्याजवळ जवळ राहात असे. कधी पल्लू पाडत असे खांद्यावरुन तर कधी वाकडी नजर त्याचेवर टाकत असे. कधी इशारे करीत असे कसलेतरी तर कधी वात्रट वागत असे. परंतु तो बौद्ध भिख्खूही काही कमजोर नव्हता की आपला निश्चय सोडेल. कारण ती त्याचीच नाही तर त्याचा गुरु असलेल्या गौतम बुद्धाची आणि तेवढीच बौद्ध धम्माचीही सत्वपरीक्षा होती.
ते वर्षावासाचे चार महिने आगदी त्या बौद्ध भिख्खूचे कष्टप्रद जात होते. वाटत होतं की तो आम्रपालीच्या घरुन तो कधीच परत येणार नाही व बुद्धांनीही परवानगी देतांना तेच सांगीतलं होतं की निश्चयानं ढळला तर त्यानं त्यांना कधीही तोंड दाखवायचं नाही.
ते चार महिने पुरते झाले होते. ते कसे निघून गेले होते ते कळले सुद्धा नव्हते त्या बौद्ध भिख्खूला. त्यातच चार महिने संपले व तो बौद्ध भिख्खू परत जाण्यासाठी तयार झाला. तेव्हा देवी आम्रपाली त्याच्यासमोर नतमस्तक झाली. म्हणाली,
"महात्मा, आपण मला क्षमा करावी. मी चुकले. मी तुम्हाला भुरळ पाडण्याचे बरेच प्रयत्न केलेत. परंतु मी हरली. आपण जिंकलात. कारण आपण आपला निश्चय ढळू दिला नाही. आपण अढळ राहिलात आपल्या निश्चयावर. मला सांगा, बुद्ध धम्मात हेच सांगितलं आहे काय?"
"होय देवी. आमचा बुद्ध धम्म हेच शिकवतो."
"मग मला आपण शिष्यत्व प्रदान करावं व मलाही आपल्या धम्मात घ्यावं. मला आपला धम्म पटला."
"ठीक आहे तर आणि नतमस्तकच व्हायचं असेल तर माझ्या पायावर नाही. माझ्या गुरुच्या पायावर व्हा. हे गौतम बुद्धच माझे गुरु आहेत."
आम्रपालीला ती त्या शिष्याची गोष्ट पटली. तशी तिनं त्याच शिष्याकडून बुद्ध धम्माची दिक्षा घेतली. तशी ती त्याला म्हणाली,
"तर मग मला घेवून चला तुमच्या गौतम बुद्धांना भेटायला. मला त्यांची भेट घ्यायची आहे."
"ठीक आहे, चला तर."
त्या बौद्ध भिख्खूनं तेथून प्रस्थान केलं. तशी आम्रपालीही त्याचे पाठीमागं निघाली.
************************************************
ते बौद्ध धम्माचे अनुयायी. त्यांना वाटत होतं की तो भिख्खू, ज्यानं आम्रपालीच्या घरचं वर्षावासाचं निमंत्रण स्विकारलं. त्याचा निश्चय ढळेल व तो कधीच परत येणार नाही. परंतु तो बुद्ध भिख्खू आता परत आला होता वर्षावास संपवून व त्याच्या पाठीमागं ती स्रिही परत आली होती. जिचं नाव आम्रपाली होतं.
आम्रपाली जवळ आली. तशी तिनं दिक्षा घेतलेली वाटत होती. तिच्या हातावर भिक्षापात्र होतं व तिनं दिक्षा घेतांना स्वतःचं मुंडनही केलं होतं. ती जवळ आली व ती गौतम बुद्धाच्या पायावर नतमस्तक झाली. म्हणाली,
"आपण मला माफ करावं व मला आपण आपलं शिषत्व प्रदान करावं." आम्रपाली म्हणाली. तशी ती पुन्हा गौतम बुद्धांना सांगू लागली की आपण कसे काय त्या तरुण भिख्खूला भुरळ पाडण्याचा प्रयत्न केला. परंतु त्यानं आपला निश्चय ढळू दिला नाही. या सर्व गोष्टींचे वर्णन तिनं बुद्धाजवळ कथन केले.
गौतम बुद्धानं आम्रपालीचं ऐकलं व त्यानंतर त्यांनी तिला सांगीतलं की त्यांनी तरुण भिख्खूस आम्रपालीच्या घरी राहण्याची परवानगी दिली. कारण त्याला त्या भिख्खूच्या डोळ्यांत कसलीही कामवासना दिसली नाही. त्याच्या आत्मभानाने, मनोनिग्रहाने व तेजोबळाने त्याने आपली जागृतावस्था कधीच त्यागली नाही.
गौतम बुद्धानं आम्रपालीला सांगितलं होतं त्याच्या तरुण भिख्खूबद्दल. त्यातच सांगीतलं होतं की बौद्ध धम्म हा काही धर्म नाही. त्या धम्माचे वेगळे असे नियम नाहीत. फक्त हा धम्म म्हणजे एक प्रकारचं आचरण आहे.
ते गौतम बुद्धाचे बोल. ते बोल ऐकताच आम्रपालीचे स्वतःच्या सौंदर्याविषयीचे गर्वहरण झाले व तिला वेगळ्या प्रकारे आयुष्य व्यतीत करण्याची ओढ लागली. अशा प्रकारे संन्यस्त जीवनाकडे आकृष्ट झालेल्या आम्रपालीने बुध्दाला आपल्या प्रासादात भोजनास बोलावले. बुध्दानेही ते आमंत्रण स्विकारले. त्यानंतर तिने राजगणिकेच्या आपल्या पदाचा त्याग केला व बौध्द धर्म स्विकारला. बौध्द धर्माच्या प्रसाराचे काम करता करता तिला आत्मसाक्षात्कार झाला. बौध्द संप्रदायात तिच्या योगदानाचे, कार्याचे महत्त्व कायम आहे. त्यानंतर वयात आल्यावर तिचा मुलगा विमल कौंडिन्यही बौध्द भिख्खू बनला होता. त्यानंतर गौतम बुद्ध जेव्हा जेव्हा वैशालीला यायचे. तेव्हा तेव्हा ते आम्रपालीच्या अंबपाली आम्रवनात वैशाली मुक्कामी राहायचे. कारण तिनं पुढे हेच आम्रवन बुध्दांना अर्पण केले होते. त्यानंतर ह्याच ठिकाणी बुध्दांनी प्रसिध्द अंबपालिका सूक्त सांगितले होते.
अशी ही महान नृत्यांगना. वैशालीची नगरवधू. तिला सुख हवं होतं अखेरचं. पुर्ण जीवनच तिनं अगदी कष्टात काढले होते. जन्मापासून तर आता म्हातारपणापर्यंत आम्रपाली दुःखात होती. लहानपणी आईवडीलांनी तिला आम्रवनात सोडून दिलं होतं. त्यातून अडतीस वर्ष विवाहाला झालेल्या महानामन नावाच्या तिच्या पाल्य पित्याला अडतीस वर्षानंतर ती त्या आम्रवनात सापडताच आपल्याला जसा शहरीकरणाचा त्रास झाला. तसा आम्रपालीला होवू नये म्हणून त्यानं तिला वैशाली शहरातून अंबाला नावाच्या गावी आणलं. त्या गावात तिच्या पुर्ण इच्छा पुरवल्या. अगदी बालवय असतांना आम्रपालीला त्यानं कोणताच त्रास होवू दिला नाही. तिला फुलासारखंच जपलं. परंतु तिचं प्रारब्धच खराब होतं की तिला नगरवधू म्हणून निवडलं गेलं. अन् ज्यावेळेस तिला नगरवधू म्हणून निवडले गेले. त्यावेळेस म्हणतात की तिचा विवाह जुळला होता. ती नगरवधू बनताच तिला तिच्या सर्व इच्छेवर व आकांक्षेवर पाणी फेरावं लागलं. मात्र नगरवधू बनताच तिनं तीन अटी ठेवल्या होत्या. त्यातील पहिली अट होती. ती म्हणजे तिच्या परवानगीशिवाय तिच्या कमऱ्याची चौकशीच होणार नाही आणि चौकशी करायची झाल्यास ती सात दिवसांनी होईल. दुसरी अट होती. राजसी रहनसहनच्या संपुर्ण सुविधा मिळणे व तिसरी अट होती. तिची सुरक्षा एखाद्या किल्ल्यासारखी व्हावी.
पहिल्या अटीनुसार तिनं स्वतःची स्वतंत्रता मागून घेतली होती तर दुसऱ्याच अटीनुसार तिनं आपलं रहनसहन आणि तिसऱ्या अटीनुसार तिनं आपलं संरक्षण मागून घेतलं होतं. तसं पाहिल्यास ती सुखीच राहिली जीवनभर. शिवाय तिच्या त्या अटी मंजूर झाल्यानुसार तिला राजा बिंबिसार व अजातशत्रूसारख्या वैशाली नगराच्या प्रेमींनाही शह देता आला. परंतु जरी तिच्या त्या अटी मंजूर झाल्या असल्या आणि त्या अटीनुसार तिला अमाप सुख असलं तरी ती दुःखीच होती अंतर्मनातून. कारण तिला विवाह करुन संसार थाटायचा होता. त्यावर पाणी फेरलं गेलं होतं. तिला एकच पती बनवायचा होता. त्यावरही पाणी फेरल्या गेलं होतं. आता तिला आयुष्यभर विवाह करता आला नाही आणि नित्यनेमानं तिच्या आयुष्यात जीवनभरच वेगवेगळे अन् तिही अनेक माणसं आलीत की ज्यांनी तिच्या शरीराचा उपभोग घेतला. परंतु तिला पत्नी बनवू शकले नाहीत. ज्यात बिंबिसारसारखे राजे, महाराजे देखील होते. तिच्या आयुष्यात एकीकडे पन्नास वर्षाचे व तीस वर्ष फरकाचे बिंबिसारसारखे राजेही होते तर तिच्यापेक्षा बारा वर्ष लहान असलेले उदयनसारखे कोवळ्या वयाचे म्हणजेच अठरा वर्षाचे युवराज देखील होते. तेही दुःखच होतं की ते तिला छळत होतं. परंतु ते दुःख तिला छळत असतांनाही तिचे विचार उच्च होते. तिला दया यायची सामान्य लोकांची. वाटायचं की त्या सामान्य लोकांचे हाल होवू नये इतर वैशालीकडे कुदृष्टी ठेवणाऱ्या राजांकडून. म्हणूनच तिनं आपल्या देहाची लक्तरं केली. त्यातच राजा बिंबिसारकडून निर्माण झालेला पाणीप्रश्न सोडवला व शेवटपर्यंतच्या काळापर्यंत वैशालीला इतर राजांकडून अभय मिळवून दिलं दिलं.
आज आम्रपालीचं वैशालीवर प्रेम असल्यानं ती मगधवरुन पुन्हा परत वैशालीला आली होती. मातृभुमीसाठी ती राबत होती. मातृभुमीनं तिच्यावर आरोप प्रत्यारोप लावले असले तरी तिला तिच्या मातृभुमीबद्दल कधीच क्रोध आला नाही. त्यातच आपल्या मातृभुमीत अमन निर्माण करण्यासाठी तिनं बौद्ध धम्म स्विकारला व वैशालीला आपल्याबरोबर स्वतंत्रताही मिळवून दिली.
आम्रपालीबद्दल सांगायचं झाल्यास आम्रपालीच्या जन्माची नोंद दिसत नाही. तशीच तिच्या मृत्यूचीही नोंद दिसत नाही. परंतु तिनं केलेल्या कर्माची नोंद दिसते. मात्र ती वैशालीतच म्हातारी झाली असेल व त्यातच ती पुढं त्याच वैशाली भुमीत मरण पावली असेल हे नाकारता येत नाही. अन् जेव्हा मरण पावली असेल, तेव्हा तिला राजसन्मानही भरपूर मिळाला असेल हेही नाकारता येत नाही. मात्र ती जरी काळाच्या ओघात मरण पावली असली तरी आजही आम्रपाली अमर आहे. ती जनलोकांच्या ह्रृदयात आहे. प्रत्येक ज्ञात अज्ञात माणसाला ती आठवत असते. त्याचं कारण म्हणजे तिचं राष्ट्रप्रेम आणि धम्मप्रेम. जे प्रेम तिनं वैशालीवर आणि बौद्ध धम्मावर केलं होतं. आज जो बौद्ध धम्म टिकून राहिला आजपर्यंत. त्याचं कारण आहे, आम्रपालीसारखीच मंडळी. ज्यांनी आपल्या सर्वस्वाचा त्याग केला आणि धम्मही जीवंत ठेवला.
आज बौद्ध धम्म जीवंत राहिला त्या आम्रपालीसमोर आपले मनोबल खचू न देणाऱ्या भिख्खूमुळे की ज्यांचं मनोबल आम्रपालीसमोर खचलं नाही व ती प्रेरीत झाली बौद्ध धम्मात येण्यासाठी. अंगुलीमाल देखील एवढा मोठा दरोडेखोर आपलं दरोडेखोरपण सोडून बौद्ध धम्मात आला होता नव्हे तर बिंबिसार आणि अजातशत्रूही राजे असूनही त्यांनी बौद्ध धम्म स्विकारला होता. त्यानंतर अशोकासारख्या बऱ्याच राजांनी बौद्ध धम्म स्विकारला व बौद्ध धम्माला राजाश्रय दिला.
************************************************
आज आम्रपाली जगात नाही. परंतु तिनं केलेलं कार्य जगात आहे. तिचं कार्य ही एक अमर गाथाच आहे. लोकं म्हणतात की ती एक गणिका होती. गणिका असणं पापच. परंतु ती जरी गणिका असली तरी तिनं बौद्ध धम्मात येवून आपल्या जीवनाचं जे सोनं बनवलं ते अगदी वाखाणण्याजोगंच आहे. तिनं बौद्ध धम्मात येवून आपले सर्व पाप आपल्या आपल्या सेवेनं पार धुवून टाकले व एक सत्कर्मी, चांगली भिक्षुणी म्हणून उत्तरकाल व्यथीत केला. त्यामुळंच तिला आजही लोक गणिका म्हणून नाही तर एक बौद्ध भिक्षुणी म्हणून ओळखतं. तिनं बौद्ध धम्म घेतल्यानंतर वैशालीचं आम्रपाली वन बुद्धांना दान दिलं, ज्यातून गौतम बुद्धांना जी सुक्ते जगाला दिली. ते ते वन असून त्या सुक्तांनाही गौतम बुद्धांनी आम्रपालीचंच नाव दिलं होतं, अंबपालिका सुक्त.
आज आम्रपाली जगात नाही. काळाच्या ओघात ती केव्हाचीच या जगातून निघून गेली आहे. शिवाय तिनं एक नगरवधू नाही तर सुरुवातीला एक गणिका बनून त्या काळातील लोकांची सेवा केली आहे. आजच्या काळातील गणिकेसारखं गरीब सामान्य लोकांना छळलेलं नाही, लुटलेलं नाही. तिनं जे काही केलं, ते आपल्या मातृभुमीला वैशालीला वाचविण्यासाठीच केलं. तिनं गणिका बनून अहंकारी राजा मनुदेवाला समाप्त केलं. तिनं गणिका बनून वैशालीचा प्रखर शत्रू बिंबिसारमधील शत्रूपण नष्ट केलं. तसंच गणिका बनून तिनं राजा अजातशत्रूचं मन बदलवलं. शिवाय कितीतरी असे राजे होते की ज्यांनी वैशालीकडे कुदृष्टी टाकली होती. त्या सर्वांना आपल्या सौंदर्यानं मोहीत करुन तिनं वैशालीशी जोडलं. त्यामुळंच ती गणिका ठरत नाही. मात्र नगरवधू नक्कीच ठरते. नगरवधू याचा अर्थ सौभाग्यरक्षणकर्ती. कारण तिनं जेही कोणतं कार्य केलं, ते एका सौभाग्यवतीला शोभणारं होतं यात काही शंका नाही. आम्रपाली एक नगरवधू होती व तिचं वैशाली नगराशी विवाह केला होता. त्यातच ती शेवटपर्यंत वैशाली नगराशी प्रामाणिक राहिली होती. जशी एक पत्नी आपल्या पतीशी शेवटपर्यंत पत्नीनिष्ठ राहते तशी...... ती धम्मालाही स्वामी मानत धम्माशीही स्वामीनिष्ठ राहिली होती. म्हणूनच आजपर्यंत तद्नंतर त्या धम्मात आलेल्या उपासकांनी त्याच आम्रपालीच्या कर्तृत्वाच्या गोष्टी लक्षात घेतल्या व आजपर्यंत बौद्ध धम्म टिकवून ठेवला. त्याला बुडू दिला नाही वा नष्टही होवू दिला नाही. ते परकीय आक्रमणकर्त्यांचे बळी ठरले. परंतु झुकून आत्मसमर्पण करुन धम्म बदलवला नाही. प्रसंगी या देशातून ते पळून गेले. परंतु धम्माला क्षतिग्रस्त होवू दिलं नाही. हेच शिकता येतं, आम्रपालीच्या त्यागपुर्ण जीवनातून. त्यातच बौद्ध धम्मात झालेल्या इतरही काही महान उपासकाकडून. ज्यांच्यामुळं बौद्ध धम्माला महान ठरता आलं होतं आणि आजही तो धम्म महान आहे.
आम्रपालीला अगदी कौमार्य वयात मिळालेलं नगरवधू पद. तिच्या देहाची लक्तरं करणारं ते नगरवधूपद होतं. काही लोकं म्हणतात की ते नगरवधू पद तिला वयाच्या अकराव्या वर्षातच दिलं गेलं. ती सुंदर असल्यामुळं. जे वय खेळण्याबागडण्याचं असतं व ज्या वयात खेळण्याबागडण्याशिवाय दुसरं काही सुचतही नाही. असं ते बाळबोध वय व अशा वयातील ते नगरवधूपद. त्या वयात तिनं तीन अटी मागून घेतल्या होत्या. ही विचार करण्यालायक बाब आहे. एकीकडे तिनं वैशाली नगर तिला नगरवधू पद देत असतांना आपल्यासाठी तिनं स्वातंत्र्य तसंच संरक्षण म्हणून तीन गोष्टी मागणं तर दुसरीकडे नगरवधू पदाचं कर्तव्य कोणतं असतं? नगरवधूला काय काय करावं लागतं? हे तिला माहीत नसणं. या गोष्टी पुर्णतः विसंगत आहेत. एकीकडे ज्या समाजानं आम्रपाली नावाच्या एका सुंदर कन्येच्या शरीराचा भोग घेण्यासाठी तिला जाणूनबुजून वैशाली नावाच्या साऱ्या शहराची नगरवधू बनवली नव्हे तर नगरातील उच्चभ्रू राजा, सामंत, सेठ, श्रीमंत कोणीही येवो. तिला छळावं. तिच्या देहाचा सौदा करावा. अन् तिची लक्तरं तोडावी. त्यातच स्रीजातीची अवहेलना करावी. तर दुसरीकडे आम्ही तिच्या पुर्ण अटी मंजूर केल्या असं म्हणावं, या बाबी चौकटीत बसतात का? ही देखील विचार करण्यालायक गोष्ट आहे. यावर सखोल विचार केला तर असंच आढळून येतं की आम्रपालीला नगरवधू बनवून एक वेश्याच बनवलं गेलं राजवेश्या. त्यानंतर तिच्या देहाचा उपभोग सामान्य माणसांनी घेवू नये म्हणून तिला तथाकथीत समाजानं संरक्षण दिलं व तिच्या राहण्याच्या निवासासमोर सक्त पहारे बसवले. ज्या पहाऱ्यातून तिला पुष्पक कुमारलाही भेटता आलं नाही. तो तिचा जीवलग प्रेमी असूनही. एवढंच नाही तर त्याच तथाकथीत समाजानं तिच्या देहाला स्पर्श करता यावा म्हणून तिचा प्रेमी असलेल्या पुष्पक कुमारला बंदी बनवलं. अन् पुढं त्याची हत्याही.
आम्रपाली महानच होती की ती या सर्व समाजाविरुद्ध लढली तद्नंतरच्या काळातही. शेवटी त्रासून तिनं बौद्ध धम्म स्विकारला. कशासाठी तर ज्या समाजानं तिला त्रास दिला, वेदना दिल्या. त्या वेदनांपासून मुक्ती मिळविण्यासाठी. आज ती महान ठरली आहे केवळ बौद्ध धम्मामुळे. बौद्ध धम्मातील सुक्तांमुळे तिला अढळपद प्राप्त झालं. जे अढळपद अबंपालिका सुक्त म्हणून ओळखलं जातं व तिचं वेदनादायी जीवनही सार्थक झाल्याचा दाखला देत असतं पदोपदी.
आम्रपाली आज म्हातारी झाली होती. ती आता वैशालीच्या नगरवधू पदावर नव्हती. तिनं बौद्ध धम्माची दिक्षा घेतली होती. परंतु तिचं बौद्ध धम्माचं कार्य सुरु होतं. आता तिच्यानं फारसं उठणं बसणं होत नसे.
ती दररोजचा काही वेळ आंब्याच्या आम्रपाली वनात घालवत असे. कधीकधी तिला तिथच रमणीय वाटत असे व ती तेथेच बऱ्याच कालावधीपर्यंत थांबतही असे. तशी ती थांबली की तिला आठवायचा तिनं आपल्या जीवनात घालवलेला काळ. जो तिच्या जीवनाशी निगडीत असायचा. एकदा असाच तिला तो काळ आठवला होता. ती नुकतीच वयात आली होती व त्यावेळेस वैशालीला एका मधूपर्वाचं आयोजन केलं गेलं होतं. त्यावेळेस ती वैशालीची नुकतीच नगरवधू बनली होती.
ज्यावेळेस वैशालीमध्ये मधुपर्वाचं आयोजन होत असे. तेव्हा त्याचा आनंद घ्यायला गावोगावचे लोकं, राजे महाराजे येत व त्या मधू पर्वाचा आनंद घेवून निघून जात. यावेळेसही तसंच मधुपर्वाचं आयोजन वैशालीला करण्यात आलं होतं व त्या कार्यक्रमाला एकदा कोशांबीपती संगीतज्ञ महाराज उदयन आले होते. त्यांना वीणा वाजवता येत असे व ते एक प्रकारची उत्तम वीणा वाजवत असत. त्यातच त्यांनी जादूई वीणा वाजवली व त्यावर नगरवधू असलेल्या आम्रपालीनं अवश नावाचं नृत्य केलं. त्यानंतर नगरवधू असलेली आम्रपाली वैशाली नगररामधून नगरभ्रमण करण्यासाठी निघाली. त्यावेळेस बऱ्याचशा तरुणांची भीड तिला पाहण्यासाठी लागली होती. त्यानंतर सायंकाळ झाली व सायंकाळ होताच आम्रपालीसमोर वैशाली युवराज स्वर्णसेन याने विचार करुन आम्रपालीसमोर शिकारीसाठी जाण्याचा प्रस्ताव ठेवला. कारण त्यावेळेस दिवसा शिकारी जास्त व्हायच्या. त्यामुळं बरेचसे प्राणी जंगलात लपून बसत. त्यामुळं त्यानं तसा प्रस्ताव तिच्यासमोर ठेवताच तिनं त्याला नकार दिला. तसा स्वर्णसेन तिला तयार करण्यासाठी तिला मनवू लागला होता.
स्वर्णसेन...... वैशालीचा युवराज होता. त्यावेळेस आम्रपाली त्याच्या समवयस्क होती. ती त्याला आवडत होती. परंतु ती नगरवधू असल्यानं तो फार घाबरत असे तिच्याशी बोलायला. शिवाय आम्रपाली नगरवधू असल्यानं तिचा सन्मान करणं आवश्यक होतं. तिला जर राग आलाच तर ती आपली तक्रार वैशाली गणतंत्राला करेल व वैशाली गणतंत्र आपल्याला शिक्षाही देईल. असंही त्याला वाटत होतं. म्हणून त्याची हिंमत होत नव्हती. तसा तो घाबरतच होता. परंतु ती त्याला आवडत असल्यानं तिच्याशी बोलण्याची तो संधी शोधत होता. अशातच ती त्या दिवशीची सायंकाळ उजळली व त्याच्यासमोर अचानक आम्रपाली आली. तसा तो तिच्याजवळ आला. म्हणाला,
"आपण आम्रपाली आहात काय?"
"होय. आपण?"
"मी स्वर्णसेन. या वैशालीचा युवराज."
"बोला. काय प्रयोजन आहे?"
"आज मी दिवसभर पाहिलं की बऱ्याच युवकांनी तुमच्यासमोर आखेट केली."
"त्याच काय एवढं. मी तरुण आहे व तेवढीच सुंदरही. मी लोकांना आवडते. म्हणून लोकं माझ्याबरोबर आखेट करायला तयार होतात. त्यात काय. मला आखेट आवडते व मिही त्यांच्याबरोबर आपलं मनोरंजन करुन घेते."
ते आम्रपालीचं बोलणं. त्याला उत्तर देत तो म्हणाला,
"राग जर मानत नसाल तर एक बोलू का?"
"बोला. काय बोलायचं आहे तर?"
"माझीही इच्छा आहे आपल्यासोबत आखेट करायची. चालाल काय आखेटसाठी?"
"परंतु ही संध्याताम्हणाची वेळ आहे. हिंस्र श्वापदे बाहेर पडतात. जरा जीवाला धोका असतो."
"आम्रपाली. मी त्यासाठीच तर हा आखेटचा प्रस्ताव ठेवलाय आपल्यासमोर."
"हो काय? तर मग ठीक आहे. आपण आखेटला जावूया. परंतु मी आम्रपाली. मला पाहण्यासाठी त्या युवकांची भीड. त्यावर काही उपाय? तेही माझ्या मागे नाही लागणार काय?"
आम्रपालीनं प्रश्न उपस्थित केला. स्वर्णसेन त्यावर विचार करु लागला. तसा काही वेळानं तो म्हणाला,
"त्यावर उपाय आहे व सोपा उपाय आहे."
"कोणता?"
"आपण पुरुषी वेष धारण करायचाय."
"पुरुषी वेष?"
"होय, पुरुषी वेष."
"त्यानं कोणता फायदा होईल?"
"तुम्हाला कोणी ओळखणारच नाही आखेट करायला जातांना."
"हो का."
"होय."
आम्रपाली व स्वर्णसेन. दोघंही बोलके झाले होते. तशी आम्रपाली त्याच्या समवयस्कच होती. त्यामुळंच की काय, स्वर्णसेन तिला आवडायला लागला होता. तशी ती तयारही झाली होती, त्याचेसोबत जायला.
त्या दोघांचं बोलणं झालं. त्यानंतर आम्रपालीनं पुरुषी वेष परीधान केला व ती घोड्यावर बसली. आता तिला कोण म्हणेल की ती आम्रपाली आहे. ती एकदम पुरुषच वाटत होती. त्यानंतर ते दोघंही आखेट करायला वनात निघून गेले. ते खोल वनात गेलेच होते, तोच त्यांच्यासमोर एक सिंह आला. एवढ्यात एक जड वस्तू आम्रपालीच्या अंगावर पडली. जणू आभाळच कोसळलं व आम्रपाली आपल्या घोड्यासह एका खोल खड्ड्यात पडली. ते पाहून आम्रपालीकडे लक्ष न देता युवराज स्वर्णसेन वैशाली नगरात परत आला. जिथं मधुपर्वाचं आयोजन केलं गेलं होतं. त्याला वाटलं होतं की आम्रपालीला खाण्यासाठी आणखी एका सिंहानं तिच्यावर झडप घातलेली आहे. त्यानंतर त्यानं वैशालीत येवून सांगीतलं की आम्रपालीवर एका सिंहानं झडप घातलेली आहे. आता ती काही वाचणार नाही. त्यानं आतापर्यंत तिला खावून टाकलेलं असेल. ती घटना मी प्रत्यक्ष माझ्या डोळ्यानं पाहिलेली आहे.
आम्रपालीला सिंहानं खाल्लं हे माहीत होताच लोकांनी आम्रपालीला शोधण्यासाठी म्हशाली घेवून ते वन शोधलं. कारण सर्वांना आम्रपाली आवडत होती. परंतु त्या शोधानंतरही लोकांना आम्रपाली मिळाली नाही. मात्र तिच्या घोड्याचं तेवढं शरीर मिळालं होतं. तेही मृतावस्थेत. मग विचार करण्यात आला की आम्रपालीलाही त्याच सिंहानं खावून टाकलेलं असेल. तेही आपल्या गुहेत नेवून. म्हणूनच तिचं शरीर आपल्याला सापडलेलं नाही. परंतु आम्रपाली मरण पावली नव्हती. ती एका खड्ड्यात पडताच बेशुद्ध झाली होती. जेव्हा ती होशात आली, तेव्हा तिनं पाहिलं की तो सिंह मरुन पडलेला आहे व एक तरुण तिथं बाजूला उभा आहे. शिवाय ती ज्यावेळेस होशात आली होती. त्यावेळेस तिच्यात एवढंही त्राण नव्हतं की ती चालत वैशालीला येवू शकेल. त्यामुळंच तिला त्याच वनात राहणं भाग होतं.
तो तिथं उभा असलेला युवक. त्यानं आम्रपालीला म्हटलं की तिच्यात आता कोणत्याही स्वरुपाचं त्राण नसून तिनं आता वैशालीला परत जाण्याची इच्छा करु नये तर रात्र याच ठिकाणी घालवावी.
त्या युवकाची ती इच्छा. त्यातच थकलेली आम्रपाली. तसं तिच्यात त्राण नव्हतंच की ती वैशालीला परत जावू शकेल. तशी ती तिथंच थांबली त्या नवयुवकासोबत. त्यानंतर तिनं त्याच नवयुवकासोबत ती रात्रही घालवली होती.
दोनतीन दिवस तसेच गेले. आम्रपालीला आता थोडं बरं वाटू लागलं होतं. त्यानंतर त्या नवयुवकालाही वीणा वाजविण्याचा छंद होता. त्यानं त्या भयाण जंगलात आपल्या कुटीत वीणेचा झंकार खेचला. मग काय, त्या विणेच्या तालावर, त्या विणेचा झंकार ऐकताच आम्रपालीचे पाय थरथरायला लागले व तिनं आपलं संपुर्ण होश खोवून अवश नृत्य करायला सुरुवात केली. ज्यात नाचता नाचता तिच्या अंगावरील वस्र केव्हा सरकले, याचा तिला पत्ताही लागला नाही.
आम्रपालीच्या अंगावरील कपडे तिच्या नृत्य करण्याच्या तालात सरकले व ती एक महिला आहे. हे त्या युवकाच्या लक्षात आलं.
काही वेळ असाच गेला व वीणा वाजवणं युवकानं बंद केली. ती वीणा वाजवणं बंद करताच आम्रपाली होशात आली. तसं त्यानं तिला विचारलं,
"देवी आपण तर एक महिला निघालात."
"होय, मी महिलाच. आम्रपाली म्हणतात मला. या वैशाली नगराची नगरवधू. आपण माझा जीव वाचवल्याबद्दल धन्यवाद. परंतु आपण कोण आहात? आपलं नाव काय?"
"आपण एक नगरवधू. तेही वैशालीची. मी माझं नाव सांगेनच तुम्हाला. परंतु आता नाही. आपण जेव्हा स्वस्थ व्हाल तेव्हा आणि आता मला माझ्या नावाबद्दल आग्रही करु नका."
आम्रपालीनं ते बोल ऐकले. तशी त्या युवकानं अट टाकताच ती चूप बसली. त्यानंतर दोन चार दिवस पुरते गेले व त्या युवकाचा निरोप घेण्याची वेळ आली. तसं त्यानं तिला वैशाली नगरापर्यंत सुखरुप पोहचवूनही दिलं. परंतु त्यानं तिला आपली ओळख दिली नव्हती. तसं तिनं पुन्हा त्याला त्याचं नाव विचारलं. तेव्हा तो म्हणाला,
"मी सुभद्र. त्या कुटीत राहतो. मी तुम्हाला तुम्ही स्वस्थ झाल्यावर वैशालीला सुखरुप पोहचवणार. असं आश्वासन दिलं होतं. आज ते पुर्ण केलं आहे. आता तुम्ही मला आपला निरोप द्या." त्या युवकानं आपलं नाव बदलवून सांगितलं. कारण त्याला वाटत होतं की त्याचं नाव ऐकताच ती घाबरेल.
"धन्यवाद. कधीतरी याल माझ्या निवासस्थानी. याल ना."
"नाही. मी तुमच्या निवासाकडे येवू शकत नाही. कारण आम्ही गरीब लोकं. आम्हाला तुमच्या वैशाली नगरीत शिरकाव नाही." तो युवक बोलून गेला.
तो युवक आम्रपालीला बोलून गेला खरा. परंतु तिला मनोमन वाटत होतं. त्यानं तिच्या निवासाकडे यावं व तिथं तिच्यासोबत दोनचार क्षण तरी घालवावे. त्यानंतर तसं वाटताच ती म्हणाली,
"असं जर आहे तर मी इथून परतच जात नाही. मी तुमच्यासोबतच येतेय. तुम्ही मला वाचवलं ना. मी नसते वाचले तर. हे जे जीवन मिळाले आहे. हे उधारीचे जीवन आहे. ते मिळाले नसते. आपले उपकारच झालेत माझ्यावर."
"असं जर आहे तर मी येईल कधीतरी. भेटणार कधीतरी. जीवंत राहिलो तर नक्कीच भेटणार."
तो युवक बोलला. तशी ती म्हणाली,
"येणार ना नक्की. तसं वचन द्या."
तो काळ तसा वचनावरच चालत होता. त्या युवकानं तिला वचन दिलं व आम्रपालीला तिथं सोडून आल्यापावली निघून गेला. त्यानंतर आम्रपाली वैशालीत आली. लोकांनी तिचं बरंच स्वागत केलं. कारण तिच्यावर प्रेम करणारे आज तिच्या जीवंत असण्यानं आनंदीत झाले होते.
मध्यंतरीचा तिचा काळ असाच गेला होता धकाधकीत. त्या धकाधकीच्या जीवनात व त्याच काळात आम्रपालीला कधीच तो नवयुवक आठवला नाही व आठवत नव्हती त्यानं तिला केलेली मदत. त्यातच या मध्यंतरीच्या काळात तिला एक नगरवधू मानून तिला बरंच छळलं होतं लोकांनी. कधी राजा मनुदेव तर कधी बिंबिसार, कधी अजातशत्रू तर कधी उदयन. कधी वैशालीतील मंत्रीगण तर कधी मगधचीही मंडळी. परंतु त्या नवयुवकानं तिच्या अंगालाही स्पर्श केला नव्हता. उलट तिचा जीव वाचवून तिला एकप्रकारे मदतच केली होती.
आज आम्रपाली म्हातारी झाली होती व ती आपल्या आम्रवनातच राहात असे. त्या आम्रवनात ती भगवान गौतम बुद्धांकडून सुक्ते ऐकत असे. अशातच तिला आठवायला लागला होता तो नवयुवक. ज्यानं अगदी तरुणपणात तिचा जीव वाचवला होता. त्यानं म्हटलेले बोल आज तिच्या कानात गुंजत होते. तो युवक अंतिम समयी वैशालीला सोडून दिल्यावर म्हणाला होता की मी जर जीवंत राहिलो तर येईल तुम्हाला भेटायला. तसं वचन दिलं होतं त्यानं. परंतु आज एवढे वर्ष झाले होते, तरी तो तिला भेटायला आला नव्हता. आज तो तिला बराच आठवत होता तिला व ती त्याची मनोमन आठवणही करीत होती.
आजही संध्याताम्हणाची वेळ होती व आम्रपाली त्याच आम्रवनात बसली होती. अशातच तिची भेट अहिंसकशी झाली. दोघांचा परीचय झाला. दोघांनी एकमेकांना आपआपली ओळख दिली. तसा अहिंसक म्हणाला,
"मी गतकाळात एक दरोडेखोर होतो. मी माणसांची हत्या करीत होतो. माझ्याकडे दया माया नावाची वस्तू नव्हती. परंतु तथागतांमुळं माझं जीवन सुधारलं व मी अहिंसक बनलो. आता मला कोणत्याही गोष्टीचा कोणताच लोभ नाही. मी ब्रम्हचारीही बनलो आहे."
ते अहिंसकचं बोलणं. ते बोलणं आम्रपालीनं ऐकलं व ती म्हणाली,
"मी आम्रपाली. मी एक नगरवधू होते वैशालीची. परंतु आता नाही. आता मी माझ्या पदाचा राजीनामा दिला आहे. कारण जेव्हापासून तथागत मला मिळाले. तेव्हा वाटलं की आपण नगरवधू आहोत. चांगला सन्मान आहे आपल्याला. परंतु तो सन्मान कसला? ज्या सन्मानात आपला देहच विकावा लागतो."
"म्हणजे?"
"म्हणजे मी नगरवधू जरी असले तरी एक गणिका आहे. मला वैशालीच्या नगरवधू पदावर एका वेश्येचं काम करावं लागलं."
तो अहिंसक. त्याला तिनं आपलं नाव सांगताच त्याला काही आठवत नव्हतं की आपण या आम्रपालीची कधीतरी मदत केलेली होती. परंतु बोलता बोलता आम्रपाली त्याला आपल्या गतकाळात घडलेल्या आपल्या जीवनाशी निगडीत असलेल्या गोष्टी उलगडून सांगू लागली. तोच तिनं ती स्वर्णसेनचीही गोष्ट सांगितली. जी अहिंसकच्या जीवनाशीही निगडीत होती. तिनं तो तिचा पुरुषी वेष, ते जंगल व त्या जंगलात राजपुत्र स्वर्णसेनसोबत आखेटसाठी जाणं, जंगलात त्या सिंहाचं तिच्यावर झालेलं आक्रमण, त्यातच स्वर्णसेनचं पळून जाणं. तद्नंतर त्या युवकाची मदत. मग तीन चार दिवसानं तिचं होशात येणं. त्यानंतर त्याचं वीणा वाजवणं. त्यातच तिचा पुरुषी नकाब उतरणं. ह्या सर्व गोष्टी तिला सांगितल्या आणि हेही सांगितलं की त्या नवयुवकाचे तिच्यावर उपकारच आहेत. त्यानं तिचा जीव तर वाचवला होता. व्यतिरीक्त तिला वैशालीला नेवून दिलं होतं, हेही तिनं सांगितलं व हेही सांगितलं होतं की तो नवयुवक जीवंत राहिलो तर तिला परत भेटेन म्हणाला होता. परंतु तो अजुनही तिला भेटला नाही. ती आजही त्याचीच प्रतिक्षा करीत असते. वाटत असते की तो तिला भेटावा. परंतु अजुनही तो अद्यापही गवसलेला नाही.
ते तिचं बोलणं. ती तिची गतकाळातील घडलेली जीवनवृत्तांत. ती माहिती. ती ऐकताच अचानक अहिंसकला आठवली ती वेळ. त्यानं तिला केलेली मदतही आठवली होती. तसा तो म्हणाला,
"माहीत आहे, तो नवयुवक कोण?"
"नाही. मला काय माहीत. तो अजुनही मला गवसला नाही ना. त्यानं आपलं नाव सुभद्र सांगीतलं होतं."
"तो नवयुवक मीच आहे. हा अंगुलीमाल. ज्याला काल भलेभले लोकंच नाही तर प्राणीही घाबरत होते. मी काल कित्येक लोकांना तर लुटलेलंच आहे. शिवाय बरेचसे प्राणीही मारलेले आहेत. मात्र आज सुधरलो. आता मला हिंसा अजिबातच आवडत नाही."
"अहिंसक, तर ते नवयुवक तुम्ही होय. तुम्ही तर आपलं नाव सुभद्र सांगितलं होतं ना."
"होय, परंतु त्याचं कारण होतं."
"कारण? कोणतं कारण होतं असं?"
"माझं नाव ऐकताच तुम्ही घाबरल्या असत्या. म्हणूनच मी तुम्हाला नाव सांगायचं टाळलं."
अहिंसक बोलून गेला. तशी आम्रपाली विचार करु लागली की हा अहिंसक तरी बरा की गतकाळात तो दरोडेखोर असूनही त्यानं माझी सिंहाच्या तावडीतून सुटका केली. बदल्यात त्यानं मला पुरते आठ दिवस आपल्या कुटीत ठेवलं. माझं रक्षणही केलं. अन् आठ दिवस आपल्या कुटीत ठेवूनही मला आपल्या वासनेची बळी केली नाही. अन् ते राजे आणि संबंधीत वैशाली गणराज्यातील लोकं आणि ते मगधाचे राजे. सर्वच बदमाश. ज्यांनी आपली हवस पुर्ण करण्यासाठी मला नगरवधू बनवलं नव्हे तर मला रखेलचं जीवन दिलं होतं.
आम्रपालीला आज पश्चाताप होत होता ते गतकाळातील जीवन आठवून. ते आठवत आठवत ती आपले दुर्दैवी दिवस काढत होती आणि आता सोबतीलाही तो गतकाळातील नवयुवक होता आम्रपालीसोबत आम्रवनात. ज्यानं तिला गतकाळात मदत केली होती सुभद्र बनून आणि आताही तो मदतच करीत होता अहिंसक बनून. तो तिच्या आताही बऱ्याच गोष्टी ऐकायचा व तिला आज सांत्वनही देत असायचा.
ते म्हातारपण आज तिला छळत होतं. जरी तिनं बौद्ध धम्माचा स्विकार केला असला तरी. ते आजारही तिला बरेच झाले होते. सतत ती आजारीच राहात असे. जीवनात सतत धावपळ, दगदग शिवाय परपुरुषी कित्येक माणसांचा स्पर्श. यामुळं तिला आजारानं छळलं होतं.
ते तरुणपण. त्या वयात कित्येक तरुणांचा नव्हे तर परपुरुषांचा स्पर्श होत असतांना तिला काहीही वाटलं नाही परंतु आज त्याचे भोग भोगावे लागत होते. जाणूनबुजून, जबरदस्तीनं का होईना, ती परपुरुषांच्या स्पर्शानं बाधीत झाली होती. आज तिला वाटत होतं की विनाकारणच ती पुष्पक कुमारसोबत वैशालीला गेली व वैशालीत गेल्यावर विनाकारणच तिनं त्या स्पर्धेत भाग घेतला. परंतु आज ते आठवून उपयोग नव्हता.
तो बौद्ध धम्म. दुःखाचा मार्ग देणारा बौद्ध धम्मं. त्या धम्मानं काही कोणी अमर होणार नव्हताच. तसा काळ आला व अहिंसक, जो तिला आताही म्हातारपणात मदत करायचा. तो अचानक मरण पावला. त्यावेळेस तिला फारच वाईट वाटलं. त्यातच तिला आठवायला लागलं की आज जी काही मी जीवंत आहे. ते याच एका शख्समुळं की ज्यानं माझी एका सिंहाच्या जबड्यातून मुक्ती केली होती. तो जर नसता तर मी केव्हाचीच संपून गेले असते.
आम्रपालीही आजारीच राहात असे. तिलाही आजारपण छळतच असे. वाटत असे की अहिंसक सारखा आपलाही काळ आला आहे. आपणही एक दिवस जाणारच आहो दुःखातून मोक्ष मिळवून. आम्रपाली जरी बौद्ध भिक्षुणी बनली होती तरीही. मरणाला कोणीही सोडलं नाही. जसा जन्म आहे, तसा तिलाही मृत्यू येणारच. त्यामुळं तिला हळहळ नाही तर तिच्या मुलांनाही हळहळ नको म्हणून तिनं एक दिवस आपल्या चारही मुलांना बोलावलं व सांगितलं की मी कधीतरी जाणारच आहे. माझेही निर्वाण होणारच आहे. तेव्हा हळहळ करायची नाही. दुःख वाटून घ्यायचं नाही. कारण जसा जन्म आहे, तसाच मृत्यूही आहे. सिद्धार्थ गौतम बुद्धांकडे पाहा. त्यांनी दुःखातून मानवाला मुक्त करण्यासाठी सुखाचा मार्ग शोधला. त्यांनी आपला परीवार सोडला व ते दुःखातून मुक्ती देणारा मार्ग जगाला दाखवत आहेत. आज त्यांची पत्नी व मुलंही त्यांना एकप्रकारे मदतच करीत आहेत. ती मुलंही आपल्या पित्यानं त्यांना दाखवलेला मार्ग अनुसरुन त्याचा अवलंब करुन त्यांच्या मार्गावर चालत आहेत.
आम्रपाली ही पहिली महिला बौद्ध भिक्षुणी बनली होती. तसे त्यापुर्वी बरेचसे पुरुष बौद्ध भिख्खू बनले होते. तशी महिलांना थोडीशी लाज वाटत होती भिक्षुणी बनायची. परंतु आम्रपालीचं पाहून बौद्ध धम्मात तद्नंतर अनेक स्रिया आल्या. ज्यात गौतम बुद्धाची पत्नी यशोधराचाही समावेश होता व मातंगीचाही समावेश होता व प्रकृतीचाही समावेश होता.
आम्रपालीची मुलंही आज बौद्ध भिख्खू बनली होती. तिचा मोठा मुलगा विमल कोंडान्य बौद्ध भिख्खू बनून जग भ्रमतीवर होता. त्यातच बाकीचीही तिची मुलं. तिही बौद्ध धर्माच्या प्रसारासाठी फिरत होती. त्यातच आम्रपाली आता आजारी राहात होती. तिच्या म्हातारपणातही तिची मुलं तिच्याजवळ नव्हती. ना तिला जगायची आसही होती व तो एक दिवस उजळला. तेव्हा तिची त्या आजारपणाच प्राणज्योत मालवली.
आम्रपाली मरण पावली होती. ती राखेत विसावलीही होती. त्यावेळेस भगवान गौतम बुद्ध तिच्याजवळ नव्हते. ते उपदेश द्यायला कुठेतरी गेले होते. परंतु तिच्या विसावण्याची गोष्ट त्यांना जेव्हा माहीत झाली. तेव्हा ते हरहळत होते पहिल्यांदा. जरी त्यांनी स्वतः दुःख वाटून घेवू नये असा लोकांना उपदेश दिला असला तरी. ते जेव्हा वैशालीला आले. तेव्हा ते अवश्य आम्रवनात गेले. त्यांनी तिथं असलेल्या त्याच आम्रवनात, जिथं जगाला सुक्ते ऐकवली होती. त्याच ठिकाणी ध्यानस्थ बसून जणू आम्रपालीला आठवलं होतं. त्यानंतर त्यांनी त्या सर्व सुक्तांना अंबपालिका सुक्त नाव तर दिलं होतं नव्हे तर त्या वनालाही आम्रपाली वन नाव दिलं होतं.
