आम्रपाली भाग एक मनोगत आम्रपाली ही माझी नव्यान्नववी पुस्तक. वाचकांच्या हातात देतांना या साहित्यकृतीबद्दल मला अतिशय व मनापासून आनंद होत आहे. आम्रपालीबद्दल सांगायचं झाल्यास आम्रपाली ही एक वास्तविक कहाणी. परंतु त्यात मी काही काल्पनीकही कहाण्या जोडल्या की त्या वास्तविक आहेत अशाच वाटतात. शिवाय एका लेखकाला पुस्तक लिहितांना काही काल्पनिकता टाकावीच लागते. त्याशिवाय त्या पुस्तकाचा विस्तार करता येत नाही. शिवाय काही लोकांची माफी मागतो की मला आम्रचालीच्या चरीत्राबद्दल माहिती त्यांच्याच लेखनातून मिळाली. जे गुगलवर आहे. गुगलवर संपर्क क्रमांक नसल्यानं फोन करता आला नाही. त्याबद्दल माफ करावं. ऐतिहासिक लेखन करतांना संदर्भ म्हणून तशी माहिती घ्यावीच लागते. कारण त्याशिवाय ऐतिहासिक पुस्तक लिहिताच येत नाही. आम्रपाली हे एक त्यागाचं प्रतिक आहे. तिनं केलेला जीवनातील त्याग हा अतिशय महत्त्वपूर्ण आहे. आम्रपाली या पुस्तकाबद्दल सांगायचं झाल्यास मी एवढंच सांगेन की आम्रपाली ही माझी महत्वपुर्ण पुस्तक. ह्या पुस्तकाला मी देत असलेला नव्यान्नववा क्रम. तो या पुस्तकाचा क्रम नसून या पुस्तकाला शंभरावा क्रम देण्याचा माझा मानस होता. कारण माझी याच विषयावरील वेदना नावाची पहिली कादंबरी आहे. म्हणूनच शंभरावीही कादंबरी याच विषयाची व्हावी असं वाटत होतं. म्हणूनच मी माझ्या शंभराव्या पुस्तकासाठी हा विषय ठरवूनच ठेवला होता. शिवाय या पुस्तकाला तो क्रम मी खास करुन राखून ठेवला होता. संयोग असा की या पुस्तकाचा विषय गणिका आहे व माझ्या पहिल्या कादंबरीचाही विषय गणिकाच होता. म्हणूनच या पुस्तकाला मला शंभरावा क्रम द्यायचा होता. परंतु त्याबद्दल मी माझ्या मित्रांशी संवाद साधला असता ते म्हणाले, "लोकं एखाद्याचं शंभरावर संस्करण जास्त अभ्यासतात. त्यामुळं तसा विषय नकोच." त्यामुळंच या पुस्तकाला मी नव्यान्नववा क्रम दिला. दुसरा संयोग असा की वेदना हे २००४ व आम्रपाली २०२४ चं संस्करण. तब्बल वीस वर्षात एवढं लेखन करणं माझ्यासाठी सोपी गोष्ट नव्हती. त्याबद्दल मी माझी स्तुती करीत नाही. कारण तो अहंकार असेल माझ्यासाठी. परंतु याबाबत एक सांगावेसे वाटते की मलाही वाटत होतं की आपण विपूल लेखन करावं. निदान शंभर तरी पुस्तकं आपल्याकडून घडावीत. म्हणूनच सातत्यानं लिहिलं. दिवसरात्र लिहिलीत पुस्तकं. त्यातच कधीकधी घरी वाद व्हायचे. घरचे म्हणायचे की ही पुस्तकं लिहून काय फायदा? काही पैसे मिळणार आहेत का? कोण हुंगतंय तुमच्या पुस्तकाला? कधी त्यातून भांडणंही व्हायची. परंतु एक सांगावेसे वाटते की मी त्या सर्व गोष्टीवर मात केली. ज्यातून माझे आतापर्यंत नव्यान्नव पुस्तकं साकार झाले. पुस्तके लिहिणं, ही एक लिहिण्याची नशाच असते. ती नशाच दारुपेक्षाही महाभयंकर असते. परंतु ती दारुसारखी नसते. चांगली नशाच असते. लोकांनी ती पुस्तकं लिहावीत म्हणजे झालं. कदाचीत माझी शंभरवीही पुस्तक बनेल. बनणारच असं मी म्हणत नाही. कारण काळ सांगेन. आम्रपाली या पुस्तकाबद्दल सांगायचं झाल्यास आम्रपाली एक गणिका होती त्या काळातील. तिला समाजानं गणिका बनवलं जाणूनबुजून आणि जबरदस्तीनं. त्याचं कारण होतं तिचं सुंदर दिसणं. तसं पाहिल्यास वैशाली हे गणराज्य होतं त्या काळातील. म्हणूनच ती नगरवधू. आम्रपाली अस्तित्वात येण्यापुर्वी त्या काळात राजेशाही होती व ते राजे त्यांच्या राज्यात जी एखादी सुंदर मुलगी दिसली आणि तिच्यावर मन आलंच तर तिची ते जातपात पाहात नसत. तिच्याशी विवाह करुन तिला आपली पटराणी करीत असत. काही राजे त्यांना आपली रखेल अर्थात दासी बनवून जनानखान्यात ठेवत. अशा कितीतरी राजाला पत्न्या असायच्या, दास्या व रखेलही की ज्या जनानखान्यात पडलेल्या असायच्या. त्यांचा उपभोग राजा एखाद्यावेळेसच घेत असे. परंतु आम्रपाली ज्या काळात झाली. त्या काळात राजेशाही गेली होती व सोळा महाजनपदं अस्तित्वात आली होती की ज्या महाजनपदात राजाची मर्जी चालत नसे. राजाला देव संबोधलं जात नसे. कोणताही निर्णय हा एकटा राजा घेत नसे तर त्याच्या सोबतीला मंत्रीमंडळ असे. जे मंत्रीमंडळ राजाला कोणत्याही बाबतीत सल्ला देत. मग तो निर्णय त्या राज्याच्या हिताचा असो की नसो. महत्वपुर्ण बाब ही की पुर्वी राजेशाही होती व राज्यातील एखादी सुंदर कन्या असेल तर तिच्याशी राजा हाच सर्वेसर्वा असल्यानं त्यानं विवाह केला तरी चालायचा किंवा तिला त्यानं रखेलचं जीवन दिलं तरी चालायचं. कारण त्याचीच संपुर्ण राज्यभर उर्मी चालायची. परंतु जेव्हा गणराज्य आलं आणि महाजनपदं निर्माण झाली. तेव्हा लोकांचं राज्य आलं होतं. त्या काळात तरी निदान ही प्रथा बंद करायला हवी होती. परंतु तसं घडलंच नाही. उलट राज्यात जर एखादी सुंदर कन्या असेल तर तिचा कसा उपभोग घेता येईल. यासाठी एक नवीन पद निर्माण करण्यात आलं. ते पद होतं नगरवधू पद. ज्या पदातून राजाला त्या सुंदर मुलीशी विवाह करावा लागत नसे वा आपली रखेल बनवावी लागत नसे तर त्या रखेलच्या पदाला राजमान्यता देण्यात आली होती. अन् त्यात आणखी एक बदल करण्यात आला होता. तो म्हणजे पुर्वी राजेशाहीच्या काळात या राज्यातील मुलीच्या देहाचा उपभोग फक्त राजाला घेता येत असे. परंतु या गणराज्यात त्याच राज्यातील सुंदर कन्येच्या देहाचा उपभोग केवळ राजाच नाही तर त्याचं सगळं मंत्रीमंडळ घेत असे. ते नगरवधूपद हे सन्मानाचं असायचं. कारण त्याला राजमान्यता असायची. परंतु त्या पदाच्या आड जे कार्य घडत असे. ते धिक्कारलेलं कार्य असायचं. त्या कार्याला काही लोकं आजही धिक्कारलेलंच कार्य समजतात. मलाही, माझ्याही मनात तेच खललं व मी ही पुस्तक लिहिली. अशा बऱ्याचशा स्रिया अशा बऱ्याचशा तद्नंतरच्या महाजनपदात झाल्यात की ज्यांना जाणूनबुजून, जबरदस्तीनं छळलं गेलं. वेश्या बनवलं गेलं. ज्याला सुंदर नाव दिलं गेलं, नगरवधू. नगरवधू ही एक गणिकाच होती. त्यातच तिला ते कार्य एखाद्या सौंदर्यवान स्रिला आवडत नसतांनाही ते पद सन्माननीय असल्यानं तिनं ते पद स्विकार केलं. त्यानंतर त्या पदाच्या आड होत असलेलं कार्य लपवलं गेलं. बदनामी होते आपली आणि राज्याची म्हणून. परंतु त्यातून ज्या स्रिया नगरवधू पद घेत असत. त्यांच्यावर काय बेतत होतं, याची कल्पनाही न केलेली बरी. आम्रपाली ही त्यातीलच एक भोगिणी. तिला माहीत नव्हतं की नगरवधू पदाच्या आड कोणतं कार्य चालतं. जेव्हा तिनं नगरवधू पद घेतलं आणि जेव्हा तिला त्या पदाच्या आड होत असलेलं कार्य कळलं. तेव्हा तिला त्या पदाचा तिरस्कारच वाटायला लागला होता. परंतु आता वेळ निघून गेली होती. त्यानंतर सर्वांनी तिच्या देहाचा उपभोग घेतला. तिला छळलं नव्हे तर तिची लक्तरं तोडली. त्यात आम्रपालीनं तिला तो त्रास सहन होत नसतांनाही तिनं तो त्रास सहन केला. त्यात तिला कधी त्या राजाच्या मुलासोबत तर कधी त्या राजाच्या नातवासोबत सहवास करावा लागला होता. ही एक प्रकारची शोकांतिकाच होती. परंतु काय करणार. ते प्रारब्ध होतं. आम्रपालीनं नाईलाजास्तव ते सगळं सहन केलं व ती भोगत राहिली. त्यानंतर ती कधीकधी विचार करायची, त्यापासून मुक्ती कशी मिळवता येईल यावर. त्यातच तिनं एका बौद्ध भिख्खूची परीक्षा घेतली. तो बौद्ध भिख्खूही तिच्या परीक्षेत पास झाला व तिनं तद्नंतर बौद्ध धम्माची दिक्षा घेतली व आपला उद्धार करुन घेतला. जर तो भिख्खू तिला मिळाला नसता तर आजही आम्रपाली इतर नगरवधूंसारखी वैशालीच्या धुळीत सामावली असती. तिला कोणीच ओळखलं नसतं हे सांगण्यासारखंच आहे. माझी ही आम्रपाली नावाची पुस्तक अतिशय महत्वपुर्ण असून आपण ती वाचावी व आवडल्यास मला एक फोन अवश्य करावा. जेणेकरुन मला ही पुस्तक लिहिल्याचं सार्थक वाटेल. धन्यवाद आपला नम्र अंकुश शिंगाडे ९३७३३५९४५०आम्रपाली (कादंबरी) अंकुश शिंगाडे तो काळ अतिशय धामधुमीचा काळ होता. त्या काळात राजेशाही होती. ज्या राजेशाहीत राजांचंच चालत होतं. राजाला लोकं देव म्हणत व राजाच्या विरोधात कोणीही जात नसत. राजाचं एक विशिष्ट असं मंत्रीमंडळ असायचं. त्या मंत्रिमंडळाचा निर्णय काही राजे घेत असत वा स्विकार करीत असत. काहींना ते निर्णय स्विकार नसायचे. ते राजे हुकूमशाहीचे द्योतक असत. राजे हे दोन प्रकारचे असायचे. एक निरंकुश सत्ताधीश. ज्यात राजा एके राजा व राजाचाच हुकूम हा वटहुकूम असायचा. त्या राज्यात राजांचीच मर्जी चालायची व त्या राज्यात इतरांची मर्जी चालत नसायची. एखाद्या संकटसमयी तो राजा मग त्याच्या मनाला वाटेल तसे निर्णय घ्यायचा. मग ते निर्णय चुको अगर न चुको. ते निर्णय चुकलेच तर राजा संकटात पडत असे. राजा हाच सर्वसत्ताधीश असायचा. त्याला देव समजलं जाई. तो एकटाच प्रजेवर अत्याचार करायचा. त्यातच त्याचं जे कोणी ऐकत नसत. राजा त्यांची हत्या करुन टाकत असे. आम्रपाली ही लहान होती. तेव्हाही ती सुंदरच होती. परंतु ती त्यावेळेस पाहिजे त्या प्रमाणात सुंदर नव्हती. ती लहान होती तेव्हा कोणाचंही तिच्याकडं लक्षही गेलं नाही. परंतु जशीजशी ती लहानाची मोठी होत गेली. तशी तशी ती अधिकच सुंदर दिसायला लागली होती. आम्रपालीचा जन्म हा निश्चीत केव्हा झाला, ते काही माहीत नाही. तसंच तिला कोणं जन्माला घातलं, तेही काही माहीत नाही. परंतु तिचा जन्म झाला व तिला अक्षरशः फेकून देण्यात आलं त्या वनात. ज्या वनात आंब्याची आमराई होती. कदाचीत त्या काळातही जातीभेद असल्यानं व आंतरजातीय विवाह होत नसल्यानं कोण्यातरी महिलेनं तिला जन्म तर दिला असेल. परंतु आपलं पाप वर येवू नये. म्हणून तिला फेकून दिलं असेल. तो राजेशाहीचा काळ व त्या काळात अनैतिक कृत्य केल्यास मिळणारी शिक्षा. ती शिक्षा काही आजच्यासारखी नव्हतीच. त्या काळात कोणत्याही व्यक्तीनं अनैतिक कर्म केल्यास कोणताही राजा न्याय करतांना सरळ मृत्यूदंडच द्यायचा. तसं पाहिल्यास त्या काळात प्रेमाला कोणत्याही स्वरुपाचा वाव नव्हताच. तो काळ व त्या काळात लोकसंख्याही कमी प्रमाणात होती. गाव होतं व गावाचीही लोकसंख्या जेमतेमच असायची. त्यातच प्रेमाला बंधन होतं. प्रेम जर झालं आणि असं आढळून आलं तर गावपंचायत बसायची. ज्यात पाठीवर कोडे मारले जात. ज्यामुळं शरीर रक्तबंबाळ व्हायचं. वळ यायचे, दुखणं भरायचं व ते दुखणं कितीतरी दिवस पुरायचं. काही काही ठिकाणी प्रेम आढळून आल्यास वाळीतही टाकलं जात असे, तेही संपुर्ण बिरादरीला. काही काही ठिकाणी सरळ मृत्युदंड. तसे गावातील कायदेही महाभयंकर स्वरुपाचे होते. प्रेम हे जातीतल्याच तरुणासोबत होत असे, असं नाही तर ते प्रेम इतरही जातीच्या मुलासोबत व्हायचं. शिवाय असं प्रेम झालंच आणि तसं आढळून आल्यास पुरुषसत्ताक पद्धती असल्यानं पुरुषांना जबाबदार धरलं जात नसे तर जबाबदार धरलं जात असे स्रियांना. जरी स्रियांचा दोष त्यात नसला तरी. मात्र पुरुषच स्रियांना फुस्सं लावत असत. असंच प्रेम होतं व नाईलाजानं आपल्याला वाळीत टाकलं जातं व समाजाचा रोष सहन करावा लागतो म्हणून लोकं आपल्या मुलीचा विवाह अगदी बालवयातच लावून देत. त्याचं कारण होतं कुटूंबाची होणारी बदनामी. कुटूंबाची बदनामी होते म्हणून ती मंडळी बालविवाहच नाही तर एखादी स्री गरोदर असली तर तिच्या पोटालाच कुंकू लावून देत. मुलगी जर झाली तर आम्ही तिचा आपली स्नुषा म्हणून स्विकार करु. त्यानंतर त्या मुलीचा विवाह होताच तिच्यावर बारीक नजर ठेवली जात असे. परंतु असंही जरी झालं तरी प्रेम होत नव्हतं असं नाही. कितीही कडक बंधनं असली तरी प्रेम व्हायचंच. प्रेमाला जरी बंधन असलं तरी त्या काळातही लोकांचं प्रेम करणं बंद नव्हतं. लोकं प्रेम करतच असत. असेच गावातील प्रेमी युगल. ते युगल वयात येताच प्रेम करायचे नव्हे तर त्यांच्यातही प्रेम व्हायचंच, जरी वाळीत टाकण्यासारख्या गोष्टी होत असल्या तरी. अशातच समजा एखाद्या मायबापाची मुलगी पळून गेलीच तर तिनं नाक कापले असं समजलं जाई व ती आपल्यासाठी मरण पावली असे समजून तिची तेरवी, चौदावी वा तिसरा दिवस तिच्या जीवंतपणीच केलं जाई. त्यानंतर त्या मुलीच्या कार्यकक्षा संपत व ती मुलगी पुन्हा कधी परत कुटूंबात येत नसे. ती मुलगी लागस विहीरीत जीव देवून आत्महत्या करीत असे. परंतु परत येत नसे कुटूंबाचा आधार घ्यायला. शिवाय एखादी मुलगी अशी पळून गेलीच तर काही मायबाप आपल्याला तोंड दाखवायला जागाच राहिली नाही. असा अर्थ घेवून तेही खुशाल आत्महत्याच करीत असत. तो प्राचीन काळ व त्या काळात असलेला स्रियांचा दुय्यम दर्जा. स्री ही उपभोग्य वस्तू आहे असंच मानलं जायचं. शिवाय प्रेमाला बंधन होतं. तरीही प्रेम करणारे लोकं होतेच. ते लपूनछपून प्रेम करीत असत. परंतु त्या काळात ते लपूनछपून प्रेम जरी असलं तरी त्या प्रेमातून काही समस्या उभ्या राहात. ज्या समस्या होत्या, गर्भपात न होणं वा गर्भपात करता न येणं. शिवाय अशा प्रेमातून समजा एखाद्या स्रिला गर्भ राहिलाच तर ती आपला गर्भपात करु शकत नसे खुल्यामनाने. त्याची औषधही घराघरात माहीत नव्हती ना त्या काळात तंत्रज्ञानाची साधनं आधुनिक काळात जशी आहेत, तशी साधनं उपलब्ध नव्हती. शिवाय अशी स्री एखाद्या घरी आढळून आल्यास तिला कुलथा वा डायन समजलं जाई व अशा डायन समाजात नसाव्यात वा असं कोणीही करु नये म्हणून तिला मारुन टाकलं जाई विना अपराधानं. तो अपराध नसतांना अपराधच समजला जात असे. गर्भपात हा गुन्हाच होता त्या काळात. मग ती राजकन्या का असेना. गर्भपातावरही त्याही काळात उपाय होताच. तो उपाय एखादा मांत्रीक करीत असे. परंतु त्यात तो गुन्हा धरला जात असल्यानं त्या स्रिची समाजात बदनामी होत असे व त्यातच विटंबनाही. कधीकधी एखाद्यावेळेस एखाद्या स्रिचा हाही अपराध क्षम्य होत असे, जर ती स्री एखाद्या राजाची कन्या असेल तर..... शिवाय त्या काळात ती मुलगी गरोदर आहे, हे आजच्यासारखी तंत्रज्ञान साधनं उपलब्ध नसल्यानं लवकर कळत नसे व गर्भपात होत नसल्यानं तिला नाईलाजानं त्या बाळासकट आत्महत्या करावी लागत असे वा एखाद्या बंद खोलीत बाळ विकसनाचे नऊही महिने राहून बाळाला जन्माला घालावे लागत असे. ज्यात बाळ जन्मानंतर ते बाळ मारुन फेकले जाई वा त्या बाळाला बंद पेटीत ठेवून ते नदीप्रवाहात सोडून दिलं जाई. गर्भपात हा त्या काळात गुन्हाच होता समाजानं ठरवून दिलेला. आजही तो गुन्हाच आहे. काल प्रेमाला बंधन होतं व कालच्यासारखं बंधन असलेलं प्रेम आजही कोणत्याच मुलीला खुलेपणानं करता येत नाही. ते प्रेम अनैतिक स्वरुपाचं मानलं जातं, जरी आज समाजसुधारणा झाली असली तरी. आजही काही काही ठिकाणी अशा प्रेमातून मुलीच्या आत्महत्याच झालेल्या दिसतात तर काही काही ठिकाणी तिच्या आईवडीलांच्या होत असलेल्या वा घडत असलेल्या आत्महत्याच आढळून येत असतात. महत्वपुर्ण सांगायचं झाल्यास आजही कालसारखी प्रेमाला बंदी असल्यानं मुलांमुलींनी वयात आल्यावर प्रेम करु नये काय? तर त्याच उत्तर नाही असंच देता येईल. त्याचं कारण आहे आज समाजाचं प्रेमाबाबतीत असलेलं बंधन. काल जसं युवक युवतीचं वयात आल्यावर प्रेम व्हायचं. मग तो गर्भ पडायचा नाही. शिवाय पुरुष असलेला मुलगा हा तिला अकाली सोडून द्यायचा. तिला प्रसंगी साथ द्यायचा नाही व मदतही करायचा नाही. कधीकधी तर तिला जंगलात नेवून तिचीच हत्याही करायचा, आपली बदनामी होवू नये म्हणून. कधी तो सोडून गेल्यास तिलाच असे भोग भोगावे लागायचे. समाजाचा तिच्याकडे पाहायचा दृष्टिकोन हा तिरस्काराचाच असायचा. ज्यातून आयुष्यभर एका कुलथेचं जीवन जगावं लागायचं. कधी मायबाप तर कधी तिचे मृत्यू. म्हणूनच त्या काळात प्रत्येक मायबाप आपल्या मुलीला तशा स्वरुपाचे पाऊल टाकूच देत नसत. ते प्रेम टाकायची मनाई होती. कारण त्यांना समजत असे प्रेमाचा अंत व प्रेम केल्यावर आपली दुर्दशा काय होते ती. आज समाजसुधारणा झाली व अत्याधुनिक गर्भपात करण्याची साधनं आलीत. गर्भपाताबाबत निरनिराळ्या औषधीदेखील आल्या. त्यानुसार आज प्रेमही खुल्यास्वरुपानं व्हायला लागले आहेत. परंतु काळ बदलला आहे का? तर त्याचंही उत्तर नाही असंच येईल. कारण आजही काळ बदलला नाही व आजही कोणाच्याही मुलीला एक स्री म्हणून खुल्यामनानं प्रेमही करता येत नाही. त्याचं कारण कालसारखंच आहे. काल जशी प्रत्येक मायबापाच्या मनात वा प्रत्येक स्त्रिच्या मनात भीती होती की मी एखाद्या मुलावर प्रेम केल्यास मला आत्महत्या करावी लागेल, माझ्या आईवडिलाला आत्महत्या करावी लागेल. माझे आईवडीलाला समाज वाळीत टाकेल. मला समाज कुलथा ठरवेल. तीच परिस्थिती आजही आहे. आज समाजसुधारणा झाली आहे व मुली खुल्यामनानं प्रेमही करु शकतात. त्यानंतर त्या मुलीचं काय होतं? हे कोणालाच माहीत नाही. असे प्रेम झाल्यानंतर जे अनैतिक स्वरुपाचे संबंध घडून येतात. त्यातून गरोदर पण येतं व गर्भपात न झाल्यानं मुलींना मुलं चक्कं कालसारखीच सोडून जातात. जरी कायद्याची त्यावर नजर असली तरी कायदाही काहीच करु शकत नाही. कायदा म्हणतो की हे कृत्य करीत असतांना मला विचारलं काय? त्यातून तिच्या आत्महत्याच घडतात कधीकधी मुलं मदत करीत नसल्यानं. कधीकधी प्रेम झाल्यावर ही मुलं त्याच आपल्या प्रेमीकेवर सामुहीक बलात्कार घडवून आणतात व पैसे कमवतात. वेदना मात्र एक स्री असल्यानं तिलाच. कधीकधी ही मुलं आपल्याच प्रेमिकेला एखाद्या वेश्यालयात विकून टाकतात. त्यावेळेस ते विचार करीत नाहीत की या मुलीनं आपल्यासाठी आपल्या मायबापालाही सोडलं. कधी यातून काही समजदार मुलं विवाह करतात. हे विवाह कधी आंतरजातीय तर कधी आंतरधर्मीय स्वरुपाचे असतात. परंतु असा विवाह केल्यानंतर तो मुलगा काय करतो? त्या मुलीचं जीवन कसं होतं? याचा विचार कधीच केल्या जात नाही. हे तपासूनच पाहिलं जात नाही. मात्र ज्या मुलीचे असे विवाह होतात किंवा जी मुलगी असा विवाह करते व वेदना भोगते. तीच मुलगी पुढं सांगते की बाबारे आता तरी सावधान व्हा. विवाहासारखा तरी निर्णय आपल्या मायबापाच्या मर्जीनंच घ्या. कारण अशा मुलीला विवाह केल्यानंतर ती मुलं त्याच मुलींकडून वेश्याव्यवसाय करुन घेतात व आपण एकाच ठिकाणी बसून ऐषआराम भोगत आपलं संपुर्ण आयुष्य काढत असतात. ते दारुही पीत असतात व त्याचेही पैसे त्या स्रीकडूनच वसूल करीत असतात. बिचाऱ्या मुलीला त्या गोष्टीचा एवढा त्रास होतो आणि पश्चातापही की तिला वाटते आपण असा विवाह केला नसता तर अगदी बरं झालं असतं. परंतु तेव्हा वेळ निघून गेलेली असते. कधीकधी काही मुलं ही आपल्यावर प्रेम करणाऱ्या त्या मुलीला चक्कं विकून टाकतात वेश्यालयात. आपल्या विनाकारणची मागं कटकट लागू नये म्हणून. हे विशेषतः घडत असतं. आंतरधर्मीय विवाह करणाऱ्या मुलांत. ही वास्तविकता आहे. आज समाजाला या गोष्टी सांगितल्याच जात नाही. आजच्या समाजाला माहीतच आहेत या गोष्टी. शिवाय हेही माहीत आहे की आज जरी समाजसुधारणा झाली असली तरी काळ बदलला नाही व मानसिकताही बदलली नाही. ती मानसिकता तशीच आहे. म्हणूनच तेच मायबाप आपल्या मुलीला बालपणापासूनच असे संस्कार देतात की त्यांनी कुणावरही प्रेम करु नये. असे प्रेम जर केले गेले तर त्याचे परिणाम गंभीर होतात. हेच सांगत असतात पदोपदी आपल्या मुलीला. परंतु त्या गोष्टी प्रत्येकच वयात येणारी मुलगी ऐकेल तेव्हा ना. प्रत्येक मुलगी त्या गोष्टी ऐकत नाही. ज्यातून आजच्या काळात गुन्हे घडतात व दररोज वर्तमानपत्रात लिहून येतं की अमुक ठिकाणी सामुहीक बलात्कार झाला. अमूक ठिकाणी अनैतिक संबंधातून कत्तल झाली. महत्वपुर्ण बाब ही की आज जरी समाजसुधारणा झाली असली तरी कोणीही प्रेम करु नये वा प्रेम करुन विवाह करु नये. कारण काळ बदललेला नाही. काळाचं परीवर्तन नक्कीच झालं. परंतु त्यात सुधारणा होण्याऐवजी अधोगती झाली व त्यानुसार आज त्याचे स्वरुप महाभयंकर, विनाशक बनलं. ते असे विनाशक बनले की ज्याची आपण कल्पनाही करु शकत नाही. हे तेवढंच खरं. आम्रपाली ही देखील अशाच प्रेमातून निष्पन्न झालेला एक भाग आहे असं निश्चीतच म्हणता येईल. तिची जी कोणी आई असेल, जिनं तिला जन्म दिला असेल, तिनं समाजाच्या भीतीनं तिला आंब्याच्या झाडात सोडलं असेल. त्यामागं तिच्यापासून तिला सुटकारा मिळणार होता व ती मोकळी सुटणार होती. ती मोकळी सुटलीही. कारण तिला ते बाळ सोडतांना माहीत होतं की त्या भयाण जंगलात त्या आमराईत सहजासहजी कोणताच व्यक्ती एकटा जावू शकणार नाही. त्या बाळाला कोणी हिंस्र प्राणी खावून फस्त करेल. परंतु आम्रपालीचं नशीब हे काही फुटकं नव्हतं. ती गावातील एका गरीब व्यक्तीला सापडली व त्यानं तिला राजाला भेट देण्याचं ठरवलं. परंतु लगेच त्याला विचार आला की मी जर हे बाळ राजाला दिलं तर तो राजा ते बाळ जनानखान्यात टाकून देईल. त्यानंतर ते बाळ थोडंसं मोठं झाल्यावर राजा त्याच बालिकेवर अत्याचार करेल. त्यापेक्षा आपण या बालिकेला वाढवावं. तसंही आपल्याला बाळ नाही. त्यानंतर त्यानं ते बाळ आपल्या घरी नेलं व आपल्या पत्नीला सांगीतलं की मला हे बाळ आपल्याच राज्याच्या आमराईत सापडलेलं असून आपण गरीब असल्यानं ह्या बाळाचं संगोपन करु शकत नाही. तेव्हा या बाळाचा आपण स्विकार करावा की त्याग करावा? त्याचं संगोपन करावं वा कुणाला ते बाळ दत्तक द्यावं? हे काही मला कळत नाही. आम्रपालीचा जन्म साधारणतः इस पुर्व सहाशे ते पाचशेव्या शतकातील समजला जातो. तिला जन्म देणारे माता पिता हे अविवाहित प्रेमाचे साक्षीदार आहेत. समाजात असलेल्या भयाचा तिच्या आईवडीलांवर परिणाम झाला व त्यांनी स्वतःला सुरक्षीत ठेवण्यासाठी तिचा त्याग केला. तद्नंतर ते तिला विसरुन गेले. कारण त्या काळातील समाजघटक हा अशा स्रियांना कुलथा म्हणून संबोधत असत. मारुनही टाकत असत. आम्रपालीला त्या काळातील सामंत असलेल्या माली महानामन या गृहस्थानं पाहिलं. त्याला कोणतीही संतान नव्हती. म्हणूनच त्यानं तिला स्वतःच वाढविण्याचं ठरवलं. माली महानामननं आंब्याच्या आमराईत आम्रपालीला पाहताच त्यानं त्या बाळाला उचललं व त्यानं ते बाळ घरी आणलं. तसं त्यानं आपल्या पत्नीला त्या बाळाबद्दल सांगीतलं. तेव्हा पत्नी म्हणाली, "आपण एक सामंत आहात व हे बाळ आपल्याला सापडलं आहे. तेव्हा आपण या बाळाला राजाकडे सुपुर्द करावं. नाहीतर राजाला ही गोष्ट माहीत झाली की तो राजा आपले शिरच्छेद करुन टाकेल." "अगं आपल्याला पुत्र नाहीत आणि तू हे बाळ राजाला दे म्हणतेय." "परंतु हे बाळ जर आपण राजाच्या सुपुर्द केलं नाही तर आपला शिरच्छेद होणार नाही का?" माली महानामनच्या पत्नीचे ते शब्द. त्यावर माली महानामननं बराच विचार केला व तो आपल्या पत्नीला म्हणाला, "वेडी झाली की काय तू? अगं मी जर या सापडलेल्या बाळाबद्दल राजाला सांगीतलं ना. तर राजा काय करणार माहीत आहे?" "काय करणार आहे राजा? उलट आपणच त्यांना हे बाळ दत्तक म्हणून मागून घेवू." माली महानामन हा वैशालीचा सामंत होता व त्याला वैशाली नगरीचे कायदे माहीत होते. वैशाली नगरीचा कायदा होता की अशी मुलं जर सापडली तर अशा मुलांना कुलथेची मुलं समजून त्यांची हत्या केली जात असे. वाटत जनानखान्यात टाकून दिलं जात असे. त्यातच आम्रपालीला जसं त्या आंब्याच्या आमराईत माली महानामननं पाहिलं. त्यानं तिला उचललं. तसं त्याला आठवलं की वैशालीच्या राजाला जेव्हा या मुलीबद्दल माहीत होईल. तेव्हा राजा या मुलीला जीवंत ठेवणार नाही. मग त्याला तसं वाटताच त्यानं वैशाली नगर सोडायचा निर्णय घेतला होता. हे त्याला आठवताच तो आपल्या पत्नीला म्हणाला, "अगं, जर हे बाळ राजाला माहीत झालं की हे बाळ आपलं नाही. आपल्याला सापडलेलं आहे तर ते या बाळाला एका कुलथेचं बाळ समजून याची हत्या करतील. त्याचं पाप आपल्याला लागेल." "परंतु काळानंतर उद्या एखाद्या दिवशी राजाला ही गोष्ट माहीत झाली तर?" "तोच तं विचार करतोय. जर तसं माहीत झालं तर राजा आपण ही गोष्ट लपविल्याबद्दल आपल्याला शिक्षा म्हणून देहदंड देईल. त्यापेक्षा आपण हे नगरच सोडायचं. दूर राहायला जायचं. म्हणजे राजालाही या बाळाची भनक लागणार नाही." महानामन बोलून गेला खरा. परंतु ती गोष्ट त्याच्या पत्नीला पटली होती व त्यांनी त्या बाळाला घेवून वैशाली नावाचं नगर सोडलं. त्यानंतर ते वैशाली नगरीतच एका लहानशा गावी ते अधिवास करु लागले. ज्याचं नाव अंबाला होतं. ते गृहस्थ अंबाल्याला येताच त्यांनी तिचं नामकरण करण्याचं सुचवलं. त्यातच ती आंब्याच्या झाडात सापडल्यानं तिचं नावही अंबा ठेवावं असं काहींकडून सुचवलं गेलं. काहींनी अमरा हे नाव ठेवायचं सुचवलं तर काहींनी पल्लवी हे नाव ठेवायचं सुचवलं तर काहींनी पाली. त्यानंतर तशीच नावं ठेवण्यात आली. परंतु कालांतरानं अशी वेगवेगळी तिची नावं असण्यापेक्षा दोन्ही नावाला जोडून तिचे वडील तिला आम्रपाली म्हणू लागले. जे नाव नंतर प्रचलीत झालं. आम्रपाली ही जेव्हा लहानशीच होती. तेव्हा ती आपल्या सवंगड्यासोबत वेगवेगळे खेळ खेळत असे. तसा तिच्या बालपणीच तिला एक मित्रही मिळाला होता. ज्याचं नाव होतं. पुष्पक कुमार. तो तिच्या बालपणातील मित्र. त्याचेसोबत खेळतांना तिला फार मजा यायची. त्यातच त्याच लहानपणी पतीपत्नीचे खेळ खेळतांनाही आम्रपालीला तो मदत करीत असे. आम्रपाली लहानपणी भित्री होती व ती भित्री जरी असली तरी तिला पुष्पक कुमार थोडा धीर देत असे. तिची काळजी घेत असे. ज्यामुळं पुष्पक कुमार तिला आवडायला लागला होता लहानपणापासूनच. मग पुष्पक कुमारवर तिचं प्रेम कसं जडलं व बालपण कसं संपलं हे काही तिला समजलंही नाही. ************************************************ ते अंबाला गाव व त्या गावात आम्रपाली लहानाची मोठी होवू लागली होती. ती आपल्या आईला घरकामात मदत करु लागली होती. तशीच ती आपल्या वडीलाच्याही कामात मदत करीत असे. आम्रपाली लहान होती, तेव्हापासूनच पुष्पक कुमार तिचा मित्र बनला होता. आता ती तरुण झाली होती व पुष्पक कुमार तिचा मोठेपणीही मित्र म्हणूनच वावरत होता. आम्रपाली सुंदर होती व तिला नृत्यही चांगलं करता येत होतं. तिला आवडत होता पुष्पक कुमार. ज्याला नृत्य करता येत होतं. त्यातच वाटत होतं की आपला विवाह हा पुढील काळात पुष्पक कुमारशीच व्हावा. तशी ती स्वप्न रंगवतच असे कधीकधी, आपल्या मनामध्ये. तसे स्वप्न रंगवतांना तिला अगदी हेवा वाटत होता. आम्रपाली जेव्हा लहान होती. तेव्हा तिला मैत्रीणी भरपूर होत्या. परंतु तिला मित्र एकच होता. ती त्याचेवरच प्रेम करु लागली होती. तशी ती तरुण होताच ती अधिकच सुंदर दिसत असल्यानं तिच्यावर कित्येक तरुण फिदा होत असत. त्यातच तिला फक्त पाहण्यासाठीच तिच्यासमोर कित्येक तरुणांची रांग लागत असे. परंतु ती त्या तरुणांना चाहात नव्हती. चाहात होती ती आपल्या मित्राला. ज्याचं नाव पुष्पक कुमार होतं. मात्र आम्रपालीच्या सौंदर्याची चर्चा ही परीसरात दुमदुमली होती. तशी ती त्या राज्याच्या राजा मनुदेव यांच्याही कानावर गेलीच होती. तोही तिला चाहायला लागला होता. मनूदेव हा वैशालीचा राजा होता. जसे इतर बरेच तरुण आम्रपालीला चाहायला लागले होते. तसं मनुदेवलाही आम्रपाली आवडायला लागली होती. वाटत होतं की त्याला आम्रपाली केव्हा केव्हा मिळते आणि केव्हा केव्हा नाही. त्याच गोष्टीची चिंता त्याला सतावायला लागली होती. त्याच गोष्टीची चिंता त्याला सतावत असतांना त्यानं तिची माहिती काढली व माहितीनुसार त्याला कळलं की आम्रपाली ही एका पुष्पक कुमार नावाच्या मुलावर प्रेम करते. मग काय, त्यानं एक योजना बनवली. ती वैशाली राजधानी व त्या राजधानीचं ते वज्जी राज्य नव्हे तर ते गणराज्यच होतं. त्या गणराज्यात लिच्छवी वंशाचे लोकं राहात होते. तसे इस पुर्व सहाशे ते पाचशेव्या शतकात सोळा गणराज्ये अस्तित्वात आली होती. ज्यात राजाला व मंत्रीमंडळाला प्रतिनिधी समजून राज्य चालवलं जात असे. शिवाय त्या गणराज्यासाठी सोई सवलती पुरविण्यात येत असत. राजा हा देवच असण्याची व तसं मानण्याची संकल्पना नष्ट झाली होती. आता लोकं राजाला देव समजत नसत व राजा म्हणेल, तीच पुर्वदिशा न मानता जनता म्हणेल ती पुर्वदिशा मानण्यात येत असे. त्या सोळा गणराज्यात काही लोकप्रिय महाजनपद अंग, मगध, काशी, कोसल, वज्जी, मल्ल, चेदि, वत्स, कुरु, पांचाल, मत्स्य, सुरसेन, अस्माक, अवंती, गांधार आणि कंबोज यांचा समावेश होता. त्यात लिच्छिवी, मल्ल, शाक्य, वज्जी हे विशेष महत्वाचे गणराज्य होते. पुर्वी या हिंदुस्थानात राजा असायचा व राजा हा तुकड्यातुकड्यांचा प्रमुख असायचा. ज्यांच्यावर परकीय टोळ्या यायच्या. त्या टोळ्या सतत हमले करुन निघून जायच्या. जेव्हा असे हमले होत. त्यावेळेस प्रजेची हानी व धुळधानी होत असे. कारण त्या परकीय लोकांच्या आक्रमणाला एकट्याच राजाला तोंड द्यावं लागत असे. त्याला इतर आजुबाजूचे कोणतेच राजे मदत करीत नसत. हे सर्व राजांना माहीत झालं. त्यानंतर सर्व राजांपैकी काही राजांनी एकत्र येवून यावर विचार विमर्श केला व एक गणराज्य स्थापन केलं. ज्यात अनेक राज्ये एकत्र आली व ठरलं की असे जर आक्रमण झालेच तर कोणी वाट पाहात बसायचं नाही. आपण एकमेकांना मदत करायची. तसंच आपण जर एकत्र राहिलो वा लढलो तर कोणत्याही परकीय टोळ्या आपल्यावर सहजासहजी आक्रमण करणार नाहीत. हे हिंदुस्थानात निर्माण झालेले सोळा राजे व त्या सोळा राज्यातील लोकं एकत्र येवून एक गणराज्य स्थापन झालं. परंतु ते राजे गणराज्यात जरी समाविष्ट झाले असले तरी त्यांचे विचार स्वतंत्र्य होते. हं, काही नियम होते की जे सर्वांना मानावे लागत असत. त्याव्यतिरिक्त निर्णय घेणे वा राज्य चालविणे, राज्यकारभार करणे, कर वसूल करणे, पर्यायानं सांगायचं झाल्यास गणराज्याची संकल्पना एखाद्यावेळेस कोणत्याही स्वरुपाचं संकट निर्माण झाल्यास त्यासाठी होती. बाकी राज्यकारभार किंवा इतर कोणत्याही बाबतीत कोणतेही राज्य वा राजे एकमेकांच्या राज्यकारभारात ढवळाढवळ करीत नसत. शिवाय आता जरी जे राज्य त्या गणराज्य व्यवस्थेत सहभागी झाले होते, त्यांना आता नवीन नाव देण्यात आलं होतं. ते नाव होतं महाजनपद. प्रत्येक महाजनपदाची राजधानी वेगवेगळी होती. त्यातच सर्व राज्याचा स्वतंत्र्य कारभार हा त्या त्या महाजनपदानुसार चालत असे. महाजनपद याचा अर्थ होता राज्य. ते राज्य महाजनपद या नावानं ओळखलं जाई. महाजनपद म्हणजे एक राज्य होतं व त्याचीही एक राजधानी होती. परंतु अशी अनेक महाजनपदे एकत्र आली होती व त्यांनी सर्व मिळून एकच गणराज्य बनवलं होतं. ज्याची सर्व मिळून एकच राजधानी होती वैशाली. जी वैशाली वज्जी या गणराज्याचीही राजधानी होती. समजा एखाद्यावेळेस एखाद्या संकटावर विचारविमर्श करायचा असल्यास सर्व राज्ये वैशालीला येत व त्याच वैशाली राजधानीत त्या राजांची व त्याचसोबत येणाऱ्या सर्व सामंतांची आरास केली जायची. त्या आवभगतमध्ये जेवनासोबतच काही स्रियांच्याही नृत्याचा कार्यक्रम व्हायचा. त्या राजांना कंटाळवाणं वाटू नये म्हणून. शिवाय त्या त्या राज्यांच्या व्याभिचारासाठी ही महिला आपलं नृत्य सादर करीत असे. तिच्या जोडीला काही आणखी स्रिया असत. परंतु जी महत्वपुर्ण स्री असे. तिला नगरवधू म्हणत. ही नगरवधू अतिशय सुंदर असे. पाहायला देखणी असे. आज आपला भारत संघराज्य स्वरुपाचा आहे व या संघराज्यात इतर काही बरेच राज्य जोडलेले आहेत. त्यातच त्या त्या राज्यात अनेक राज्य समाविष्ट झालेले आहेत. त्या राज्यावर काही संकट आल्यास केंद्र त्यांना मदत करते. शिवाय प्रत्येक राज्याची राजधानी एक नाही. ती वेगवेगळी आहे. मात्र संघराज्याची राजधानी फक्त एक आहे. तीच संकल्पना त्याकाळातही होती. मात्र आजच्या गणराज्याची वा संघराज्याची जेव्हा सभा संसदभवनात होते. तेव्हा सगळ्या राज्यातील काही विशेष मंडळी जात असतात. त्यांचं मनोरंजन करायला नगरवधू नाही की जी त्या राज्यांच्या प्रतिनीधींचं मनोरंजन करेल. तेवढाच एक फरक आहे. आम्रपाली अशीच एक नगरवधू. तिचं प्रेम होतं पुष्पक कुमारवर व तिनं आपल्या मनात स्वप्न रंगवली होती की आपण आपला पती म्हणून पुष्पक कुमारची निवड करावी व आपला त्याचेशीच विवाहबद्ध व्हावा. परंतु ते काही नियतीला मंजूर नव्हतं व नियतीनं आपलं कालचक्र फिरवलं. त्यानंतर जे घडलं. त्याचा विरोध खुद्द आम्रपालीही करु शकली नाही. आम्रपाली दिसायला सुंदर होती. ती सडपातळ होती. उंचपुरी होती. गोरा रंग होता. तिला पाहताच कोणताही व्यक्ती मोहीत होवून जायचा व तिचं त्याला वेड लागायचं. तेच वेड इतर बर्‍याच तरुणांना लागलं होतं. ज्यांच्या ज्यांच्या संपर्कात ती होती. तसं पुष्पक कुमारला तिचं वेड नव्हतं. परंतु पुष्पक कुमार तिला आवडायचा. पुष्पक कुमार तिच्यावर प्रेम करु लागला होता व त्याची चर्चा कधीकधी घरातही होत असे. त्यातच पुष्पक कुमार तिचे जे पाल्य वडील होते महानामन. त्यांनाही आवडू लागला होता. तो त्यांच्याच मित्राचा मुलगा होता. तसा पुष्पक कुमार देखील उंच आणि सडपातळ असून तिला शोभणाराच होता. त्यातच महानामनला वाटत होतं की आपली मुलगी उपवर होताच आपण तिचा विवाह पुष्पक कुमारशी करावा. तोही आपल्या मुलीसारखेच तिच्या विवाहाचे तेही पुष्पक कुमारशी विवाह करण्याचे स्वप्न पाहातच होता. परंतु अशातच माशी शिंकली. काळ हळूहळू ओसरत चालला होता. पुष्पक कुमारचे तिला भेटणे व तिचे त्याला भेटणे आता सुरु झाले होते. कालप्रवाहाच्या अग्नीत जळत होते ते दोघंही. प्रेमाचीही अंगार दोघांमध्ये लागलीच होती. तरुण होताच ते काही दिवस लपून चोरुन भेटत असत एकमेकांना. समाजाला ती गोष्ट माहीत होवू नये म्हणून. परंतु तिच्या वडीलाची स्विकृती मिळताच ती पुष्पक कुमारशी आता चोरुनलपून नाही तर उघडपणे भेटू लागली होती. ************************************************ आम्रपालीला आठवत होता तिच्या आयुष्याचा काळ. जेव्हा आम्रपाली वीस वर्षाची झाली होती. तेव्हा घरात विवाहाचं वातावरण निर्माण झालं होतं. घरी तिच्या विवाहाची चर्चा सुरु झाली होती. तोच तिनं आपल्या पाल्यपित्याला प्रश्न केला. तो प्रश्न हिंमतीचा होता. तिनं म्हटलं होतं, "पिताश्री, माझी इच्छा पुष्पक कुमारशी विवाह करण्याची आहे. मला पुष्पक कुमार आवडतो व त्याच्याच घरी मी सुखी राहू शकेल. मी करु ना त्याचेशी विवाह?" ते तिचं बोलणं. त्यावर तिचे वडील महानामन म्हणाले, "नाही बेटा, आपण त्याच्याहीपेक्षा चांगला राजकुमार पाहू तुझ्यासाठी. तू सुंदर आहेस. तुझ्याशी विवाह करायला शेकडो मुलं मागणी घालतात. आपण तुझ्यासाठी एखादा राजबिंडा पाहू." ते वडीलाचं उत्तर. त्यावर आम्रपाली म्हणाली, "नाही पिताश्री. महालात काही सुख नसतंच अन् प्रेमही नसतंच महालात. राजाला अनेक पत्नी असतात. तो काही एखाद्या पत्नीची इच्छापुर्ती करु शकत नाही. राजा हा एखाद्यावेळेसच भेटण्यासाठी येतो आपल्या पत्नीला. मग जनानखान्यात सोडून देतो. मी एखाद्या राजकुमाराशी विवाह करुन सुखी राहूच शकणार नाही. तेव्हा मी पुष्पक कुमारशीच विवाह करणार." मुलीचा तो महानामनजवळ विवाहाचा हट्ट. ती मानायलाच तयार नव्हती. म्हणूनच की काय, पुष्पक कुमारशी विवाह करण्याचा तिनं घाट घातल्यानं शेवटी महानामनला आपल्या मुलीच्या बोलण्यावर परवानगी द्यावी लागली व त्यानं तशी परवानगी दिली. आम्रपालीचा पुष्पक कुमारशी विवाह होणार आहे. ही चर्चा परीसरात दुमदुमली होती. तशी ती सुंदर आहे, याचीही चर्चा अंबाला गावाव्यतिरीक्त परीसरात दुमदुमली होती. एखादं फुल फुलावं व त्याचा सुगंध परीसरात दरवळावा तसं तिच्या जीवनाचं होवून गेलं होतं. सर्व वर्ग, ज्यात वृद्ध लोकंही आम्रपालीला पसंत करायला लागले होते. त्यातच त्याच आम्रपालीची चर्चा वज्जी गणराज्याचा राजा मनुदेवपर्यंत पोहोचली. मग काय, त्यानं एक योजना बनवली व तसा प्रस्ताव त्यानं आम्रपालीकडे पाठवला. प्रस्ताव होता की आम्रपालीला नगरवधू बनविण्यात येत आहे. याचाच अर्थ असा की आम्रपालीला वैशाली नगराचं जनकल्याणीपद सोपविण्यात येत आहे. तिनं त्या प्रस्तावाला स्विकृती द्यावी. राजा मनुदेव हा लिच्छवीचा सम्राट होता. लिच्छवीची राजधानी वैशाली होती. अर्थात आम्रपाली वज्जी गणराज्याची जनपदकल्याणी बनणार होती. जनपदकल्याणी अर्थात तिला कोणत्याही पुरुषाशी विवाह करताच येणार नाही आयुष्यभर. असाही तो एक नियमच होता. जनपदकल्याणी अर्थात असं पद होतं की तिला राज्यात सर्व सुविधा प्राप्त होत असत. तिच्या आधीन सर्व राजे रजवाडे असायचे. सामंत वा सर्व प्रजाजन तिचा आदर करायचे. तिला मानसन्मान द्यायचे. तिची पोहोच मोठमोठ्या इतर राज्यातील राजांसोबत वा मोठमोठ्या उच्चविद्याविभूषित राजांसोबत वा अधिकाऱ्यांसोबत असायची. तिचा शब्द कोणीच कोणत्याही परिस्थितीत टाळू शकायचे नाहीत. तिला त्या काळात झेड प्लस सुरक्षा असायची. परंतु ते जरी खरं असलं तरी त्यात एक फार मोठी कुटनीती होती. ते म्हणजे वेश्याकार्य. तिला त्या पदाच्या आड वेश्याकार्य करावं लागायचं. जनकल्याणीपद हे जरी सन्मानाचं असलं तरी आणि तिला जरी आयुष्यभर विवाह करता येत नसला तरी तिच्यावर अत्याचार होत असत. तिच्या नृत्याचा तर आनंद घेता येत असे. शिवाय तिच्याशी जोर जबरदस्ती करुन तिच्याशी प्रणयक्रिडाही करता येत असे. ती प्रणयक्रिडा करण्याचा अधिकार हा पदप्राप्त व्यक्ती, राजा, सामंत आणि श्रीमंत असणारे व्यक्ती यांनाच असे. याचा सरळ सरळ अर्थ असा होता की तिला राजमान्यता देवून नगरातील सरकारनं नियुक्त केलेली वेश्या बनवणं. ज्याला जेव्हा जेव्हा वाटेल, तेव्हा तेव्हा त्यांना तिच्या शरीराचा उपभोग घेता येईल. जनकल्याणीपदावर अशी स्री नियुक्त होत असे, जी सुंदर असे. जिला गायनकला येत असे. जिला नृत्य करता येत असे. जिच्याच सर्वच बाबी परीपुर्ण असायच्या. जनकल्याणीपद हे त्या स्रिच्या मनानुसार मिळत असे. काही स्रियांना वा मायबापांना ते पद सन्मानाचं वाटत असे. म्हणूनच ते सहर्ष त्या पदाचा स्विकार करीत असत. ते वैशाली नगर. त्या नगरातील श्रीमंत मुलं, राजकुमारं, वा इतर सर्व सामंतांची मुलं बिघडू नयेत. म्हणूनच जनकल्याणीचं पद सरकारनं निर्माण केलं होतं. त्याला राजमान्यताही दिली होती. त्यात त्यांचा स्वार्थ होताच. परंतु तो स्वार्थ दिसत नव्हता कोणाला. मायबापही आपल्या मुलीला सन्मान प्राप्त होते, म्हणून तिला वेश्यापणाच्या आगीत ढकलून देत असत. ती जरी घरी लाडाची असली तरी. जे तिला अगदी बालवयात कळत नसे. परंतु जसजसे दिवस जात. तसतसं जनकल्याणीपद प्राप्त करणाऱ्या महिलेला जनकल्याणीपद का असतं, ते सारं कळायचं. ते अंबाला गाव व त्या गावातून एकदा आम्रपाली आणि तिच्या काही मैत्रीणी, सोबतच पुष्पक कुमार वैशालीला गेले होते. ज्या वैशालीत एकदा फाल्गुन महिन्यात एका यात्रेचं आयोजन केलं होतं. तसं पाहिल्यास दरवर्षी फाल्गुन मासात वैशालीला दिव्य मेल्याचं आयोजन केलं जात असे. यावर्षीही तिथं असंच आयोजन केल्या गेलं होतं व यावर्षी आम्रपाली व तिच्या मैत्रीणी पुष्पक कुमारसोबत गेले होते. तो वैशालीत तो उत्सव असायचा व त्याच उत्सवात जनकल्याणीपदाबाबत निवडणूकही व्हायची. त्यातच त्या निवडणूकीत अनेक तरुणी भाग घ्यायच्या. कारण ते पद सन्मानाचं असायचं. ज्यात नृत्य देखील सादर केलं जायचं. ते नृत्य आवडल्यास लोकं तिला जनकल्याणीपदाच्या लायक समजून तिची नियुक्ती करुन तिला त्या शिखरावर बसवत असत. आम्रपाली जशी वैशाली नगरात आपल्या मैत्रीणीसोबत गेली. तसा तिनंही त्या स्पर्धेत भाग घेतला व आपलं नृत्य सादर केलं. तिला त्यावेळेस फक्त नृत्य करायचं होतं. कारण तिला नृत्यकला अवगत होती. तिला हेही माहीत नव्हतं की तिचं नृत्य लोकांना आवडताच लोकं तिला जनकल्याणी पदावर विराजमान करतील. परंतु त्याचं झालं असं की तिनं जे नृत्य केलं. त्या नृत्यानं सर्वांना मोहीत करुन टाकलं. लोकं मदहोश झाले होते. त्यातच लोकांना तिचे हरणीसारखे डोळे, तिची हरिणीसारखी चाल, तिचं सुडौल यौवन आणि ते थिरकणं या साऱ्या गोष्टी आवडल्या. ज्यातून जेव्हा निकाल लागला. तेव्हा तीच जनकल्याणी पदासाठी नियुक्त केली गेली. आम्रपालीला मिळालेलं जनकल्याणीपद. त्यातच ती त्या जनकल्याणीपदावर कार्य करु लागली होती. ती नृत्य करु लागली होती. दरम्यान आपल्या नृत्यानं दरबारातील मंत्रीगणांना व राजा मनुदेवलाही मंत्रमुग्ध करीत होती. आम्रपाली राजनर्तिका बनली होती. ती सर्वांना आपल्या नृत्यानं मंत्रमुग्धही करीत होती. तसा काळ निघून जात होता व त्या दरम्यान काही मंत्रीगणातील मंडळी तिच्या शरीराचा भोग घेवू पाहात होते. परंतु ती एक स्वाभिमानी स्री होती की तिनं आपल्या अंगाला त्या दरम्यानच्या काळात हातही लावू दिला नव्हता. ज्यात मनुदेवाचाही समावेश होता. ते एक गणराज्य होतं व गणराज्य असल्यानं मनुदेव राजा जरी असला तरी तो तिच्या शरीराला हात लावू शकत नव्हता ना तिचा उपभोग त्याला घेता येवू शकत होता. त्यानं तिचं कौमार्य भंग करण्यासाठी कितीतरी वेळेस प्रयत्न केला होता. परंतु त्याला अपयश आलं होतं. शेवटी त्यानं विचार केला. आपण तिला असं फसवावं की ती त्यातून बाहेर निघूच शकणार नाही. शिवाय तिला नाईलाजानं का होईना, कौमार्य भंगसाठी तयारच व्हावं लागेल. शेवटी त्यानं एक योजना तयार केली. ती मनुदेवाची योजना. योजनेनुसार त्यानं आधी तिची गुप्त माहिती काढली व जाणून घेतलं की तिचं प्रेम एका तरुणावर आहे जो तिचा बालपणीचा मित्र आहे. तिचं त्याचेवर निरतिशय प्रेम असून दोघंही विवाहबद्ध होणार होते. परंतु ती राजनर्तकी बनल्यानं ती बंधनात अडकली आहे. परंतु प्रेम काही कमी झालेलं नाही. शिवाय त्या दोघांचं प्रेम जरी असलं तरी तिचं कौमार्य भंग झालेलं नाही. मनुदेवाला मिळालेली आम्रपालीची माहिती. त्या माहितीनं तो प्रभावित झाला. त्यानंतर त्याला वाटलं की जर आपण तिचा प्रेमी असलेल्या पुष्पक कुमारला बंदी बनवलं व त्याबद्दल आम्रपालीला सांगून आपण तिचं कौमार्य भंग करण्यासाठी तिच्यावर दबाव आणला तर...... वा मला कौमार्य भंग करु दे, नाहीतर तुझ्या प्रेमाची हत्या करणार अशी तिला धमकी दिली तर..... तर कदाचित आपण आपल्या योजनेत यशस्वी होवू शकू. राजा मनुदेव व त्याचा तो अघोरी विचार. तो त्याचा विचार त्याच्या मनातच राहिला नाही तर तो विचार कुविचारात बदलला व त्यानं सर्वप्रथम आम्रपालीचा प्रेमी पुष्पक कुमारला बंदी बनवलं, त्याचा कोणताच गुन्हा नसतांनाही. मग त्यानं तिला नृत्य करण्यासाठी आपल्या राजभवनात बोलावलं. ज्यात नृत्यसभेचं आयोजन केलं होतं व ज्यात अनेक मंत्रीगणांचा समावेश होता. ती योजना मनुदेवानं आखली, आम्रपालीला शंका येवू नये म्हणून. मग आम्रपालीनं नृत्य केलं. आम्रपालीचं नृत्य संपलंच होतं व ती तेथून निघणारच होती. तशी तिच्यावर मनुदेवाची नजर पडली. तिचं ते अमोघ सौंदर्य पाहून आधीच कल्पनेनं विव्हळत असलेला मनुदेव तिला वास्तविक अवस्थेत पाहून तिच्या सौंदर्यानं घायाळ झाला. तसा विचार करु लागला. आज तर काही का असेना. आपण हिचं कौमार्य भंग करायचंच. मग काहीही होवो. तो तसा विचारच करीत होता. तोच काही वेळानं आम्रपाली आपल्या कक्षात पोहोचली. ती कक्षात होतीच व त्या कक्षात तिच्या काही मैत्रीणीही होत्या. तोच त्या कक्षेत राजा मनुदेव पोहोचला. त्यानंतर तिच्या मैत्रीणीला त्यानं आदेश दिला आणि म्हणाला की त्याला तिच्याशी काही गुपचूप वार्तालाप करायची आहे. त्यासाठी त्यांनी तो कक्ष सोडून बाहेर जावं. मनुदेव राजा होता व त्या राजाचा हुकूम हा वटहुकूमच होता. तो पाळणं अतिशय आवश्यक होतं. तशा त्या बाहेर पडल्या. राजा मनुदेव कक्षात पोहोचला होता अचानकपणे. तशी त्या कक्षात आम्रपाली एकटीच होती शेळीसारखी. एकाद्या हिंस्र भेडीयाच्या मधात एकच शेळी जशी सापडते तशी. तशी ती लाचारच होती आणि तेवढीच असहाय्यही. तोच तिनं मनुदेवाला पाहिलं व ती घाबरली. कारण आता तिच्या कक्षात कोणीच नव्हतं व ती असहाय्य होती. परंतु तेवढीच हिंमत बांधून तिनं आपला स्वाभिमान जागवला होता. काहीही झालं तरी त्या मनुदेवाचा मनसुबा काही साध्य होवू द्यायचा नाही. शेवटी तसा विचार करुन ती जरी घाबरली असली मनुदेवाला. तरी ती शांत होती व चेहर्‍यावर कोणत्याही स्वरुपाचं भय येवू दिलं नाही वा दिसू दिलं नाही. त्या आम्रपालीच्या मैत्रीणी कक्षाबाहेर पडताच राजा मनुदेव आम्रपालीला म्हणाला, "आम्रपाली, आज मी तुझं कौमार्य भंग करण्यासाठीच आलो आहे. बोल तुझं यावर मत काय?" आधीच घाबरलेली आम्रपाली. त्यातच इकडच्या तिकडच्या गोष्टी न करता थेट प्रश्न फेकलेला तो मनुदेव. त्याची ती पिशाच्च वृत्ती. त्यातच त्यानं फेकलेला तो पिशाच्चासारखा प्रश्न. संकट आलं होतं. आता त्यावर काय उत्तर द्यावं ते तिला सुचत नव्हतं. कारण आज ती त्याच मनुदेवाच्या जाळ्यात अडकली होती. आम्रपालीसमोर धिप्पाड देहाचा तो मनुदेव. त्यातच त्यानं म्हटलेले शब्द. त्यावर संयम राखत ती म्हणाली, "कौमार्य आणि माझं! ही काय खेळगंमत आहे काय? आपण हे शब्द कसे बोललात? आपल्याला हे शब्द शोभत नाहीत. आपण राजे आहात व प्रजेचं रक्षण करणं आपलं आद्य कर्तव्य आहे." "आम्रपाली, तू मला ज्ञानाच्या गोष्टी पाजू नकोस. तू एक नगरवधू आहेस आणि नगरवधूचं कर्तव्य काय असतं ते तू जाणतेसच. लक्षात घे नगरवधू ही एक गणिकाही असते. अन् गणिकेचं काम असतं आपल्याजवळ येणाऱ्या सर्व लोकांची हौस भागवणं. मग ती शारीरिक भोगाची इच्छा का असेना." "असं जर आहे तर सावधान माझं कौमार्य भंग करण्याचा प्रयत्न केला तर. मी नगरवधू बनली फक्त राजनर्तिका म्हणून. मी अजुनही गणिका बनली नाही आणि बनणारही नाही की कोणीही ऐरागैरा येवून माझ्या शिलत्वाचं हरण करुन जाईल. मग आपल्यासारखे राजे का असेना. मी मरणं पसंत करेल. परंतु आपल्यासारख्याचा सहवास पसंत करणार नाही." आम्रपाली त्वेषानं बोलली. तसं तिनं तिच्या कमरेला असलेलं कट्ट्यार उपसलं. प्राचीनकाळी स्वसंरक्षण म्हणून स्रिया आणि पुरुषही कमरेला तलवार वा एखादी लहानशी कट्ट्यार ठेवत असत. ती कट्ट्यार आम्रपालीच्या कमरेलाही होती. तिनं तीच कट्ट्यार उपसली होती व तशी कट्ट्यार उपसताच मनुदेव तिला म्हणाला, "खुशाल घे आपला जीव आणि आम्ही तुझ्याबरोबर त्याचाही जीव घेणार." "त्याचा, अर्थात!" मनुदेवनं त्याचा शब्द वापरुन तिला बुचकळ्यात टाकलं होतं. तो नेमका कोण? असा प्रश्न तिला पडला होता. तसा प्रश्न तिला पडताच तिला विस्मयता वाटणारच. तशी विस्मयता वाटताच तिनं प्रश्न केला. तसं त्यानं तिला उत्तर दिलं. "अर्थात तो तुझा प्रेमी." "कोण प्रेमी?" "पुष्पक कुमार. तू प्रेम करते ना त्याचेवर?" "नाही तर." "मला सगळं माहीत आहे आणि हेही लक्षात घे की आम्ही याक्षणी त्याला इथं कैद केलंय." "म्हणजे?" "आम्ही कैद केलंय त्याला. आम्हाला माहीत होतं की तू त्याची पाळलेली मांजर असून तू सहजासहजी आमच्या हातात लागणार नाही. म्हणूनच आम्ही त्याला कैद केलं." "परंतु मी सहजासहजी तुमच्या हातात येणार नाही आणि काय करणार आहात त्याचं?" "आम्ही त्याची हत्याच करुन टाकू. जर मला तुझं कौमार्य भंग करता आलं नाही तर......." ते मनुदेवाचे शब्द. परंतु त्या शब्दावर तिचा विश्वास नव्हता. तशी ती म्हणाली, "मला नाही वाटत की तुम्ही त्याला कैद केलं असेल?" "पाहायचं आहे का तुला?" "होय, मी त्याला प्रत्यक्ष पाहिल्याशिवाय विश्वास तरी कसा ठेवणार?" "ठीक आहे. तुझ्या अविश्वासाची पुर्ती होईल आणि तेही याक्षणी." मनुदेवानं ते शब्द फेकले. तशी त्यानं तिला त्याच्या ताब्यात असलेल्या पुष्पक कुमारची पुष्टी करण्यासाठी तिला बंदिगृहात नेलं व दाखवलं की त्यानं पुष्पक कुमारला बंदी केलं आहे. तशी पुष्पक कुमार तिच्याकडे दयेची भीक मागत होता. ते पाहून तिला त्याची दया आली व ती त्याचेजवळ गेली. म्हणाली, "चिंता करु नकोस. मी तुला वाचवणार. मी तुला तुरुंगाच्या बाहेर काढणार." ते तिचे शब्द. तशी झटक्यात पलटून ती मनुदेव जिथं उभा होता. तिथं आली. त्याला कन्वतेनं ती म्हणाली, "ठीक आहे. मान्य आहे तुमचा प्रस्ताव. परंतु आधी पुष्पक कुमारची सुटका." ते तिचेच शब्द. त्यावर विचार करीत मनुदेव म्हणाला, "नाही, तुझ्यावर विश्वास कसा ठेवायचा. मी त्याला सोडलं आणि तू पळून गेली तर? आधी कौमार्यभंग. मगच तुझ्या प्रेमाची सुटका." "मी नगरवधू आहे. राजनर्तिका. मी तुमच्यासारखी नाही. हे वचन आहे माझं. मी कधीच पळून जाणार नाही. अन् पळूनही कशी जाणार. शेवटी मी तुमच्याच ताब्यात आहे ना. मला तुम्ही केव्हाही पकडू शकता." ते तिचे मनुदेवासोबत बोललेले शब्द. ते तिनं त्याला दिलेलं वचन. त्यावर त्या मनुदेवानं तिचं ऐकलं व तिच्याच डोळ्यासमोर त्यानं पुष्पक कुमारची सुटका केली व पुष्पक कुमार तेथून निघून गेल्यावर तो तिला म्हणाला, "मी माझं वचन पाळलं. आता तू तुझं वचन पाळ. आता तू आपल्या कौमार्य भंगसाठी तयार हो." मनुदेव बोलला. मनुदेव बोलून गेला. तसं तिनं मानेनच होकार दिला. तशी ती कक्षात गेली. परंतु जाण्यापुर्वी ती मनुदेवाला म्हणाली, "तुम्ही जिंकलात. मी हारले. या आता शयनगृहात. मी तुमची वाट बघते." आम्रपाली शयनगृहात गेली होती. तसा थोड्याच वेळाचा अवकाश. थोड्याच वेळात मनुदेव तिच्या कक्षात आला. त्यानं पाहिलं की आम्रपाली एका नववधूसारखी सजलेली आहे. तिनं नववधूसारखा साज श्रृंगार परीधान केलेला आहे आणि पुर्णरुपात ती कौमार्य भंगसाठी तयार आहे. तसं दिसताच तो तिच्याजवळ गेला. तिचा हात हातात घेतला. ती मात्र निपचीत होती. विचार करीत होती आपल्या प्रारब्धाचा. ज्या प्रारब्धानं तिला एका नगराची नगरवधू बनवलं होतं नव्हे तर आज ती एका जणू गणिका जीवनाची सुरुवात करणार होती. ************************************************ आम्रपालीचे ते शरीर. ती वीस वर्षाची बालिका. तिची ती कौमार्य भंगता. तिच्या शरीरावर एका राक्षसासारखा मनुदेव वार करीत होता. तिच्या शिलत्वाचं हरण करीत होता नव्हे तर एखादं जनावर जसा शरीराचा फडशा पाडतो. तसा तो तिच्या शरीराची लक्तरं तोडत होता. अन् ती मात्र गुपचूप ते सगळं सहन करीत होती. आज तिचं स्वप्न भंगले होतं. कारण तो तिच्या देहाचा सौदा होता व तो सौदा मनुदेवानं केला होता. बदल्यात तिनं आपला प्रेमी पुष्पक कुमार, त्याची सुटका केली होती. तो काळ आता निघून गेला होता. आता आम्रपालीला आठवत होता तो कौमार्यापुर्वीचा काळ. आठवत होता तो कौमार्य भंग करणारा मनुदेव. अन् आठवत होता त्याचेवर बदला घेण्याचा तिचा निर्धार. तिला वाटत होतं त्या मनुदेवाचे बोललेले ते बोल. जर तू तुझं कौमार्य भंग करु दिलं नाही तर आम्ही तुझ्याच प्रियकराला कोणत्याही गंभीर गुन्ह्याच्या आरोपात अडकवू व त्याला थेट मृत्युदंड देवू. त्यातच तिला आठवत होता, तिनं केलेला तो विचार. तो विचार होता जर गणसभेत तिनं पुष्पक कुमारवर आपलं प्रेम आहे हे सांगीतलं तर वा त्यावर मनुदेवाच्या कपटाबद्दल जरी सांगीतलं तरही गणसभा आपलं ऐकून घेणार नाही व आपल्यालाच मृत्युदंड देईल. असाही मृत्यु आणि तसाही मृत्यु. शिवाय ती हेही त्या गणतंत्र्य सभेत सांगू शकत नव्हती मनुदेवाबद्दल की तो तिचं कौमार्य भंग करणार आहे. ते उत्तर त्यात बसतच नव्हतं. कारण एका नगरवधूचं कर्तव्यच होतं की राजा, सामंतगण वा श्रीमंत यांच्या कोणत्याही इच्छा पुर्ण करणे. त्यात कौमार्य भंग हा मुद्दाही बसत होता. शिवाय तिचं प्रेम पुष्पक कुमारवर आहे, हे गणतंत्र्य सभेला माहीत झाल्यास ती सभा तिचं वा पुष्पक कुमारचं काहीही न ऐकता दोघांनाही मृत्युदंड देवू शकणार होती. त्यामुळं ती पेचातच फसली होती. कारण तिला योग्य मार्ग सापडला नव्हता व सापडतही नव्हता. शेवटी तिनं हार मानली. गण म्हणजे समूह. साधारणतः राजाशिवाय चालविल्या जाणाऱ्या किंवा स्थूल अर्थाने जनमानसानुसार वा लोकनियंत्रणाखाली असणाऱ्या शासनपध्दतीस गणराज्य म्हणतात. प्राचीन हिंदुस्थानामधील गणराज्यांला लोकसत्ताक राज्य म्हणतात. येथे गणराज्य व लोकसत्ताक राज्य या दोन्हीही संज्ञा समान अर्थी म्हणून वापरल्या आहेत. कारण ते लोकांचे राज्य होते. म्हणून ते राज्य लोकसत्ताक. अन् ते गण अर्थात प्रतिनिधींद्वारे चालवले जात होते. म्हणून गणराज्य. ज्याला आज लोकशाहीचे राज्य म्हणतात. राज्यातील सार्वभौम सत्ता ही वंशपरंपरागत राजांऐवजी लोकांत अधिष्ठित असावी, अशी यामागील कल्पना होती. तेव्हा राजेपदाचा अभाव व जनतेच्या सहभागावर अथवा संमतीवर आधारलेले शासन, या दोन्ही अर्थांनी ही संकल्पना मांडली गेली. तथापि प्रत्यक्षात मात्र पाकिस्तानातील अयुबखानाचा एकाधिकार, रशियातील स्टॅलिनची हुकूमशाही राजवट किंवा वंशभेदावर आधारलेले दक्षिण आफ्रिकेतील राज्य यांचेही वर्णन गणराज्य असेच करण्यात येते. तेव्हा विविध शासन पद्धतींची तुलनात्मक वैशिष्ट्ये लक्षात येण्याच्या दृष्टीने या संकल्पनेची उपयुक्तता कमी झाली आहे, हे उघड आहे. राज्यांचे वर्गीकरण तेथील सत्ताधाऱ्यांच्या संख्येवरून राजेशाही, उमरावशाही व लोकशाही असे केले आहे. लोकशाहीतील सत्तेचा उपयोग लोकहितार्थ केला जावा व नागरिकांनी प्रत्यक्षपणे राज्यकारभारात सहभागी व्हावे. प्राचीन ग्रीसमधील अथेन्ससारख्या नगरराज्यांची शासनव्यवस्था लोकसत्ताक पद्धतीची होती. राज्यात महत्त्वाचे निर्णय सर्व नागरिकांच्या सभेत घेतले जात असत. त्याचप्रमाणे हे निर्णय अंमलात आणणारी समिती व राज्याचे अधिकारी हे लोकांकडूनच निवडले जात असत. न्यायनिवाडासुद्धा सर्व नागरिक एकत्र जमून करीत. परंतु या गणराज्यातील बहुसंख्य प्रजा ही गुलामांची असे. अथेन्समध्ये ३,००० पुरुष नागरिक तर १,३५,००० गुलाम होते. नागरी हक्कांपासून यांना वंचित ठेवण्यात येई. जरी सर्व नागरिकांना प्रमुख अधिकारी किंवा समितीचे सभासद म्हणून निवडून येण्याचा अधिकार असला, तरी प्रत्यक्षात काही वरिष्ठ वर्गातूनच हे लोक निवडले जात. ऑगस्टसचे साम्राज्य स्थापन होण्यापूर्वी प्राचीन रोममध्येसुद्धा लोकसत्ताक राज्यपद्धतीच होती. मात्र शासन एक लोकप्रातिनिधिक संस्था असली तरी प्रत्यक्षात काही कुलांतील लोकच पिढ्यान् पिढ्या या अधिकारावर निवडून येत असत. अंतर्गत सत्तास्पर्धा आणि बाह्य आक्रमण यांमुळे ग्रीक व रोमन गणराज्ये कालांतराने अस्तंगत झाली आणि त्यांच्या जागी साम्राज्ये स्थापन झाली. परंतु भारतात त्याच गणराज्याचा कित्ता गिरवला गेला व महाजनपद आणि गणराज्य व्यवस्था अस्तित्वात आली. पौर्वात्य देशांत आणि विशेषतः पुर्वी हिंदुस्थानात लोकसत्ताक परंपरा वा गणराज्य पद्धतीच नव्हती, असा सर्वसाधारण समज आहे. परंतु प्राचीन काळी हिंदुस्थानात सुद्धा राजेविरहित राज्ये होती, याचे पुरावे बौद्ध व जैन साहित्य, तसेच हिंदुस्थानात आलेल्या विदेशी पर्यटकांनी लिहून ठेवलेली वर्णने, ऐतरेय ब्राह्मणसाहित्य, महाभारत, पाणिनीचे व्याकरण, कौटिल्याचे अर्थशास्त्र इ. साहित्यांत यासंबंधीचे अनेक उल्लेख सापडतात. शिवाय या गणराज्यांच्या अनेक मुद्राही आता मिळाल्या आहेत. संघ किंवा गण या संज्ञांनी ही गणराज्ये ओळखली जात. यांतील बहुतांश गणराज्ये आजचे उत्तर बिहार, सिंधू नदीचे खोरे व वायव्य प्रांत या भागात होते. वेदोत्तर काळापासून जवळजवळ गुप्त काळापर्यंत त्यांचे अस्तित्व असावे. व्यक्तिप्रतिष्ठा किंवा व्यक्तिस्वातंत्र्याची कल्पना आजच्या लोकसत्ताक राज्यपद्धतीत अभिप्रेत आहे. तसेच व्यक्तीच्या मूलभूत समानतेची कल्पनाही यात अभिप्रेत आहे. प्राचीन भारतीय गणराज्यांत या दोन्ही गोष्टींचा प्रामुख्याने अभावच होता. चातुर्वर्ण्य, त्यांतील क्षत्रियांचे व काही क्षत्रिय कुलांचे श्रेष्ठत्व, त्यांचा स्वतःच्या वंशाबद्दलचा अहंकार या सर्व लोकसत्ताक राज्याच्या कल्पनेस बाधक गोष्टी होत्या. केवळ शासनपद्धतीचा एक प्रकार या अर्थानेच त्यांना गणराज्य म्हणावयाचे. परंतु प्राचीन ग्रीक व रोमन गणराज्यांतही अशीच परिस्थिती होती. अगदी एकोणिसाव्या शतकातसुद्धा अमेरिकन प्रजासत्ताक राज्यात बहुसंख्य निग्रो लोक गुलाम होते व त्यांना मताधिकार नव्हता. इंग्लंडमध्येदेखील विसाव्या शतकापर्यंत बऱ्याच नागरिकांना मताधिकार दिल्या गेला नव्हता. वैदिक कालात राज्यातील प्रमुख अधिकारी व ज्येष्ठ कुलप्रमुख यांच्याकडून राजा निवडला जात असे. कालांतराने या अधिकाऱ्यांच्या व राजाच्या सहकाऱ्यांच्या तुलनेने राजाचे अधिकार वाढले व राजेशाही वंशपरंपरागत झाली. परंतु काही ठिकाणी कुलप्रमुखांचा अधिकार राज्यपद्धतीचा स्थायीभाव झाला व त्यांतून त्यांचे गणराज्यात रूपांतर झाले असावे. कौटिल्याने अर्थशास्त्रात दोन प्रकारच्या संघाचा उल्लेख केला आहे. वार्ताशस्त्रोपजीवीसंघ व राजशब्दोपजीवीसंघ. वृक, दामणि, यौधेय हे पहिल्या प्रकारचे तर भद्र, वृजी, अंधक-वृष्णी इ. दुसऱ्या प्रकारचे संघ होते. पहिल्या प्रकारच्या संघात सर्व नागरिक लढाऊ असत. दुसऱ्यातील संघमुख्य नागरिकांस राजा ही उपाधी लावण्यात येई. अंधक-वृष्णी गणराज्यात अधिकार वासुदेव आणि उग्रसेन या दोन राजांना दिला होता. बौद्ध साहित्यात उल्लेखिलेली शाक्य, कोलिय, लिच्छवी, विदेह, मल्ल, मोरिय इ. गणराज्येही याच काळातील असावीत. शाक्य गणराज्यात ५०० नागरिकांची सभा व निर्वाचित राजा होता, तर वृज्जी हे आठ राज्यांचे संघराज्य होते. त्यांत ७,७०७ राजांकडे सत्ता होती. अध्यक्ष, सेनापती वगैरे अधिकारी त्यातूनच निवडले जात. त्रिगर्तषष्ठ, पंचगण, सप्तगण हीसुद्धा अशा प्रकारची संघराज्ये होती. कठ गणराज्याने अलेक्झांडरशी लढा दिला. यौधेयच्या सामर्थ्यामुळे अलेक्झांडरच्या सैनिकांना माघार घेण्यास भाग पाडले. क्षुद्रक, मालव आणि शिबी ही गणराज्ये अलेक्झांडरच्या आक्रमणास तोंड देण्यासाठी संघटित झाली होती. नंतर अलेक्झांडरशी तह करण्यासाठी त्यांनी आपल्या शंभर पुढाऱ्यांना सर्वाधिकार सुपूर्द करून पाठविले होते. यांशिवाय पटल, अंबष्ठ, भागल इ. गणराज्येही या काळातच अस्तित्वात होती. मौर्यकाल ते इ. स. ३५० पर्यंतच्या काळात यौधेय गणराज्य अस्तित्वात असावे. सम्राट अशोकाच्या शिलालेखात योन, कांबोज, राष्ट्रिक, गांधार, पेत्तनिक, अपरान्त इ. गणराज्यांचा उल्लेख सापडतो. अर्थशास्त्रात कुरू, पांचाल, मल्लक, वृज्विक, लिच्छवी, मद्रक, कुकुर इ. गणराज्यांचे निर्देश आहेत. कात्यायनाने गणाची व्याख्या कुलसमूह अशी केली आहे, त्यावरुन सत्ता कुलांवर आधारलेली होती. परंतु वृष्णी गणराज्यात कुलप्रमुखाशिवाय भाऊ, मुले सर्वच सभेस हजर राहत. शाक्य गणराज्यात वयोवृद्ध व तरुण सर्वच सभासद असत. मात्र सर्व वर्णांच्या लोकांना राज्याधिकार होता असे दिसत नाही. प्रामुख्याने सत्ता क्षत्रियांकडेच असे. सार्वभौम सत्ता ही फक्त राज्य संस्थापक कुलांतच असावी. त्यांना राजन्य ही उपाधी लावण्यात येई. इतर क्षत्रियांना राजन हे नामाभिधान लावण्यात येई. उदा., शाक्य गणराज्यात या सत्ताधारी कुळातील लोक राजधानीत राहात व स्वतःस राजा म्हणवीत. अंधक-वृष्णी गणराज्यात श्वाफलक, चैत्रक, वासुदेव आणि शिबी यांचे वंशजच राजन्यक होते. यौधेयांसारख्या मोठ्या गणराज्यात सत्ता मोठ्या मध्यवर्ती सभेकडे असे. यौधेय गणराज्यात ५,००० तर लिच्छवी गणराज्यात ७,७०० सभासद होते. या कुलांना राज्यकारभारात सहभागी होण्याचा जन्मसिद्ध अधिकार असल्याने प्रतिनिधी निवडण्याचा प्रश्नच नव्हता. काही गणराज्यांत मात्र सर्वच क्षत्रिय राजकीय अधिकारांत सहभागी होते. त्यांना राजकगण असे संबोधिले जाई. इतर काही गणराज्यांत क्षत्रिय व वैश्य वर्णीयही सत्तास्थानी होते. याशिवाय राज्यकारभारासाठी कार्यकारी मंडळेही असत. मल्ल गणराज्यात चारजणांचे, लिच्छवीत नऊजणांचे, तर लिच्छवि-विदेह संघराज्यात अठराजणांची कार्यकारी मंडळे होती. अधिकाऱ्यांची नियुक्ती सभेकडून होत असे. क्षुद्रक गणात अलेक्झांडरशी वाटाघाटी करण्याचा अधिकार १५० दूतांना दिला होता. महत्त्वाच्या प्रश्नांची चर्चा, गुप्तता राखण्यासाठी, सभेत न करता त्यासंबंधीचे निर्णय कार्यकारी मंडळाने घ्यावेत, असा सल्ला महाभारतात दिला आहे. परंतु गौतम बुद्धाने स्थापिलेल्या बौद्ध संघाची कार्यपद्धती त्या काळच्या गणराज्याच्या सभेच्या कार्यप्रणालीच्या धर्तीवर आधारलेली आहे. यावरून सभेची कार्यपद्धती गुंतागुंतीची आणि पुढारलेली होती असे दिसते. सभेसाठी सभासदांची किमान गणसंख्या आवश्यक असे. गणपूरक नावाचा अधिकारी यासाठी नेमलेला असे. सभेच्या अध्यक्षास संघमुख्य म्हणत. प्रस्ताव कोणत्याही सभासदाकडून मांडण्यात येई व मग त्यावर चर्चा होई. ठरावावर मतदानही घेण्यात येई. मतदान गुप्तपद्धतीने अथवा उघडपणे घेण्यात येई. याचाच अर्थ त्याही काळात प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष लोकशाही पद्धत अस्तित्वात होती. मतदान पद्धतीत मतपत्रिकांना शलाका ही संज्ञा असे आणि त्या मतपत्रिका शलाकाग्राहक नावाचा अधिकारी गोळा करीत असे. उघड मतदानात ठरावाच्या विरोधी असणारेच बोलत. निर्णय बहुमताने घेण्यात येई. राजकीय महत्त्वाचे विषय सभेत चर्चिले जात असत. उदा. जेव्हा शाक्यांच्या राजधानीस कोसल राजाने वेढा घातला, तेव्हा युद्धासंबंधीचा निर्णय सभेतच घेतला गेला. शासनातील कार्यकारी अधिकारी, सेनापती सभेकडून निवडले जात. अधिकाऱ्यांवर सभेचे नियंत्रण असे. महाभारतात श्रीकृष्ण स्वतः सभेचा दास झाल्याची तक्रार करतो. अर्थशास्त्रात द्रव्याचा अपहार करणाऱ्यास अधिकारावरून काढले जावे व शिक्षा करण्यात यावी, असे आहे. ही सभा व या सभेच्या सर्व कार्यपद्धती लोकशाही परंपरेस अनुरूप होत्या, असे म्हणता येणार नाही. कोणती मतपद्धती वापरली जावी व सभेचा निर्णय काय झाला, या गोष्टी सभापती ठरवी. सभेने बहुमताने घेतलेला निर्णय जर धर्मविघातक आहे असे त्यास वाटले, तर झालेले मतदान बाद करण्याचा अधिकार त्यास असे. तीनदा मतदान घेऊनही जर निर्णय धर्मबाह्य आहे असे वाटले, तर तो दिवसच अशुभ आहे असे ठरवून दुसऱ्या दिवशी फक्त धर्मास अनुसरून बोलणाऱ्यांचेच मतदान घेण्यात येई. शलाकाग्राहक व सभापतीस दिलेल्या या अधिकारामुळे कधीकधी गुप्त मतदान अर्थशून्य ठरण्याची शक्यता असे. महाभारतातील शांतिपर्वात गणराज्याच्या शासनपद्धतीचे सविस्तर वर्णन दिले आहे. त्यावरून गणराज्यात पक्ष वा गट होते असे दिसते. व्दंव्द (दोन पक्ष), व्युत्क्रमण तसेच वर्ग्य, गृह्य, पक्ष वगैरे शब्द त्यांना अनुलक्षून वापरले जात. पक्ष त्यांच्या नेत्यांवरून ओळखला जाई. उदा. अक्रूरपक्ष, वासुदेववर्ग्य. मात्र गटबाजी, वंशकलह व सत्तास्पर्धेतून निर्माण होणारा संघर्ष यांमुळे गणराज्ये बलहीन होत. आम्रपाली त्याबद्दल विचार करीत होती. ती नगरवधू बनली होती, तेव्हा तिला माहीत नव्हतं की नगरवधू हिला एका गणिकेसारखंही काम करावं लागतं. परंतु जेव्हा तिची अब्रु मनुदेवानं लुटली व तिचं कौमार्य भंग केलं. तेव्हा तिला माहीत झालं होतं की एका नगरवधूला गणिकेचंही काम करावं लागतं. तेव्हा तिची अक्कल तिला दोष देत होती की तू कशाला वैशालीला आली होती आणि कशाला तू स्पर्धेत भाग घेतला होता. आता तिला पश्चाताप येत होता जनकल्याणीपदाचा. अन् तेवढाच पश्चाताप येत होता तिला त्या नगराची नगरवधू बनण्याचाही. ती विचार करीत होती. "भीष्माने गणराज्यांना बाहेरील आक्रमणापेक्षा अंतर्गत दुहीचा धोका जास्त गंभीर आहे, असा इशारा दिला आहे. कौटिल्याने गणराज्यांत दुहीची बीजे कशी पेरावीत व त्यांना कसे जिंकावे, याबद्दल राजास सल्ला दिला आहे. दूत व हेराकरवी या भेदनीतीचा वापर कसा करता येईल, यासंबंधी त्याने अर्थशास्त्रात चर्चा केली आहे. संघप्रमुखांत फूट पाडून किंवा त्यांच्याबद्दल लोकांच्या मनात संशय उत्पन्न करून किंवा त्यांना अनेक प्रकारची आमिषे दाखवून गणराज्य दुर्बल होते व जिंकता येते. एरवी संघराज्यात लोकांची पिळवणूक होत नसल्यामुळे ती कठीण असतात. हे तो मान्य करतो. गौतम बुद्धाने असे अंतर्गत कलह कसे टाळावेत व गणराज्य समर्थ करण्यासाठी कोणती पथ्ये पाळावीत हे सांगितले आहे. जोपर्यंत वृजी गणराज्यात नेहमी सभा भरविली जाते, सर्वानुमतीने निर्णय घेतले जातात, परंपरागत संकेतांचे पालन केले जाते, वयोवृद्ध व परस्त्री यांना आदराने वागविले जाते, मंदिरांचे पावित्र्य रक्षिले जाते, तोपर्यंत गणराज्यास जिंकता येणार नाही असे तो म्हणतो. तर मग माझ्यासारख्या एका अबला स्रिची अब्रु या मनुदेवानं का लुटली? का भंग केले माझे कौमार्य? एका राजानं प्रजेचं रक्षण करणं गरजेचं असतांना त्याच राजानं नगरवधू म्हणून एका स्रिचं कौमार्य भंग करावं? अब्रु लुटावी? हे एका गणराज्याला वा गणतंत्र्यव्यवस्थेला शोभण्यासारखी वस्तू आहे काय?" तो तिचा विचार. तिचा विचार रास्त होता. "हे सर्व गणराज्य जेव्हा बनली असतील, तेव्हा त्या गणराज्यात ना नगरवधू म्हणून जनकल्याणीपद असेल. ना नगरवधू वा राजनर्तिकी पद असेल. परंतु तद्नंतरच्या काळात मनुदेवसारख्याच स्रीलंपट राजांनी आपल्या स्वार्थासाठी व स्रिचा उपभोग घेण्यासाठी जनकल्याणीपद वा राजनर्तिकी पद वा नगरवधू पद जाणूनबुजून निर्माण केलं असेल. त्या काळातील चांगल्या या गुणांचा ऱ्हास झाला असावा व तेथील जीवन असुरक्षीत झाले असावे." आम्रपाली आता विचार करु लागली होती. परंतु आता तिचा विचार करुन काही उपयोग नव्हता. कारण तिचं सतीत्व आज भंग पावलं होतं आचारांगसूत्रांत जैन भिक्षूंनी गणराज्यांत संचार करू नये, असा आदेश दिला आहे. दंभ, अतीव औपचारिकता, रूढिप्रियता इत्यादींची वाढ झाली व त्यातूनच बऱ्याच गणराज्यांचा विनाश झाला. स्वतःच्या वंशाच्या गर्वाने प्रेरित होऊन शाक्य गणांनी प्रसेनजित राजाचा पुत्र विदूदभ यास फसवून एका दासीकन्येशी त्याचा विवाह केला. त्याचा सूड म्हणून त्याने शाक्य गणराज्य धुळीस मिळविले. अजातशत्रूने वैशाली गणराज्य जिंकले. इतर बरीच गणराज्ये समुद्रगुप्ताने जिंकून घेतली. काही गणराज्यांच्या अधिकाराच्या जागा वंशपरंपरागत झाल्यामुळे त्यांचे राजेशाहीत रूपांतर झाले.मध्ययुगीन काळात इटलीत नगर-गणराज्ये अस्तित्वात होती. परंतु ती सर्व नवोदित राजेशाहींना बळी पडली. सतराव्या शतकात स्कॉटलंडमध्ये जॉन नॉक्सने, अठराव्या शतकात फ्रेंच विचारवंत रूसो याने गणराज्यपद्धतीचा पुरस्कार केला. जनतेचा सार्वभौम अधिकार आणि राज्यकारभारावर नियंत्रण ठेवण्याचा त्यांचा हक्क, यांवर त्यांनी भर दिला. याच संदर्भात इंग्लंडमध्ये १६४२–६० आणि फ्रान्समध्ये १७९२–९५ ही अल्पायुषी गणराज्ये अस्तित्वात आली. क्रॉमवेलच्या निधनानंतर इंग्लंडमध्ये पुन्हा स्ट्यूअर्ट राजेशाही प्रस्थापित झाली, तर फ्रान्समध्ये गणराज्याचे रूपांतर नेपोलियनच्या साम्राज्यात झाले. आधुनिक गणराज्याच्या कल्पनेस १७७६ मध्ये अमेरिकेत मूर्त स्वरूप मिळाले. तेथील स्वातंत्र्याच्या जाहीरनाम्यात जनतेचा शासन आणि शासनपद्धती ठरविण्याचा अधिकार व कोणतेही शासन जनसंमतीवरच आधारलेले असावे, हे विचार अत्यंत ठामपणे मांडले आहेत. फ्रेंच राज्यक्रांतीची वैचारिक भूमिका रूसोने तयार केली होती. प्रत्येक नागरिकाचा राज्यकारभारात सहभागी होण्याच्या हक्काचा व जनतेच्या सार्वभौम अधिकाराचा त्याने हिरीरीने पुरस्कार केला. एकोणिसाव्या शतकात जरी पुन्हा पुन्हा फ्रान्समध्ये राजेशाही स्थापन झाली, तरी ते अनुभव इतके कटू होते की त्यामुळे फ्रेंच लोकांना राजेशाही व लोकसत्ताक राज्यपद्धती या दोन अंत्यंतिक पर्यायांतून लोकराज्यपद्धतीचीच निवड करावी लागली. इंग्लंडमध्ये लोकप्रतिनिधींकडे रक्तपाताशिवाय राजकीय सत्तेचे हस्तांतरण झाले. अशा देशात सत्ता जरी लोकप्रतिनिधींकडे असली, तरी राजेशाहीचे नाममात्र अस्तित्व मान्य करण्यात आले. पहिल्या महायुद्धात बऱ्याच राजेशाही देशांचा पराभव झाला व लोकशाही देशांची सरशी झाली. परिणामतः अनेक पाश्चिमात्य देशांत राजेशाही उलथून पडली आणि त्यांची जागा लोकसत्ताक राज्यपद्धतीने घेतली. उदा. रशिया, जर्मनी, तुर्कस्तान इत्यादी ठिकाणी असंच घडलं. अठराव्या व एकोणिसाव्या शतकांतील संघर्ष मुख्यतः राजांच्या दैवी अधिकाराविरुद्ध लोकांचा सार्वभौम अधिकार या कल्पनेचा होता. पहिल्या महायुद्धानंतर हा वाद मिटला आणि लोकाधिकार निर्विवादपणे सिद्ध झाला. कालांतराने विसाव्या शतकात खरी सत्ता लोकांच्या नावावर काही हुकूमशहांनी बळकावली. लोकसत्ताकवादाच्या अतिरेकातूनच सर्वंकषवादी हुकूमशाहींचा जन्म झाला. यामुळे आज प्रत्यक्षात राजांविरुद्ध गणराज्य ही विभागणी जाऊन त्याऐवजी हुकूमशाहीविरुद्ध लोकशाही असे वर्गीकरण रूढ झाले आहे. आम्रपालीचं ते कौमार्य भंग. आता आम्रपाली नित्यनेमानं सदैव विचारात असायची. वाटायचं की आपण मनुदेवाचा काटा काढायचा. त्याचा बदला घ्यायचा. कारण तो मनुदेव तिची इच्छा नसतांनाही तिचा उपभोग घेतच होता. त्यातच तो आता आपल्या सामंतांनाही तिला भोगायला लावायचा. ते त्याचं तिला भोगणं धमकीतून होतं. तो नित्यनेमानं धमकी देत असे की जर तिनं तसं करु दिलं नाही वा त्याच्या प्रस्तावाचा स्विकार केला नाही तर तो तिचा प्रेमी पुष्पक कुमारची हत्या करेल. अशातच तो दिवस उजळला. ज्या दिवसाची ती अतिशय तिव्रतेनं वाट पाहात होती. आम्रपालीला आठवत होता तो कौमार्यापुर्वीचा काळ. आठवत होता तो कौमार्य भंग करणारा मनुदेव. अन् आठवत होता त्याचेवर बदला घेण्याचा तिचा तो निर्धार. तिला वाटत होतं त्या मनुदेवाचे बोललेले ते बोल. जर तू तुझं कौमार्य भंग करु दिलं नाही तर आम्ही तुझ्याच प्रियकराला कोणत्याही गंभीर गुन्ह्याच्या आरोपात अडकवू व त्याला थेट मृत्युदंड देवू. त्यातच तिला आठवत होता, तिनं केलेला तो विचार. तो विचार होता जर गणसभेत तिनं पुष्पक कुमारवर आपलं प्रेम आहे हे सांगीतलं तर वा त्यावर मनुदेवाच्या कपटाबद्दल जरी सांगीतलं तरही गणसभा आपलं ऐकून घेणार नाही व आपल्यालाच मृत्युदंड देईल. असाही मृत्यु आणि तसाही मृत्यु. शिवाय ती हेही त्या गणतंत्र्य सभेत सांगू शकत नव्हती मनुदेवाबद्दल की तो तिचं कौमार्य भंग करणार आहे. ते उत्तर त्यात बसतच नव्हतं. कारण एका नगरवधूचं कर्तव्यच होतं की राजा, सामंतगण वा श्रीमंत यांच्या कोणत्याही इच्छा पुर्ण करणे. त्यात कौमार्य भंग हा मुद्दाही बसत होता. शिवाय तिचं प्रेम पुष्पक कुमारवर आहे, हे गणतंत्र्य सभेला माहीत झाल्यास ती सभा तिचं वा पुष्पक कुमारचं काहीही न ऐकता दोघांनाही मृत्युदंड देवू शकणार होती. त्यामुळं ती पेचातच फसली होती. कारण तिला योग्य मार्ग सापडला नव्हता व सापडतही नव्हता. शेवटी तिनं हार मानली होती. मात्र ती चूप बसली नव्हती. ************************************************ मनुदेवानं आम्रपालीचं कौमार्य भंग केलं होतं. त्यातच आम्रपालीच्या इच्छेविरुद्ध ते काम झालं होतं. त्यामुळंच तिच्या मनात बदल्याची भावना विकसीत होवू लागली होती. अशी भावना विकसीत होत असतांनाच तिनं ऐकलं की राजा बिंबिसार मगधवरुन वैशालीला येणार आहे. मगध हे त्या काळातील एक शक्तीशाली राज्य होतं. त्या राज्याचा राजा बिंबिसार हा अतिशय शुरवीर सम्राट असून तो शक्तीशालीही होता. शिवाय त्यानं कित्येक राज्यांना आपल्या अधीन केले होते. महत्वाकांक्षा होती, आपल्या साम्राज्यविस्ताराची. त्यानं या साम्राज्यविस्तारासाठी अनेक राज्यातील राजकन्येशी विवाहदेखील केले होते व ती राज्य आपल्या राज्याला जोडली होती. राजा बिंबिसारच्या सेवेसाठी कित्येक दास दासी नियुक्त केल्या होत्या. जेव्हाही त्याची इच्छा कामुकतेची असायची. ताबडतोब तो नवनवीन स्रियांचा उपभोग घ्यायचा. अशातच आम्रपालीचा उपभोग घेण्याचा प्रसंग प्रसंग त्याचेसमोर आ वासून उभा राहिला. आम्रपाली ही पुष्पक कुमारवर प्रेम करीत होती व त्याचेशीच विवाह करणार होती. परंतु आता तिच्या जीवनात एक वेगळीच मोड आली. राजा मनुदेवानं तिला भोगल्यानं व तिचं कौमार्य भंग केल्यानं तिला जी चीड आली. त्यानुसार ती बिंबिसारवर प्रेम करु लागली व वाटायला लागलं की बिंबिसारला ती केव्हा भेटते आणि केव्हा नाही. आज आम्रपाली बावीस वर्षाची झाली होती व बिंबिसार हा पन्नास वर्षाचा झाला होता. त्यातच बिंबिसार हा वैशालीला दरवर्षीच यात्रेदरम्यान येत नसे. कारण त्यानं लिच्छवी राजकुमारी चेलनाशी विवाह केला होता. तो विवाह कायद्यात बसत नव्हता. परंतु यावेळेस विशेष आमंत्रण दिलं गेलं होतं बिंबिसारला की त्यानं वैशालीला यावं नव्हे तर येण्याचं आमंत्रण स्विकारावं. प्रसंग होता पाणी तंट्याचा. वैशाली व मगध राज्य हे गंगानदीतटावर होते. आम्रपाली नगरवधू बनताच वैशालीचं महत्व दिवसेंदिवस वाढत चाललं होतं. सर्व जनपदांमध्ये आम्रपालीच्याच नावाचा डंका होता. कारण ती सुंदरतेत अद्वितीय अशाच स्वरुपाची होती. त्यातच सर्व जनपदातील लोकं वैशालीला येत व आम्रपालीच्या नृत्याचा उपभोग घेवून कृतार्थ होत. जोही आम्रपालीला एकवेळ पाहात असे. तो तिचा दिवाणा होवून जात असे. ज्यात काही जनपदातील राजेही होते की ज्यांनी तिला पाहताच तिच्यावर आपलं सर्वस्व न्योछावर केलं होतं. आम्रपाली आपल्या राज्यावर प्रेम करीत होती. ज्यात लिच्छवीची सामान्य जनता होती. तिला फक्त मनुदेवाचाच राग येत होता. अन् तसाच राग सर्व लिच्छवी जनांचा येत होता. जे राजपदावर होते. ज्यांच्या बदल्याचा विचार तिच्या मनात सतत घोळत असे. कारण तिला वाटत होतं की त्यांनीच तिला त्या नगरवधूपदाबाबत कोणतीही तिला माहीती न देता जाणूनबुजून कपटानं तिला नगरवधू बनवलं. अशातच ती बातमी की राजा बिंबिसार मगधला येणार. आम्रपालीसमोर येवून धडकली. आम्रपालीची मगध या शक्तीशाली जनपदातही किर्ती जावून पोहोचली होती. ते एका अमात्यामुळं. ज्याचं नाव वर्षाकार होतं. वर्षाकार हा मगधातीलच एका ब्राम्हणाचा मुलगा होता. तो हुशार असल्यानं राजा बिंबिसारनं त्याला अमात्य पदावर बसवलं होतं. वर्षाकारानं वैशालीला असतांना एकदा तिचं नृत्य पाहिलं होतं. त्यावर तो मोहीत झाला होता आणि त्यानं तिच्यासमोर प्रस्ताव ठेवला होता, तिचं शरीर भोगण्याचा. ज्या प्रस्तावास तिनं धुडकावलं होतं. त्यातच त्याच्याही मनात तिचा बदला घ्यायचं बीज निर्माण झालं व त्याला वाटायला लागलं होतं की ज्या स्रीनं त्याचा प्रस्ताव धुडकारला. तिला तो एखादे दिवशी आपल्या राजाच्या मांडीवर निजवेल. त्याच पश्चातापाच्या अग्नीत जळत होता तो. तो तशी संधीच शोधत होता. राजा बिंबिसार हा तसा कामभोगीच होता. तोच एकदा त्याचसंबंधानं राजा बिंबिसारनं एक सभा बोलावली व त्यात तोच विषय मांडल्या गेला व राजा अमात्यांना म्हणाला, "आपण इतरत्र फिरत असता. वावरत असता कधी एखाद्या ठिकाणी आपण रुपवान स्री पाहिली आहे काय? कधी आपण पाहिली असेल अशी एखादी स्री तर सांगावे." राजा बिंबिसारनं तसं पाहिल्यास तिच्या चर्चा बऱ्याच ऐकल्या होत्या. तेव्हा तीच बाब हेरुन त्यानं आपल्या बाकी अमाप्त्यांना प्रश्न केला. प्रश्नांती वर्षाकार नावाचा तोच अमाप्त्य बोलला, "महाराज, मी पाहिली आहे अशी रुपवान स्री." "कुठं पाहिली आहे?" "शेजारच्या गंगातटावरील लिच्छवी राज्यात. वैशाली राजधानीत." "ती कशी आहे?" "महाराज, तिचं वर्णन करता करता संपत नाही. ती एवढी सुंदर आहे की तिच्यासमोर इंद्राच्या अप्सरादेखील फिक्या आहेत. अशीच ती आहे. महाराज, अशी स्री शेकडो वर्षानंतर बनवली जाते. मात्र ती जनपदकल्याणी पदावर विराजमान आहे. ती आपल्याला मिळणे शक्य नाही. कदाचीत तिच्या सुंदरतेचा त्यांच्याच राज्यांना फायदा व्हावा. म्हणूनच तिची नियुक्ती त्या राज्यानं जनपदकल्याणीपदावर नगरवधू म्हणून केलेली असेल. माहीत आहे महाराज, अनेक जनपदातील राजे रजवाड्यांनी तिच्यावर आपलं जीवन समर्पीत केलं आहे नव्हे तर आपलं पुर्ण स्वरुपात तिच्या चरणावर धन अर्पण केलं आहे. कदाचीत आपण कितीतरी यौवना भोगल्या असाल, परंतु अशी यौवना कदाचीत मी ठामपणे सांगेल की आपल्या आयुष्यात कधीच आली नसेल. शिवाय कितीतरी स्रिया मिळवल्या तरीही त्या स्रिची बरोबरी होणार नाही. अशी अप्सरा आपल्या भुजेची शोभा वाढविण्यासाठी अतुलनीय असेल. आपण तिला मिळविण्यासाठी प्रयत्न करावा म्हणजे झालं." वर्षाकार बोलून गेला. तोच बिंबिसार म्हणाला, "कदाचीत आपण आम्रपालीची तर गोष्ट करीत नाहीत ना?" "होय, ती आम्रपालीच आहे. सुंदर अप्सरा आहे ती." "मिही तिच्याबद्दलच ऐकलं आहे. म्हणूनच तिच्याबद्दलच मी सभेत तुमच्यासमोर विचारणा केली. मला सांगा अमाप्त्य, आपण पाहिलं का तिला?" "होय महाराज, मी प्रत्यक्षात पाहून आलोय तिला. तिचं सौंदर्य निरीक्षण करुन आलोय मी. परंतु ती राज्यनिष्ठ आहे." "राजनिष्ठ! अर्थात?" "ती आपल्या राज्याशिवाय इतर राज्याची होवूच शकत नाही." "आपण शांतीचा प्रस्ताव पाठवू. नसेल मानत तर आम्रपालीला मिळविण्यासाठी युद्ध करु." "युद्ध....... युद्ध करावंच लागेल महाराज. कारण ते लिच्छवी आहेत. तेही काही कमजोर नाहीत. ते सहजासहजी देणार नाहीत आम्रपालीला. अन् आम्रपालीही सहजासहजी तुमचा स्विकार करणार नाही. तशी आपली पुरातन शत्रुताच आहे त्या वैशालीशी." "कशी?" "तुम्हाला माहीत नाही महाराणी चेलनाची कहाणी. ती कशी मिळवली ते?" "होय, चांगलं माहीत आहे. तिचे वडील तिच्या बहिणीचा विवाह माझ्याशी करीत नव्हतेच. सगळं आठवलं मला. राजकुमारी सुजेष्ठा तिच्या बहिणीचं नाव. वैशाली राज्यात सुंदरतेला कमी नाही. मी सुजेष्ठाच्या सौंदर्याची फक्त प्रसंशा ऐकली होती. तेच पाहून मी राजा चेतकजवळ आपला दूत पाठवला. त्या दुताजवळ मी तिच्याशी विवाह करण्याचा प्रस्ताव पाठवला. त्यानंतर त्यांनी मी पाठवलेला प्रस्ताव नाकारला व म्हटलं की माझ्या मुलीचा विवाह त्याचेशी करणार नाही. मग मला राग आला. तो राग एवढा आला की मी तो शब्दात सांगू शकत नाही. तिचीही तशी इच्छा नव्हतीच. त्यानंतर मी माझ्या मंत्र्याला तिच्याकडे पाठवलं. सोबत माझं चित्रही पाठवलं. ते चित्र माझ्या मंत्र्यानं सुजेष्ठाला दाखवलं व ती मोहीत झाली त्या चित्रावर. त्यानंतर तिनं ते चित्र पाहताच व ती मोहीत होताच माझ्या मंत्र्यानं तिच्यासमोर माझ्यासाठी विवाहाचा प्रस्ताव ठेवला व ती माझ्याशी विवाह करण्यास उत्सुक झाली. आता प्रश्न होता तिच्या वडीलाचा. ते तयार नव्हतेच. आता कसं करायचं. मी विचार केला. मग आठवलं. आपण सुरुंग बनवायची व सुरुंगाच्या रस्त्यानं सुजेष्ठापर्यंत पोहोचायचं. त्यानंतर सुरुंग बनवलं व मी त्या सुरुंगाच्या रस्त्यानं सुजेष्ठापर्यंत पोहोचलो व सुजेष्ठाला म्हटलं की आपल्या विवाहाला तुझ्या वडीलाची परवानगी नाही. तेव्हा आपण पळून जावून विवाह करायचा. त्या गोष्टीला सुजेष्ठा राजी झाली. तेवढ्यात तिथं तिची लहान बहिण आली. जिचं नाव चेलना होतं. ती येताच तिनं पुर्ण योजना फसवली. कारण ती सुजेष्ठाच्या पळून जाण्यानं व्यथीत झाली होती. मग ठरलं, आपण चेलनाला देखील सोबत घ्यायचं. त्यानंतर दोन्ही बहिणी मगधला यायला तयार झाल्या. परंतु तिथंच माशी शिंकली. सुजेष्ठाला एका संदुकाची आठवण झाली. ज्या संदुकामध्ये तिचे अलंकार होते. ती अलंकार असलेली संदुक घ्यायला आतमध्ये गेली. तसा तिला यायला बराच वेळ लागला. शिवाय मलाही तिथं जास्त वेळ राहता येत नव्हतं. म्हणून मिही तिच्या बहिणीला म्हणजे राजकुमारी चेलनाला घेवून परत निघालो, तो थेट आपल्या राज्यात. मला नाईलाजानं सुजेष्ठाची बहिण चेलनाशी विवाह करावा लागला. परंतु मी तिच्याशी विवाह केल्यानंतर चेलनाला अंतर दिलं नाही. तिला सुखात ठेवलं व ती जैन धर्मातील असल्यानं आपला बौद्ध धर्मही सोडला व जैन बनलो. मी चेलनाला पळवून आणलं हे जेव्हा लिच्छवींना माहीत झालं. तेव्हापासून ते शत्रू बनले आहेत माझे. वाटतं की एखाद्यावेळेस युद्ध करुन वैशाली जनपदच नष्ट करुन टाकावं व आपलं साम्राज्य स्थापन करुन टाकावं. परंतु चेलनाची तशी इच्छा नाही. तिचं बंधन आहे मला. म्हणूनच वैशाली राज्य जीवंत आहे. काही काळानं कळलं की सुजेष्ठाही तिथं आली होती. त्यावेळेस तिनं पाहिलं की तिथं कोणीच नाही. त्यानंतर तिनं मला बराच आवाज दिला. परंतु तो आवाज माझ्यापर्यंत न पोहोचल्यानं ती निराश झाली. तिचं संसारावरचं मन उडलं व ती साध्वी बनली." महाराज बोलत होते. तसा वर्षाकार म्हणाला, "महाराज, आम्रपाली एक नगरवधूच नाही तर नगरशोभिणीही आहे. तिनं नगरशोभिणी पद जरी धारण केलं असेल तरी ती अक्षययौवना आहे. कोणीही बलपुर्वक तिच्यासोबत सहवास करत शकत नाही. ती लिच्छवीचा राग करते नव्हे तर माझ्या भेटीदरम्यान तसंच आढळलं. परंतु आपल्या लोकांसोबत वाद होवू नये. म्हणूनच तिनं ते पद धारण केलेलं आहे. महाराज, अजुनही आम्रपालीचं कौमार्य भंग झालेलं नाही. शिवाय ते होण्यापुर्वी आपण जर लवकरात लवकर तिला भेटलात तर तिचं कौमार्य तुम्हालाच मिळेल. मला तर वाटते की अशी सुंदर स्री, मनमोहिनी स्री एकमात्र मगध साम्राज्याचीच शोभा होवू शकते. ती इतर साम्राज्याची शोभा होवूच शकत नाही. तिचं योग्य स्थान फक्त बिंबिसारच्या ह्रृदयाजवळ आहे. इतर ठिकाणी नाही. यात शंका नाही." अमात्य वर्षाकारनं बिंबिसारला म्हटलं. त्यानंतर तो आपल्या आसनावर आसनस्थ झाला. वर्षाकार जे बोलून गेला. त्यानुसार बिंबिसारच्या मनात आम्रपालीबद्दल कुतूहल निर्माण झालं. आता त्याला वाटायला लागलं होतं की आपण केव्हा केव्हा आम्रपालीला भेटतो आणि केव्हा केव्हा नाही. त्याचं पौरुषत्व जागलं. तसं त्यांनी आपल्या अमात्याला पुन्हा म्हटलं, "आता पुन्हा आपण आम्रपालीच्या राज्यात जा आणि सर्वप्रकारची माहिती प्राप्त करुन आणा." वर्षाकार तसं पाहिल्यास राजा बिंबिसारचा विश्वासपात्र होता. कारण त्याचे वडील राजा बिंबिसारच्या वडीलाचे नरेश भट्टचे विश्वासपात्र होते. त्यातच वर्षाकार हा बिंबिसारचा मुख्य अमात्य होता. राजा बिंबिसार व अमात्य वर्षाकार, दोघंही एकाच वयाचे होते. वर्षाकार हा युद्ध असो की आणखी कोणते प्रसंग, त्यात तो राजा बिंबिसारच्या मदतीला नेहमीच खांद्याला खांदा लावून राहिला. तसंच त्यानं बिंबिसार पुत्र अजातशत्रूलाही राजनीती आणि युद्धकला शिकवली होती. ज्यावेळेस राजा बिंबिसारनं त्याला आम्रपालीच्या संपुर्ण माहितीबद्दल विचारलं, तेव्हा त्यानं आश्वासन दिलं की लवकरच तिची संपुर्ण माहिती राजाला आणून देणार. त्यानंतर त्याच वर्षाकारानं एक दिवस आम्रपालीची जन्मापासूनची माहिती काढली व ती माहिती राजाला सांगितली. त्यानुसार राजा बिंबिसार आम्रपालीला मिळविण्यासाठी पावले टाकू लागला होता. ************************************************ राजा बिंबिसारच्या दरबारात अमात्य असलेल्या वर्षाकारनं माहिती काढताच आम्रपालीबद्दल चलबिचल झालेल्या राजा बिंबिसारला आज फारच आनंद झाला होता. आज त्याच्या आनंदाला सिमाच उरली नव्हती. जेव्हा यावर्षी त्याला फाल्गुन मासातील यात्रेचं व प्रदर्शनीचं आमंत्रण आलं होतं. आता वाटत होतं की फाल्गुन मासात जेव्हा आपण वैशालीला जावू. तेव्हा आपण आम्रपालीलाही भेटू. तसं त्यानं वर्षाकाराला सांगितलं होतं व वर्षाकार म्हणाला होता, "आम्रपाली ही अद्वितीय स्री आहे व तिला मिळविण्यासाठी आपण जर युद्ध केलं आणि त्यात वैशाली जनपदाला विजय मिळू द्यावा लागला तरी चालेल. सहजासहजी स्वार्थी लिच्छवी तुम्हाला आम्रपाली सोपवणार नाहीत. आपल्याला अशी योजना आखावी लागेल की ज्या योजनेनं लिच्छवी भयभीत होतील व आम्रपालीला आपल्या सुपुर्द करतील. त्यानंतर आम्रपालीचं काय करायचं ते पाहून घेवू." आम्रपाली कशी मिळवायची? हा एक चिंतेचाच विषय होता राजा बिंबिसारसाठी. दिवसरात्र तिच्याचबद्दल विचारच करीत होता तो. तिला मिळविण्यासाठी युद्ध केल्यास बाकीचे जनपद आपल्याला दोषी ठरवणार. काय करावं ते सुचत नव्हतं. युद्ध बरं. युद्धातून लवकरच आम्रपाली मिळवता येवू शकते. परंतु आपण लवकर विजयी होवू हे भविष्य आतातरी वर्तवता येत नाही. शिवाय युद्धच ते, वर्षानुवर्षे चालणार. प्रेमानं जर काही उपाय निघत असेल तर तो काढावा. राजा बिंबिसार विचारच करीत होता. तोच वर्षाकार तिथं उपस्थित झाला. त्यानं पाहिलं की राजा बिंबिसार बराच चिंतेत आहे. तसा तो समजला आणि त्यानं विचारणा केली की राजा का बरं चिंतीत आहे. त्यावर बिंबिसार म्हणाला, "काय करावे वर्षाकार. तुम्ही सांगितल्या दिवसापासून मी एकतर्फी प्रेमात पडलोय आम्रपालीच्या. आता मला बरोबर झोपही येत नाही. केव्हा केव्हा ती भेटते आणि केव्हा नाही असं होवून गेलंय माझं. काय करावं?" वर्षाकार ते ऐकून गप्प झाला. तसा थोड्याच वेळात विचार करुन तो म्हणाला, "महाराज, उपाय सापडला." "कोणता उपाय? जरा ताबडतोब सांग. मला राहावलं जात नाही." राजा बिंबिसारनं तसं म्हणताच वर्षाकार त्याला उपाय सांगू लागला. "महाराज, आपल्याला माहीतच असेल की आपण आपल्या मगधच्या सिमेतून वैशालीला पाणी देत असतो नहरातून. जर तो नहर बंद केला तर एक प्रकारचं भीषण संकट लिच्छवीसमोर निर्माण होईल. मग लिच्छवीगण आपण जे म्हणू तेच करतील. उपाय फारच चांगला आहे. साप भी मरे और लाठी भी ना तुटे." वर्षाकारानं उपाय सुचवला. तसा राजा बिंबिसारच्या चाणाक्ष बुद्धीत तो उपाय यायला वेळ लागला नाही. तसा त्यानं लवकरच आदेश दिला की ती कालव्याची रांग तोडून टाकावी तेव्हापर्यंत. जेव्हापर्यंत आपल्याला आम्रपालीच्या मिलनाची वेळ कळत नाही. राजा बिंबिसारचा तो आदेश. त्या आदेशाची पायमल्ली कोण करणार. तो आदेश निघताच लवकरच ती जलवाहिनी तोडली गेली. त्याची सुचनाही वैशालीला देण्यात आली नाही. आता वैशालीसमोर मोठं तीव्र संकट उभं राहिलं व त्यावरच उपाय काढण्यासाठी फाल्गुन मासात जो उत्सव साजरा होत असे. त्यात बोलविण्याचं आमंत्रण अमात्य गोपालतर्फे राजा बिंबिसारला आलं. ************************************************ कालव्याची ती रांग तुटली होती. वैशालीसमोर संकट उभं झालं होतं. ते तीव्र स्वरुपाचं संकट होतं. लिच्छवीसमोर प्रश्न उभा झाला होता. वाटत होतं की मगध सोबत युद्ध करावं व मिटवून टाकावा आपल्या नहराचा आणि पाण्याच्या संकटाचा कायमचा प्रश्न. परंतु ते शक्य नव्हतं. कारण त्या काळात मगध म्हणजे एक शक्तीशाली साम्राज्य होतं व त्यांच्याशी विनाकारण वाद घालणं म्हणजे स्वतः धुळीस मिळणं होतं. त्याची लिच्छवींना माहीती होती. त्यामुळंच की काय, त्यांनी युद्ध टाळलं. दरम्यान त्यांना निरोप पाठवला व फाल्गुन मासात राजा बिंबिसार, महाराणी चेलना व अमात्य वर्षाकार वैशालीला आले. तो फाल्गुन मास होता व त्या फाल्गुन महिन्यात वैशालीला उत्सव होता. त्यानिमित्त आजुबाजूच्या जनपदाचे राजे मंत्रीगण वैशालीतील उत्सवाचा आनंद घेण्यासाठी वैशालीला येणार होते. त्यासाठी वैशाली नगरी सजविण्यात आली होती. ती वैशाली नगरी आज दैदीप्यमान वाटत होती. आजुबाजूला म्हशालीची आरास लावली होती. रंगावली टाकली होती. तशीच आंब्याची तोरणं घरोघरी लावली होती. स्वागतासाठी प्रवेशद्वार उभे केले होते व त्या प्रवेशद्वारावर केळीचे मोठमोठे खांब लावले होते. ती रोशनाई आणि त्या रोशनाईतच राजा बिंबिसार आपली महाराणी चेलनासह रथावर आरुढ होवून वैशालीला आला. त्यानंतर त्याचं स्वागत मनुदेवानं केलं. त्याच्यासाठी नृत्य प्रतियोगितेचं आयोजन केलं. सेवेसाठी दास दासी लावल्या. त्याच्या मानापानात काहीच कमी ठेवली नाही. खाद्य व्यंजन दिले, गायन ठेवलं. सुंदर सुंदर मुली रात्रीच्या आरासासाठी प्रदान करण्यात आल्या. वाटत होतं की राजा बिंबिसार खुश झाला तर कालव्याचा प्रश्न सोडवता येईल. तसं पाहिल्यास राजा मनुदेवानं आम्रपालीची भनकही राजा बिंबिसारला लागू दिली नाही. कारण त्यांना वाटत होतं की कदाचीत आम्रपालीची भनक राजा बिंबिसारला लागताच तो तिच्यावरच मोहीत होईल. जी आपल्या नगराची शान आहे नव्हे तर आपली शान आहे. आपण तिला भोगलं असल्यानं ती आपली प्रेमिकाही आहे. मग तो आपली प्रेमिका कशी देणार त्याला. शिवाय त्यानं तोच प्रश्न त्याच्या मंत्रीगणासमोर ठेवला. तेव्हाही मंत्रीगणानं त्यावर तोच उपाय सुचवला होता. कदाचीत आम्रपालीला तो भोगूनही समस्येवर तोडगा निघाला नाही तर....... त्याच्या मंत्रीगणांचा तो प्रश्न. राजा बिंबिसारची आवभगत झाली होती. त्यातच चर्चेचा विषय आला व चर्चेदरम्यान राजा बिंबिसारसमोर तमाम लिच्छवीगणांनी एकच प्रश्न ठेवला, तो म्हणजे नहराचा. त्यावर बिंबिसारनं तो प्रश्न टाळला. तसा तो त्या प्रश्नावर मौनच बाळगून होता. काही वेळानं तो तेथून निघून गेला. राजा बिंबिसार तेथून निघून जाताच सर्व लिच्छवीगणांच्या मनात चलबिचल सुरु होती. वाटत होतं की या प्रश्नावर उपाय न निघाल्यास मोठा अनर्थ होईल. त्या सर्वांनी तिथं उपस्थीत असलेल्या अमात्याला प्रश्न केला. प्रश्न केला की राजा बिंबिसारच्या मनात काय आहे की ते या प्रश्नावर न बोलता येथून उठून गेले. त्यावर उत्तर देत अमात्य वर्षाकार बोलले. ज्यांना आम्रपालीचा राग आला होता व जे बदला घेवू पाहात होता. तो म्हणाला, "महाराज बिंबिसारला आपण लोकं प्रसन्न करण्यास अपयशी ठरलात." ते वर्षाकाराचं म्हणणं. सर्व लिच्छवी गणांनी एकमेकांच्या चेहर्‍याकडे पाहिलं. तसा दुसरा प्रश्न केला. "ते कसं काय?" "आम्ही तर राजा बिंबिसारला सर्वच काही दिलं. सुग्रास अन्न्, त्यात वेगवेगळी व्यंजनं, ऐषआरामासाठी व सेवेसाठी रुपवंत स्रिया. तरीही राजन प्रसन्न नाही झाले म्हणता. कारण काय? आम्ही तर यथाशक्ती आमच्यानं जे काही होईल ते सगळं केलं महाराजांसाठी. आता तुम्हीच सांगा आणखी काय करावे बरे?" "एक युक्ती आहे. ज्यानं महाराज प्रसन्न होतील." "कोणती?" सर्वांनी आश्चर्यानं विचारलं. "ऐकलं आहे की तुमच्या राज्यात एक आम्रपाली नावाची नृत्यांगणा राहते. कदाचीत महाराज तिच्या नृत्यानं प्रसन्न होवू शकतात. कदाचीत ती न दिसल्यानं ते निराश असतील असं मला तरी वाटते." "परंतु ती तर आमची नगरवधू आहे. तिला कसं काय परपुरुषांसमोर नृत्य करायला लावणार?" "मग जावू द्या. यात न बोललेलं बरं. आता युद्ध अटळ आहे. महाराजांचा स्वभाव माहीत नाही तुम्हाला. महाराजांना जी वस्तू आवडते. ती वस्तू ते कशीही करुन मिळवतातच. मग त्यात युद्ध करावं लागलं त्यांना तरी चालतं. आता तुम्हीच ठरवा काय करायचं ते. होवू शकते की ते आम्रपालीसाठी रुसले असावेत. अन् जर का ते आम्रपालीसाठी रुसले असतील आणि ती जर त्यांना मिळाली नाही तर ते युद्ध करुन तिला मिळवतीलच." वर्षाकार बोलून गेला. तशी चिंता सर्व लिच्छवीगणांना लागली होती. एक पाणी संकट होतं. आता दुसरं एक संकट उभारुन आलं होतं. काय करावं सुचत नव्हतं. त्यावर मनुदेव म्हणाले, "खरं खरं बोला अमात्य, आता आम्ही करावं तरी काय?" "आपण आम्रपालीला राजाच्या समक्ष सादर करावं." "परंतु अमात्य, आम्रपाली तर आमची नगरवधू आहे. ती नगराची शान आहे. क्षमा असावी. आम्ही तिला त्यांच्या समक्ष सादर करु शकत नाही. दुसरा काही उपाय सुचवावा." "यावर दुसरा उपाय नाही. राजे बिंबिसार हे आपल्या स्वमनाचे राजे आहेत. त्यांना इतरांनी दिलेले सल्ले पटत नाहीत व आवडतही नाहीत." राजा मनुदेवला आम्रपाली राजा बिंबिसारसमोर सादर करायची नव्हती. तसं पाहिल्यास त्याला आम्रपालीला परपुरुषांसमोर नृत्य करतांना पाहायचे नव्हते. त्यानं तिचं कौमार्य भंग करताच तो तिच्यावरच प्रेम करु लागला होता. मग तो कसा काय देणार आपली प्रेमिका बिंबिसारला. तसा तो विचार करीत होता. थोड्याच वेळाचा अवकाश. वर्षाकार बोलल्यानंतर एक स्मशान शांतता निर्माण झाली. तसा काही वेळानं त्याच शांततेला चिरत वर्षाकार बोलला, "हे बघा, आम्रपाली ही काही लिच्छवी गणांची गुलाम नाही व तिच्यावर लिच्छवीगणांचा तेवढा अधिकार नाही. यावर आपण विचार करावा. कदाचीत आम्रपालीला बिंबिसारकडे सोपवताच महाराज बिंबिसार प्रसन्न होतील व ते नहराची परवानगी देतील." वर्षाकार बोलून गेले व ते तेथून निघून गेले. वर्षाकार तेथून निघून जाताच सर्व लिच्छवीगण आपापसातच चर्चा करु लागले. त्यातच सर्वांनी आम्रपालीला राजा बिंबिसारकडे सोपविण्याची सुचना केली. परंतु त्यावर राजा मनुदेव म्हणाला, "वेडे झालात की काय? तिला कोणत्याही परिस्थितीत राजा बिंबिसारला सोपवू नये. कारण की राजा बिंबिसार हा स्रीलंपट आहे. शिवाय तो वयानं पन्नास वर्षाचा व आम्रपाली ही वयानं बावीस वर्षाची आहे. आपण जे करणार आहोत. ते पाप आहे." मनुदेव पापपुण्याच्या गोष्टी करीत होता. परंतु त्यानं तर आम्रपालीचं कौमार्य भंग करुन पापच केलं होतं. परंतु ती गोष्ट मंत्रीगणातील कोणालाही माहीत नव्हती. म्हणूनच ते पाप लपलं होतं. मनुदेवचं ते म्हणणं. त्यावर सारे लिच्छवीगण त्याच्या तोंडाकडे पाहात राहिले. त्यातच एकजण म्हणाला, "राजन, आपलं म्हणणं बरोबर आहे. परंतु......" "परंतु काय? आम्रपाली आपली नगरवधू आहे. आपल्या राज्याची शान आहे आणि ती सरासरी त्याला सोपवावी. ही गोष्ट माझ्या मस्तकात बसत नाही." मनुदेवचं ते बोलणं. त्यावर सर्व मंत्रीगणांनी हो ला हो मिळवलं. त्यातच राजा मनुदेवची इच्छा पुर्ण झाली होती. प्रसंगी तो राजा बिंबिसारशी युद्ध चाहात होता. परंतु आम्रपालीला बिंबिसारकडे सोपवणं चाहात नव्हता. ती बेताची परिस्थिती. त्यातच राजा असलेल्या मनुदेवाचा नकार. मग परिस्थिती विपरीत झाली होती. त्यातच वृद्ध लिच्छवीगण म्हणाले, "आपण फक्त आपले होश हरवलेले दिसत आहात. आपल्याला साक्षात समोर सर्वनाशही दिसते आहे. कधी युद्धानं तर कधी तहानेनं राजा बिंबिसार आपला सर्वनाश करेलच. जर मगध नरेश अप्रसन्न स्थितीत मगधला परत गेलेच तर सर्वनाश अटळ आहे. मग मगध या लहानशा घटनेला राईचा पर्वत बनवेल व आपल्याशी युद्ध करण्याचं जाहीर करेल. त्यापेक्षा आपण आजच सतर्क राहिलेलं बरं. आजच आपण योग्य तो निर्णय घेतलेला बरा. अन् आम्रपालीला त्याच्याकडे सोपवलं तरी काय बिघडणार आहे. समजा विचार करा. आम्रपालीला सोपवा त्याचेकडे. आपण आम्रपालीला त्याचेकडे नाही सोपवलं आणि युद्ध झालंच तर आपण तर गुलाम होवूच होवूच. आम्रपालीही गुलाम होईलच. मग तो तिचा जसा पाहिजे, तसा वापर करुन घेणार नाही का? हे बघा आणि लक्षात घ्या की गुलामाची काही इज्जत नसतेच. आज आपण स्वतंत्र आहोत. काहीही करु शकतो. वेळ गेल्यावर आपण काहीही करु शकणार नाही." ते त्या वयोवृद्ध लिच्छवीगणांचं म्हणणं. ते म्हणणं सर्वांनाच पटलं होतं व त्यांनी त्यावर आणखी विचार केला व ठरलं की आम्रपालीला राजा बिंबिसारकडे सोपवावं व आपला पाण्याचा प्रश्न सोडवून टाकावा. त्यावर सर्व लिच्छवीगणांनी होकार दिला होता. ठरल्याप्रमाणे आम्रपालीला राजा बिंबिसारकडे सोपविण्यात आलं. ज्याला मनुदेवानं पसंती दिली नव्हती. परंतु त्याचं त्या सर्व लिच्छवीगणांपुढे काहीही चाललं नाही. त्याचं कारण होतं, राज्याची समस्या निर्माण झाली होती. त्या समस्येवर तोडगा काढून फायदा करुन घेणे. तो फायदा करण्यासाठीच ते लिच्छवीगणांनी उचललेलं पाऊल होतं. राजा मनुदेवाचं काहीही चाललं नाही लिच्छवीगणांपुढं. कारण ते एक गणराज्य होतं. ********************************************* आम्रपालीला राजा बिंबिसारकडे सोपविण्याचं ठरताच तिचा त्या रात्री पुर्ण श्रृंगार करण्यात आला. आता ती नववधूसारखी दिसत होती. त्यातच काहीवेळ तिचं नृत्य प्रदर्शन चाललं. त्यानंतर त्यांचा सहवास सुरु झाला. परंतु सहवासापुर्वी आम्रपालीच्या मनात विचार आले. ते बदल्याचे विचार. ज्या क्षणाची ती आजपर्यंत आतूरतेनं वाट पाहात होती. तशी ती त्याचेशी सहवास करण्यापुर्वी म्हणाली, "राजन मी आता तुमचीच आहे. मी काही येथून पळून जाणार नाही. कुठेही जाणार नाही. मात्र माझी अट अट आहे. आपण मगधला परत गेल्यावर या सर्व लिच्छवीगणांना धडा शिकवावा." राजा बिंबिसारनं आम्रपालीच्या तोंडून ते शब्द ऐकले. ज्या गोष्टी घडू नये यासाठी लिच्छवीगणांनी आम्रपालीला राजा बिंबिसारकडे सोपवलं होतं. त्याच गोष्टीची मागणी आम्रपाली राजा बिंबिसारसमोर करीत असल्यानं खुद्द राजा बिंबिसार आश्चर्यचकित झाला होता. तसा तो तिला आपल्या बाहुपाशात घेवून म्हणाला, "गणीके आम्रपाली, हे तू काय बोलतेस?" ते बिंबिसारचे शब्द. सर्वजण तिला देवी आम्रपाली म्हणत होते आतापर्यंत आणि त्या बिंबिसारनं तिला गणिका म्हटलं होतं. तिला त्या शब्दाचं आश्चर्य वाटलं होतं. तिला त्या शब्दाचा तसा रागच आला. तरीही ते सगळं सहन करुन केवळ बदल्याच्या भावनेनं आम्रपालीनं राजा बिंबिसारशी सौदा केला व उत्तरात म्हटलं, "ह्या लिच्छवीगणांनी मला धोका दिलाय. ह्या लिच्छवी लोकांनी मला ज्या पदावर निवडलं. ते पद अतिशय घृणीत होतं, याची कल्पना होती त्यांना. त्याची कल्पनाही दिली नाही त्यांनी मला. यात त्यांची उदंडता आणि कामपिपासू वृत्ती दिसते. म्हणूनच मी तुम्हाला साकडे घालते आहे व न्याय मागते आहे की आपण मला न्याय द्यावा आणि या लिच्छवींचा नाश करावा. तसं वचन मला द्या. मगच माझ्या देहाला स्पर्श करा." आम्रपाली ते सगळं बोलून गेली. त्यावेळेस तिचे डोळे भरुन आले होते. त्या अश्रुभरल्या डोळ्याकडे राजा बिंबिसारनं पाहिलं. तसं त्याच्या ती गोष्ट लक्षात आली. त्यानं तिचे डोळे पुसले व म्हणाला, "दिलं वचन. मी येथून प्रस्थान करताच तुझ्यावर झालेल्या अन्यायाचा व अपमानाचा बदला अवश्य घेणार. हे देवी तू निश्चींत राहा." राजा बिंबिसार बोलून गेला. तसं त्यानं आम्रपालीला वचनही दिलं होतं. त्यातून तिचं समाधान झालं होतं. तसं तिनं राजा बिंबिसारला प्रतिसाद देत त्याचा हात हातात घेतला व म्हणाली की हे निव्वळ तुमचं बोलणंच आहे की हे खरं करुन दाखवाल? राजा बिंबिसारला तिनं तसा प्रश्न विचारताच तो म्हणाला, "हे देवी. अजुनही तुझ्या मनात प्रश्नच आहे आणि तेवढीच शंकाही. हे बघ, तू निर्बल, असहाय्य नाही. आता मी तुझ्या सोबत आहे. तुझ्या तरुणाईत व सौंदर्यात एवढं तेज आहे की मोठमोठे राजे महाराजे तुझ्या सौंदर्यासमोर व तरुणाईसमोर घायाळ होतील. तुझ्या एका शब्दावर सर्व राजे महाराजे आकाश, चंद्र तुझ्या कवेत आणून टाकतील. हे देवी, तू समस्त संसारातील अद्वितीय अशी स्री आहेस. तुझ्यासमोर सारे जनपद नतमस्तक होतात. मग वैशाली का आहे तुझ्यासमोर. हे बघ देवी, तुझ्यासोबतच सानिध्य हे एखाद्या भाग्यवंतालाच प्राप्त होत असते. माझा भागोदय झाला की तू मला मिळालीय. कारण तू संसारातील एकमेवाद्वितीय स्री आहेस. मी पुन्हा एकदा सांगतो की हे देवी तू निश्चींत राहा. मी लवकरच इथून गेल्यावर या लिच्छवीगणांवर हल्ल्याची तयारी करतो व तुला या लिच्छवीगणांच्या अत्याचारापासून मुक्त करतो." "राजा बिंबिसार त्यावर बोलून गेला आणि तसं वचनही त्यानं तिला दिलं. त्यावर त्याचे तिनं आभार मानले व म्हणाली, "हे देव, बस, मी याच क्षणाची वाट पाहात होती. माझी आपल्याला विनंती आहे की हे वैशाली जनपद मला माझ्या आईसारखी आहे. मी तर माझ्या आईला पाहिलं देखील नाही. परंतु या जनपदालाच मी माझी आई समजते. परंतु हे कामपिपासू लिच्छवी हे लांडग्यांसारखे आहेत की जे माझे लचके तोडायला लागले आहेत. माझी एवढीच विनंती आहे की या लिच्छवींचा सर्वनाश करुन आपण माझ्या आईचं रक्षण करावं व तिला दिर्घायू बनवावं." "तू जे बोलली तसंच होणार देवी. तुझ्या इच्छेचा मान ठेवणं माझं आद्य कर्तव्य आहे नव्हे तर ते माझं वचनच." आम्रपालीनं ते शब्द ऐकले. तसा तिला अतिव आनंद झाला व तिनं एका झटक्यात त्याला आपला देह समर्पीत केला. तसा काही दिवस बिंबिसार तिथंच राहिला. त्याला आम्रपाली काही दिवस आपला देह समर्पीत करीत राहिली. त्यानंतर काळ गेला व आम्रपाली गरोदर राहिली. मात्र हे माहीत व्हायला राजा बिंबिसार तिथं हजर नव्हता. तो केव्हाच आपल्या मायदेशी परत गेला होता. ************************************************ मगध सम्राट राजा बिंबिसार मगधला परत आला होता. परंतु तो परत आला असला तरी त्याला आम्रपालीची आठवण येत होती. त्याला आठवण येत होती तिच्याशी केलेल्या सहवासाची. वाटत होतं की आणखी तिच्याशी सहवास करायला मिळेल तर बरं होईल. परंतु आता ते शक्य नव्हते. कारण वैशाली वेगळं राज्य होतं व मगध वेगळं राज्य. कधीकधी वाटायचं की आम्रपालीसाठी वैशालीशी युद्ध करावं व आम्रपालीला मिळवावं. परंतु तेही शक्य नव्हतं. मात्र आम्रपालीची आठवण काही केल्या जात नव्हती. आम्रपालीची येत असलेली बिंबिसारला आठवण. ती आठवण बेचैन करुन टाकताच त्यानं आपला अमात्य वर्षाकारला बोलवलं व आपले होणारे तीव्र हाल सांगीतले. तसा त्यावर विचारलं असता वर्षाकार बोलला, "महाराज, क्षमा करा. आपल्या तीव्र मनाच्या इच्छेसाठी आपल्याला आम्रपालीला मिळवितांना मगधला वैशालीशी युद्ध करावं लागतं. हे जर आपल्याला मंजूर असेल तरच आपण आम्रपालीला मिळवू शकतो. नाही तर तिची किंचीतही आठवण काढू नका." "परंतु तिला आता विसरणं सहन होत नाही." "महाराज, हे जरी खरं असलं आणि आपलं मगध सामर्थ्यशाली असलं तरी हे लक्षात घ्या की आता वैशालीला आपण साधारण समजू नका. कारण जर आपण वैशालीला युद्धाचं आव्हान दिलं तरी ते वैशाली इतर जनपदाचा सहारा घेईल व आपल्यावर विजय मिळवेल. अन् जर आपल्याला वैशालीशी युद्धच करायचं असेल तर आपण कौशल नरेश प्रसेनजीतशी वार्तालाप करावी. युद्ध जिंकल्यावर अर्ध वैशाली आपलं व आम्रपालीही आपली. अन् अर्ध वैशाली आपण कौशलनरेश प्रसेनजीतला देवून टाकू. कारण आपण आपल्या एकट्याच्या भरवशावर वैशालीला जिंकू शकत नाही." "हो तुझं म्हणणं ठीक आहे. परंतु जर राजा प्रसेनजीतनं देवी आम्रपालीला पाहिलं आणि तिचीच मागणी केली तर युद्धविराम झाल्यावर." राजा बिंबिसारनं आपली शंका व्यक्त केली. त्यावर अमात्य म्हणाले, "तसं कधीच होणार नाही. आपण तशी संधी करण्याअगोदर राजा प्रसेनजीतशी तसं बोलून घेवू. विचारविमर्श करुन घेवू. मगच युद्धाचा निर्णय घेवू." ते अमात्य वर्षाकाराचं म्हणणं. त्यावर राजा बिंबिसारनं वर्षाकाराला आम्रपालीचं बोलणं आणि त्यानं तिला दिलेलं वचन ऐकवलं. तसा तो म्हणाला, "तर मग ठीक आहे. आपण जसं म्हणाल तसं." वर्षाकार युद्धाला जास्त भाव देत होता. कारण त्याला वाटत होतं की काल जी आम्रपाली आपल्याला तिच्या देहाची लक्तरं तोडू देत नव्हती. कदाचीत युद्ध झाल्यावर व आपला विजय आम्रपाली मगधला येईल व संधी मिळताच एखाद्या दिवशी आपण तिच्या देहाची लक्तरं तोडूच. यासाठी तो युद्धाला प्रथम स्थान देत होता व त्यासाठी राजा बिंबिसारला भडकवत होता. तसंच बिंबिसारनं तसा होकार देताच तो दुसऱ्याच दिवशी स्वतः गुप्तकट रचण्यासाठी राजा प्रसेनजीतच्या दरबारी गेला. त्यानंतर त्यानं राजा प्रसेनजीतशी सल्लामसलत केली व आपल्या राजाची इच्छा सांगीतली. इच्छेनुसार ठरलं की अर्धी वैशाली त्याची व आम्रपाली राजा बिंबिसारची. अटी तयार करण्यात आल्या. त्या अटी कबूल करण्यात आल्या. तसं पाहिल्यास प्रसेनजीतही लिच्छवीशी खार खावूनच होता. प्रसन्नजीतनं राजा बिंबिसारला मदत केली. त्याचं कारण होतं वैवाहिक संबंध. राजा बिंबिसारला राजा प्रसन्नजीतनं आपली बहिण दिली होती. व्यतिरीक्त हुंडा म्हणून काशी राज्यही बिंबिसारला दिलं होतं. त्यातच युद्ध झालं व युद्ध राजा बिंबिसार राजा प्रसन्नजीतच्या मदतीनं जिंकला. युद्ध जिंकताच ठरलेल्या अटीनुसार आम्रपाली राजा बिंबिसारला मिळाली. त्याचबरोबर अर्ध राज्यही. अर्ध्या राज्याचा स्वामी प्रसन्नजीत बनल्या गेला. त्यानंतर युद्ध समाप्त झालं. युद्ध समाप्त झालं होतं. त्यातच राजा मनुदेवही मारल्या गेला होता. तसा आम्रपालीलाही आनंद झाला होता. कारण लिच्छवीची हार झाली होती व लिच्छवीकडून तिच्या झालेल्या अपमानाचा बदला तिला घेता आला होता. त्यातच युद्ध समाप्त होताच तिला वाटत होतं की आता आपल्याला आपलं महत्व व गतवैभव राजा बिंबिसार पुन्हा मिळवून देणार. आपल्याला आपली पट्टराणी बनवणार. तशी मी सुंदर आहे व मला प्राप्त करण्यासाठीच राजा बिंबिसारनं वैशालीला धुळीस मिळवलं आहे. शिवाय आपण गर्भवती आहे व हे आपल्या पोटातील बाळ राजा बिंबिसारचंच आहे. आम्रपालीच्या मनात आता पट्टराणीपणाच्या व आपल्या मुलाला मगधचा राजा बनविण्याच्या उकळ्या फुटू लागल्या होत्या. ती तशी आपल्या मनात स्वप्न रंगवतच होती. तोच तिला माहीत झालं की राजा बिंबिसारनं तिला पट्टराणी बनविण्याचं टाळलेलं आहे. आम्रपालीच्या मनात एक आश्चर्य होतं की ज्या बिंबिसारनं तिचं वचन पाळण्यासाठी नाही तर तिला मिळविण्यासाठी एवढं मोठं युद्ध केलं. तो बिंबिसार आपल्याला पट्टराणी बनवायचं टाळत आहे. तसे विचार तिच्या मनात वारंवार येत होते व ती विचार करीत होती की भविष्यात ती त्याचा जाब बिंबिसारलाच विचारणार. कधी संधी मिळाली तर........ ************************************************ राजा बिंबिसार मनात विचार करीत होता. विचार करीत होता, "आम्रपालीच्या पोटचं बाळ नेमकं कोणाचं. ते आपलंच की राजा मनुदेवाचं. कारण वर्षाकारानं आपल्याला मनुदेवानं सांगीतलेली गोष्ट सत्य असल्याचं सांगीतलं. कदाचीत यात वर्षाकार खोटं बोलतोय की आम्रपाली की मनुदेव, हेच कळत नाही मला. कदाचीत मनुदेव आज जीवंत नाही की सत्य त्यांच्या तोंडून वदवता येईल. त्याची हत्या तर आपल्या अमात्यानं केलेली आहे. परंतु मरतावेळेस तो जे बोलला, ते सत्य असेल काय? तो म्हणाला की या बिंबिसारनं आम्रपालीला शोषून त्याचं उष्ट फळ खाल्लं. वर्षाकार तर आजपर्यंत कधीच असत्य बोलला नाही माझ्याजवळ. अन् मरतांना मनुदेवही काही असत्य बोलणार नाही. तसं म्हणतात की मरतांना कोणताही व्यक्ती सत्यच बोलतोय. मग आम्रपाली असत्य बोलत असेल काय? परंतु आम्रपाली आपल्या बोलानं कबूल करते की ती तशी नाही. मग मनुदेव. तोही काही हवेतच बोलला नसेल. म्हटलं त्यानं की आम्रपालीच्या कोकमध्ये बीज त्यानंच टाकलं. आता जेही बीज तिच्या कोकमध्ये वाढणार. ते त्याचंच असणार. वाढणार. त्याला माहीत होतं की आम्रपाली गरोदर आहे. खरंच नेमकं बीज कोणाचं? मी युद्ध तर जिंकलं आहे. परंतु मी तिला कसा स्विकारु शकतो एक पट्टराणी म्हणून. विचार केला होता की मी युद्ध करणार. तिला जिंकून महालात आणणार. तिच्याशी शाही विवाह करणार. मग सहवास अन् सारंच काही. परंतु माझी मनातील इच्छा मनातच राहिली. आम्रपाली ही माझी नाही. ती त्याचीही नाही. ती गणिका आहे, गणिका." राजा बिंबिसारच्या तोंडचे ते बोलणे. त्यातच त्याचं ते सोचणं. तो विचार त्याला तिच्यापासून तोडत होता नव्हे तर तिला त्याची पट्टराणी बनविण्यापासून रोखत होता. राजा बिंबिसारचा तो विचार. आज तो विचार त्याच्या मनात आकार घेवू लागला होता. तसं त्यानं वर्षाकारालाही सांगीतलं आणि हेही सांगीतलं "मी तिला पट्टराणी तर सोड. साधं आपल्या जनानखान्यातही ठेवू इच्छीत नाही. कारण तुझ्या तोंडून मी तसं ऐकताच माझ्या पायाखालची जमीनच सरकल्यासारखं वाटतं मला. असं वाटतंय की मी नाहकच लिच्छवीगणांशी युद्ध केलं. माझे होशच उडाले आहेत जणू. सर्व रंगविलेली स्वप्न ध्वस्त झालीत एका क्षणात. त्या मनमोहक आठवणीही ध्वस्त झाल्यात. कदाचीत जास्त जर यावर विचार करीत राहिलो तर मी वेडाच बनेल, असंही वाटायला लागलंय मला." महाराज बिंबिसारचं ते बोलणं. त्यावर वर्षाकार विचार करु लागला. जर महाराजानं आम्रपालीला त्यागलं तर आपण आपली तिच्याबाबतीत असलेली हौस केव्हा पुर्ण करणार. आता काहीतरी करायलाच हवं. तोच विचार करुन तो म्हणाला, "महाराज, जे झालं ते जावू द्या. शिवाय जे झालं, ते आता आपण बदलवू तर शकत नाही. कृपया होश सांभाळा. विचार करा की आम्रपाली काही साधारण स्री नाही. जरी कालच्या अंधारात तिच्या हातून कळत नकळत अपराध झालाही असेल, परंतु ती तशी नाही. ती परीपाक आहे. शिवाय ती सौंदर्याची देवीही आहे. तिच्यासारखं सौंदय जगात शोधूनही कधी सापडणार नाही. तिन्ही लोकांत जरी भ्रमण केलं तरी. मोठमोठे राजे महाराजे तिच्यासमोर झुकतात. नतमस्तक होतात. अन् आज ती तुम्हाला मिळालेली आहे. ही संधी जावू देवू नका. तुम्ही तिचा त्याग करु नका. तुम्ही तिचा स्विकार करा. हे युद्ध देखील तिच्याचसाठी आणि तिला प्राप्त करण्यासाठीच केलं गेलं. खरं सांगायचं झाल्यास तिचा जर कोणी डोळे लावूनही स्विकार केला, तरीही तिच्यात चांदणी रात्रच दिसेल. डाग दिसणार नाही. शिवाय राजे प्रसनजीतला तर पश्चाताप होत आहे की त्यानं युद्धाच्या अटी कबूल करतांना कशी काय चूक केली. शिवाय राजा प्रसन्नजीत तुम्हाला सारं वैशाली देवू इच्छीते तिच्या बदल्यात आणि आपण तिला त्यागण्याच्या गोष्टी करता, फक्त एका शब्दावर. जे मनुदेवाचे शब्द खरे आहे की नाही हेही माहीत नाही." "वर्षाकार, ते तुझं सगळं बरोबर आहे. परंतु माझं मन. माझ्या मनाला कोण सांगन की आम्रपाली डागाळलेली नाही. ती एक गणिका आहे, अन् गणिका आहे, असं माझं मन हरघडी सांगत आहे. तसं पाहिल्यास मी तिचा त्यागही करु शकत नाही. कारण ती माझ्या रोमारोमात बसली आहे एखाद्या व्याधीसारखी. आजही तिचा मोहीत स्पर्श आठवतो मला. अन् आठवतो मला तो संमोहनाचा काळ. तो केलेला सहवास. परंतु मी तरी काय करु? एकीकडं तिच्याशी केलेला सहवास आठवतो आणि दुसरीकडे तिच्या हातून घडलेलं ते कृत्य आठवतं की जे कृत्य अनैतिक आहे. मी तिचा त्याग करुच शकत नाही. कारण तिचा रोमो न् रोम आठवतो मला. परंतु मी तिच्यावर असलेल्या डागानं तिला आपली पट्टराणी बनवू शकत नाही. ती गणिकाच राहील शेवटपर्यंत. या फक्त राजा बिंबिसारची. तिच्यावर कोणीच जोरजबरदस्ती करु शकणार नाही. ती कालही नृत्य करीत होती. आजही करेल. फक्त मगध साम्राज्यातील गणांसाठी नाही तर फक्त माझ्यासाठी. जिला फक्त गणिकेच्या अधिकारासह कोणताच अधिकार नसेल." राजा बिंबिसार जे बोलायचं ते बोलून गेला. त्यानंतर त्यानं तिचा स्विकार केला. परंतु पट्टराणी म्हणून नाही तर एक राजगणिका म्हणून. आज ती दरबारात केवळ राजा बिंबिसारच्या मनोरंजनासाठी नृत्य करीत होती आणि तेवढाच पश्चातापही करीत होती. वाटत होतं की मी विनाकारणच वैशालीत आलेल्या बिंबिसारला मदत मागीतली अन् मागीतलं ते वचन की या लिच्छवींना धडा शिकवायचाय. ज्यासाठी येथून गेल्यावर युद्ध करा अन् लिच्छवी गणराज्य संपवा. परंतु आता तर इथं असं दिसतं की लिच्छवी गणराज्याबरोबर आपणही संपलोत. काश! मी तिथंच असते तर अगदी बरं झालं असतं. कदाचीत सात वर्षानंतर मी स्वतंत्र्य तर झाले असते. आम्रपाली मगधची राजगणिका बनली होती. आता कधीही आणि केव्हाही बिंबिसार तिच्या कक्षात यायचा व तिच्यावर जोरजबरदस्ती करुन जायचा. तेव्हा वेदना होत. वाटायचं की हेच का आपलं जीवन. लहान असतांना मायबापाचं प्रेम मिळालं नाही. महानामन नावाच्या पित्यानं आधार दिला होता. परंतु तेही प्रेम दिर्घकाळ टिकलं नाही. पुढं लिच्छवींनीही मला धोकाच दिला. त्यांनी माहीत नसतांनीही मला नगरवधू बनवून वेश्यापणाला लावलं. अन् आता या मगध नरेशानं....... त्यानंही मला पुर्णतः धुळीस मिळवलं. आम्रपालीनं ठरवलं. ठरवलं की मगध नरेशनं आपल्याला गणिका बनवलं ना. मग गणिकाच सही. आजपासून याही महाराजांला आपण प्रेम द्यायचं नाही. गणिकेसारखंच राहायचं याचेशी. तसं ठरवून ती आपले जीवन मगधमध्ये व्यथीत करु लागली होती. सर्व यातना सहन करुन. आज तिला गतकाळातील कर्माचे भोग तीळ तीळ आठवत होते. ****************************************** आम्रपाली मगधला रमली होती. परंतु तिला आता वैशालीची आठवण येत असे. परंतु आता तिच्याजवळ कोणताच उपाय नव्हता. तिनं कमीतकमी आठ दहा वर्षाचा काळ मगध नरेशजवळ काढला. तेही त्याची रखेल बनून. यावेळेस तिला मगध नरेश बिंबिसारपासून पाच मुलं झालीत. मोठा मुलगा विमल कोंडान्य. तो फार प्रतिभाशाली होता. तशीच त्यानंतर चार मुलीही तिला झाल्या होत्या. ते सर्व पुत्र फक्त राजा बिंबिसारचेच होते. वर्षाकार नेहमी विचार करीत असायचा. तो विचार असायचा, आपल्याला आम्रपालीचा सहवास केव्हा मिळतो याचा. परंतु काळ ओसरत चालला होता. परंतु त्याला आम्रपालीचा सहवास प्राप्त होत नव्हता. शेवटी त्यानं ठरवलं. ठरवलं की आपल्याला तिचा सहवास प्राप्त झाला नाही तरी चालेल. परंतु आपण तिला कोणाच्यातरी स्वाधीन करायचं. त्या व्यक्तीची जेव्हा इच्छा पुर्ती होईल. तेव्हा आपल्याला समाधान वाटेल. त्याच समाधानप्राप्तीसाठी तो अशा एखाद्या गृहस्थाची वाट पाहात होता की जो तसं करेल. तोच त्याच्यासमोर दाखल झाला बिंबिसारचा नातू. जो आज अठरा वर्षाचा झाला होता व आम्रपाली आता अठ्ठावीस वर्षाची. त्याला माहीत होतं की त्याच्या आज्यानं आम्रपालीला युद्धातून जिंकून आणलं. जी एक गणिका आहे आणि गणिका ही सर्वांसाठीच असते. त्यातच तो आम्रपालीसाठी रट लावून होता. त्याचं नाव उदयन होतं. उदयन जेव्हा लहान होता. तेव्हा त्यानं आपला आजा बिंबिसार व आम्रपालीची लपूनचोरुन प्रणयक्रिडा पाहिली होती. त्यावेळेस तो लहान होता व त्याला तेवढं कळतही नव्हतं. परंतु जसजसा वेळ गेला. तसतसा त्याला तो काळ आठवू लागला व आठवू लागली ती बिंबिसारची प्रणयक्रिडा. वाटू लागलं होतं की आपल्यालाही आम्रपालीचा सहवास लाभावा व तिच्यासोबत प्रणयक्रिडा करायला मिळाली. उदयन विचार करीत होता. तसा तो त्याच काळात आपल्या आज्याला त्याबाबत म्हणत होता की त्याला आम्रपालीसोबत सहवास करु द्यावा. परंतु बिंबिसार त्याला कसं काय तिच्यासोबत सहवास करु देणार. शेवटी त्याला आठवलं की आपल्याला एकच व्यक्ती मदत करु शकते. जो बिंबिसारच्या समकालीन आहे व जो बिंबिसारचा मित्र आहे. त्याला उदयननं मदत मागीतली. कारण तो नित्यनेमानं लपूनछपून बिंबिसार व आम्रपालीचा सहवास पाहात होता. त्यातच वर्षाकारनं त्याला मदत करायचं ठरवलं व त्यानुसार त्यानं एक दिवस बिंबिसारला म्हटलं की त्या नातवाला बिंबिसारनं आम्रपालीशी एक दिवस सहवास करु द्यावा. परंतु बिंबिसार काही ऐकत नव्हता. वर्षाकार एक दिवस विचार करीत होता उदयन आणि आम्रपालीच्या सहवासाबद्दल. कारण त्यांच्यात कधीच सहवास झाला नव्हता. त्यातच एक दिवस वर्षाकारानं विचार केला. विचारांती त्याला कळलं की बिंबिसार आपल्या नातवावर अतिशय प्रेम करतो. मग तो त्याच्यासाठी काहीही करु शकतो. शेवटी त्याला वाटत होतं की ज्या आम्रपालीनं त्याला आपल्या शरीराचा भोग भोगू दिला नाही. तसा जर भोग उदयनला मिळाला तर त्याचाही बदला पुर्ण होईल. तसा विचार करुन वर्षाकारानं उदयनला सांगीतलं की त्यानं आपल्या आज्याला तशी मांग करावी आणि तो जर ती मांग पुर्ण करीत नसेल तर त्यानं अन्न, पाणी त्यागावं. म्हणजेच बिंबिसार त्याची मागणी पुर्ण करेल. वर्षाकारच्या म्हणण्यानुसार उदयननं तेच केलं, जे उदयनला वर्षाकारानं सांगीतलं. त्यानं सहवासासाठी अन्न, पाणी त्यागलं. तसं अन्न, पाणी त्यागताच बिंबिसार वर्षाकाराला त्यावर उपाय विचारु लागला. त्यातच बिंबिसार वर्षाकाराच्या मनातील बोलताच वर्षाकार म्हणाला, "महाराज, उदयन आपलं शाही रक्त आहे. त्यातच त्याचा मान करणं आवश्यक आहे. त्याला आम्रपालीसोबत कमीतकमी एक रात्र तरी बक्षीस स्वरुपात त्याच्या जन्मदिवसाला प्रणय करण्यासाठी द्यावी." राजा बिंबिसारवर कधी संकट आलंच तर तो अमात्याला विचारत असे. त्याचे सल्ले घेत असे. तसं त्यानं आजही विचारलं व बिंबिसारला आपल्या मित्रानं व अमात्यानं सांगितलेली गोष्ट पटली. त्यानंतर त्यानं तीच गोष्ट आम्रपालीला सांगीतली व ताकीद दिली की तिनं त्याला तसं करु द्यावं. त्याला मनाई करु नये. जेणेकरुन तिच्यासोबत केलेला सहवास हा त्याच्या जन्मदिवसाचं बक्षीस ठरेल. आम्रपाली तर एक गणिका होती बिंबिसारची. तिला त्याचं बोलणं मान्यच करावं लागणार होतं आणि ते तिनं मान्यही केलंही. त्यानंतर राजा बिंबिसारच्या म्हणण्यानुसार उदयननही तिच्या देहाची लक्तरं तोडली होती अगदी अल्पवयात. ज्यावेळेस उदयन अठरा वर्षाचा होता आणि आम्रपाली अठ्ठावीस वर्षाची होती. आज आम्रपाली विचार करीत होती. विचार करीत होती ती तिच्या जीवनाबद्दल. त्यातच तिला ते गेलेले क्षण आठवत होते. आठवत होता तो काळ. ज्या काळात तिला ती सुंदर असतांनाही व विवाह करण्याची इच्छा असतांनाही तिला विवाह करता आला नाही. त्यातच तिला वेश्या बनावं लागलं. ज्या वेश्यापणातून सुटकारा मिळावा म्हणून तिनं बिंबिसारवर प्रेम केलं. त्यावेळेस तिला वाटत होतं की तो तिच्याशी विवाह करुन तिला पट्टराणी बनवेल व तो तिला गतवैभव प्राप्त करुन देईल. परंतु तसंही झालं नाही. तिला गतवैभव प्राप्तच झालं नाही व तिला शेवटपर्यंत गणिकाचंच जीवन व्यथीत करावं लागलं. आज तिनं आपल्या जीवनाशी ताळमेळ जुळवून घेतलं होतं. गणिका जीवन मंजूर केलं होतं नव्हे तर ती वेश्येचंच काम स्वखुशीनं करीत होती. त्यात आज तिला लाजलज्जा वाटत नव्हती. परंतु आता तिच्या बदलाचा काळ होता. कारण ती वेश्या जरी परिस्थितीनं बनली असली तरी तिचा त्यात दोष नसल्यानं तिचं जीवन बदलणार होतं. **********************************************
