આપણા પોતાના અને બીજા.
परोऽपि हितवान् बन्धुः बन्धुरप्यहितः परः।
अहितो देहजो व्याधिः हितमारण्यमौषधम्॥
આપણા શરીરની અંદર રહીને પણ રોગો આપણને ખરાબ કરે છે અને દવાઓ (ઔષધિઓ) વૃક્ષો અને છોડમાં આપણાથી દૂર રહીને પણ આપણું ભલું કરે છે, એટલે કે રોગો આપણા દુશ્મન છે અને દવાઓ મિત્રો છે. એવી જ રીતે જે કોઈ સ્વજન ન હોવા છતાં આપણું નુકસાન ન કરે તે વાસ્તવમાં પોતાનો છે અને સ્વજન હોવા છતાં આપણું નુકસાન કરે છે તે પરાયો છે.
એક વખતની વાત છે. એક નાની બજારમાં એક સુનાર અને એક લોહારની દુકાનો એકબીજાની બાજુમાં હતી. સુનાર જ્યારે સોનું કાઢતો, તે સમયે તેની દુકાનમાંથી મીઠી અને નરમ આઘાતની અવાજ આવતા, જાણે કોઇએ સ્વપ્નમાં સંગીત રચ્યું હોય. બીજી તરફ, લોહાર જ્યારે કામ કરતો, ત્યારે તેની દુકાનમાંથી કાન ફાડી નાખે એવી તેજ અવાજ સાંભળવામાં આવતી, જાણે કોઈ વિજળી તૂટતી હોય.
એક દિવસ, સુનારની દુકાનમાંથી એક નાનકડું સોનાનું કણ છીપકીને લોહારની દુકાનમાં જઈ પડ્યું. ત્યાં તેની મુલાકાત લોહારના એક નાનકડા લોખંડના કણ સાથે થઈ. સોનાના કણે લોખંડના કણને હળવા સ્વરે કહ્યું, "મિત્ર, આબધી પીડા આપણે બન્ને ભોગવી રહ્યા છીએ. તું પણ બળતી અગ્નિમાં તપે છે, અને હું પણ. પરસ્પર ઘંટા અને હથોડાની આઘાતો જ વેઠવા પડે છે. પણ હું આ બધું શાંતિથી સહન કરું છું, તો તું એટલો શોર કેમ મચાવે છે?"
લોખંડના કણે પીડાથી ભરાયેલા સ્વરે જવાબ આપ્યો, "હું જાણું છું, તારું કહેવું સાચું છે. પણ તારે એક વાત સમજવી પડશે, મને મારનારો હથોડો કોઈ બીજો નથી. આ હથોડો પણ મારા જેવા જ લોખંડથી બનેલો છે. જે હાથ મને પીડા આપે છે, તે પોતે પણ મારી જાતનો છે."
આ જવાબ સાંભળી, સોનાનો કણ મૌન થઈ ગયો. બંનેને એ સમજાયું કે પરાયાની પીડા સહન કરી શકાય, પરંતુ જ્યારે પોતાનું જ કોઈ નિકટતમ વ્યકિત દુખ આપે, ત્યારે એ દુખની પીડા ગાઢ અને અસહ્ય બને છે.
ઇસપ ની એક વાર્તા છે. એક પારધીએ હવામાં ઉડતા બાજ પક્ષી ને તીર માર્યું. બાજ ને તે લાગતાં જીવલેણ નીકળ્યું. તમ્મર ખાઈને તે નીચે પડ્યું. તીર લાગવાનું કોઈ ખાસ દીખ ન હતું. પણ તેને જયારે જોયું. તે તીર પોતાનાજ કોઈ બાજ પક્ષીના હાડકામાંથી બનાવ્યું છે ત્યારે તે ખુબ વેદનાથી મૃત્યુ પામ્યું.
અભિમન્યુ નું મૃત્યુ પણ આમ જ થયું હતું. આ વાત આવતે વખતે જોશું.
આ કથાનો મર્મ એ છે કે ક્યારેક આઘાત તો સહન કરી લેવાય, પરંતુ "આપણાએજ આપેલી પીડા હૃદયને ચીરનાર" હોય છે.
આપણા પોતાના અને બીજા
આ જગતમાં દરેક વ્યક્તિ પોતાની વ્યકિતગત જરૂરિયાતો અને આશાઓ માટે જીવન જીવવા માગે છે. જીવનમાં પોતાની ભૂમિકા નિભાવવી મહત્વની છે, પણ તે સાથે બીજાઓ પ્રત્યે કરુણા અને સભાનતા રાખવી એ પણ એટલી જ આવશ્યક છે.
"પરોપકારાય પણ્યં વા, પાપાય પરપીડનમ્।
આકાશાત્ પતિતં તોયં, યથા ગચ્છતિ સાગરમ્।।"
અર્થ:
જેમ વરસાદનું પાણી પૃથ્વી પર પડીને સમુદ્ર તરફ જાય છે, તેમ પરોપકાર જીવનનું પવિત્ર ધ્યેય છે. બીજા માટે દુખકારક બનવું એ પાપનું કાર્ય છે.
ગુજરાતી પ્રશસ્તિ:
દરેક વ્યક્તિને પોતાની નૈતિક જવાબદારીઓ જાણવી જોઈએ. આપણા જીવનનું સાચું ધ્યેય તે છે કે આપણે બીજાઓને મદદરૂપ થઈએ અને તેમના જીવનમાં ખુશી લાવીએ.
---
"જેતા ચૂણે ઓલિકી, પત તો ચોઢર જાય।
માનુષ તે પલઠે નહી, જબ લગ લાગે દાગ।।"
અર્થ:
મનુષ્યનું હૃદય સાચા પરોપકારથી શુદ્ધ થવું જોઈએ. બીજાને નુકસાન પહોંચાડવામાંથી જીવનમાં કોઈ સાર નથી થતો. દાગ લાગે તે પહેલાં પોતાની ભૂલ સમજીને સુધારવું એ જ સાચું જીવન છે.
---
પરિવર્તનનું શાશ્વત તત્વ:
આપણે જીવતાં જ શીખીએ છીએ કે ક્યારે પોતાના માટે લડવું અને ક્યારે બીજાના હિત માટે સમર્પિત થવું. જીવનનું સત્ય એ છે કે બીજાનું ભલું કરવાથી જ સત્યરૂપ શાંતિ મળે છે.
"શક્તિ મજબૂત કરવા માટે યોગ્ય સમય શોધી લો,
પણ બીજાનું મજબૂત જીવન બનાવતા ન ભૂલશો."
