क्रोधो मूलमनर्थानां क्रोधः संसारबन्धनम्।
धर्मक्षयकरः क्रोधः तस्मात् क्रोधं विवर्जयेत्॥
ક્રોધ એ સર્વ વિપત્તિનું મૂળ છે, ક્રોધ એ સંસાર બંધનનું કારણ છે, ક્રોધ એ ધર્મનો નાશ કરનાર છે, માટે ક્રોધનો ત્યાગ કરો.
એક દિવસ સાંજના સમયે, સુથાર તેની દુકાન બંધ કરીને ઘરે જવા નીકળ્યો. દુકાનમાં એક અજબ શાંતિ છવાઈ ગઈ. તે જ સમયે, એક ઝેરી સાપ, ભૂખથી પીડાઈને કંઈક ખાવાનું શોધવાની આશામાં દુકાનમાં ઘૂસી ગયો. એકાંતમાં ખોરાકની શોધ કરતી વેળાએ, સાપ એ દુકાનની આસપાસ રેડવા માંડ્યો.
ઘણો સમય પસાર થયો, પણ કશું પણ ખાવા જેવું ના મળતાં સાપ થાક્યો. હવે તે થાક સાથે ગુસ્સામાં આવી ગયો. ભટકતા ભટકતા, એનો શરીર ત્યાં જ પડી રહેલી એક કુહાડીની ધાર સાથે અથડાયો, અને એની ચામડી કાપાઈ ગઈ. કુહાડીએ લીધેલા કાપાને કારણે સાપની ચામડીમાંથી લોહી ટપકવા લાગ્યું. એ ક્ષણમાં તે ખૂબ પીડિત થવા સાથે જ ભયંકર ગુસ્સામાં આવી ગયો.
ગુમસુમ મગજ અને અંધારામાં, તે કુહાડી પર હુમલો કરવા માટે તડપી ઉઠ્યો. ક્રોધમાં અંધ બનેલો એ સાપ વિચાર્યા વગર જ પોતાની ફેણ મારવા લાગ્યો, માનો કે કુહાડી એનો શત્રુ હોય અને આ તેને જ આપેલી સજા છે. પણ એમાં શું થવાનું હતું? ધાતુની મજબૂત કુહાડી પર સાપના ફેણનો કોઈ અસર થયો નહિ. ઉલટું એના જ મોઢામાંથી લોહી વહેવા લાગ્યું.
આ હકીકતે પણ સાપને શાંત નહિ કરી શક્યો; તેના ક્રોધનો આરંભ હવે વણથંભ્યો થઈ ગયો હતો. તે ફરી ફરી કુહાડી પર પોતાનું માથું અથડાવતો ગયો. એની પીડા સાથે તેનો ગુસ્સો વધતો ગયો, પણ એના દરેક હુમલાથી તે પોતાને જ નુકસાન પહોંચાડતો રહ્યો. રાત્રિની ઘોર અંધકારમાં, એ કુહાડી પર અથડાવતો રહ્યો, કોઈ બુદ્ધિ વગર અને કાબૂ વગર, જાણે કે પોતાનો અંત જાતે જ બોલાવી રહ્યો હોય.
બીજા દિવસે જ્યારે સવારના કિરણો ફૂટ્યા, ત્યારે સુથારે દુકાનનું દરવાજું ખોલ્યું. આ દ્રશ્ય જોઈને તે હેરાન રહી ગયો. કુહાડીને પોતાના શરીર સાથે વીંટાળીને મરી ગયેલો સાપ ત્યાં પડી રહ્યો. ગુસ્સામાં ઊંધે મોંઘે નાશ થતો એ દ્રશ્ય સાક્ષી બન્યું કે કઈ રીતે ક્રોધ અને અહંકાર માનવીને પોતે જ ડુબાવી નાખે છે.
આ વાર્તા માનવ જીવનનો મહાન પાઠ છે – ક્રોધ અને અહંકાર એ રસ્તા છે જે માનવી પોતાના જ પતન માટે તૈયાર કરે છે.
क्रोधाद्भवति संमोहः संमोहात्स्मृतिविभ्रमः।
स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति।। श्रीमद भगवद गीता 2.63।।
"આ શ્લોકમાં એવું જ્ઞાન આપવામાં આવ્યું છે કે ક્રોધ એ પતનનો માર્ગ છે. જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ ગુસ્સા સાથે વર્તે છે, ત્યારે તે સૌથી વધુ નુકસાન પોતાને જ પહોંચાડે છે. આ ક્રોધ માણસ માટે વિનાશકારી સાબિત થાય છે. શ્લોકની પ્રથમ પંક્તિમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે ક્રોધના પ્રભાવે માનવમાત્રની બુદ્ધિ બરબાદ થઈ જાય છે. મતલબ કે, આ એ અવસ્થા છે જ્યાં માણસની શાંતિ, સમજણ અને સંયમ છીનવાઈ જાય છે અને એક પ્રકારની મૂર્ખાઈ જન્મે છે.
આ મૂર્ખભાવ આટલો ઊંડો હોઈ શકે છે કે તે વ્યક્તિની સ્મૃતિને દોષગ્રસ્ત બનાવે છે, એટલે કે માણસ મગજમાં ભ્રમ પેદા થાય છે. આ ભ્રમ માનસિક તણાવ, દ્રોહ અને અણઘડ વ્યવહાર તરફ દોરી જાય છે, જેમાં કંઈક સંયમની જગ્યા જ નથી રહેતી.
શ્લોકની સમજણ અનુસાર, જયારે માણસની સ્મૃતિ ભ્રમિત થાય છે, ત્યારે તેની બુદ્ધિ પાતાળમાં જતી રહે છે. બુદ્ધિ નષ્ટ થઈ ગઈ એટલે હવે તે વ્યક્તિ પોતાના માટે શું સારું અને શું ખરાબ તે નક્કી જ કરી શકતી નથી. આ સ્થિતિમાં તે પોતાનું માન, સમ્માન, સ્થાન, પ્રતિષ્ઠા, અને એની આસપાસનું વિશ્વ બધું જ ગુમાવી દે છે.
અર્થાત, ક્રોધ માણસના સંપુર્ણ નાશનું મૂળ કારણ છે. આ શ્લોક આપણને મહાન પાઠ આપે છે કે ક્રોધ ફક્ત અશાંતિ અથવા ઝઘડાનું કારણ નથી, પરંતુ તે જીવનના તમામ મથકોને તોડી નાખી શકાય તેવું સામર્થ્ય ધરાવે છે.
શ્લોકમાંથી આપણે એ શીખવા માટે કહેનારા બનીએ છીએ કે ક્રોધ પર નિયંત્રણ લાવવું જોઈએ. કારણ કે તે દોષ અને આઘાતોથી ભરપૂર રસ્તો છે, જે આપણને સમજણ અને શાંતિથી દૂર રાખી આપણી જ હાનિ તરફ લઈ જાય છે."
त्रिविधम् नरकस्येदं द्वारं नाशनाशनमात्मनः ।
कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्त्रयं त्यजेत्।।
આ શ્લોકમાં માનવ જીવનમાં રહેલા ત્રણ ગંભીર દોષોની ચર્ચા કરવામાં આવી છે, જે વ્યક્તિને પતન તરફ ધકેલી દે છે અને તેને ધીમે ધીમે નર્કમાં ધકેલી જાય છે. શ્લોકની પ્રથમ પંક્તિમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે નર્કમાં જવાના ત્રણ મુખ્ય દ્વાર છે, અર્થાત ત્રણ એવા દોષ કે જે વ્યક્તિના જીવનમાં વિનાશક સાબિત થાય છે. આ દોષો માનવીને માત્ર દુરાચારી બનાવતા નથી, પરંતુ તેના તમામ સારા ગુણોને પણ નષ્ટ કરે છે, અને તેને અધોગતિ તરફ લઈ જાય છે.
આ ત્રણ દોષ કયા છે? તે છે - કામ (અતિઇચ્છા), ક્રોધ અને લોભ. આ ત્રણ દોષોના કારણે માણસના જીવનમાં અંધકાર છવાઈ જાય છે, અને તેનું મન, શાંતિ, અને સંતુલન બધું ગુમાવી દે છે. શ્લોક આપણને ઉપદેશ આપે છે કે આ ત્રણ દોષો, કામ, ક્રોધ અને લોભને આપણે સ્વતંત્ર રીતે છોડવા જોઇએ, કારણ કે આ દોષો જ આપણો નાશ લાવે છે.
કામના તીવ્ર ભાવમાં માણસ સાચા અને ખોટા, નૈતિક અને અનૈતિક વચ્ચેનો ભેદ ભૂલી જાય છે. તે પથથી વિમુખ થાય છે અને તેની વિવેક શક્તિ ખોઇ બેસે છે. જ્યારે આ ઇચ્છાઓ વધે છે, ત્યારે માણસ પોતાની જાતને પણ નિષ્ફળતા અને પાપના જાળમાં ફસાવી દે છે.
ક્રોધમાં માણસ પોતાની બુદ્ધિ નષ્ટ કરી દે છે, અને એના ક્રોધના કારણે તેની નૈતિકતા અને નીતિ જ છીનવાઈ જાય છે. તે ના જાણે છે કે ક્રોધ સાથે વિમુખ થઈને તેનું જીવન ખરાબ થઈ રહ્યું છે, અને તે પોતાને જ વધુ પીડા આપી રહ્યો છે.
તે જ રીતે, લોભનું અસંયમ મનુષ્યને સંતોષ, શાંતિ અને સહનશીલતા જેવા સારા ગુણો છીનવી લે છે. લોભ માણસને માત્ર પોતાનો સ્વાર્થ જ દેખાડે છે, અને આ લોભ એના સારા સ્વભાવને વિમુખ બનાવે છે.
આ ત્રણ દોષો એ માણસના જીવનમાંથી ધીરજ અને પૂર્ણતાને દૂર કરી દે છે અને તેને સુખથી વિમુખ કરે છે. આને કારણે તે કોઈ પણ પ્રકારની પાવનતા કે પુણ્ય પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી. આ કારણે જ આ દોષોને નર્કના દ્વાર માનવામાં આવ્યા છે. તેથી, આપણે શીખવું જોઈએ કે કામ, ક્રોધ અને લોભ જેવા દોષોને નષ્ટ કરવા માટે પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ, જેથી જીવનમાં શાંતિ, સંતુલન અને સંતોષ મેળવી શકાય.
क्रोधो मूलमनर्थानां क्रोधः संसारबन्धनम्।
धर्मक्षयकरः क्रोधः तस्मात् क्रोधं विवर्जयेत्॥
આ શ્લોકમાં આ વાત જણાવી છે કે માનવજીવનમાં આવતી દરેક વિપત્તિ અને દુઃખનો મૂળકારણ માણસનો પોતાનો જ ક્રોધ છે. શ્લોકની પ્રથમ પંક્તિ કહે છે કે ક્રોધ એ દરેક અનર્થનો, દરેક વિપત્તિનો મૂળ મંત્ર છે. ક્રોધ એ જ કારણ છે જે માણસને વિશ્વના બંધનમાં જકડી રાખે છે, તેની શાંતિ અને સમાધાનને વિક્ષેપ કરે છે.
ક્રોધ એ એવી અગ્નિ છે જે ધર્મનો નાશ કરે છે. જ્યારે માણસ ક્રોધમાં આવે છે, ત્યારે તે સારા-ખરાબ, ધર્મ-અધર્મના તફાવતને ભૂલી જાય છે. તેના સારા ગુણ, જે તેને એક ઉત્તમ વ્યક્તિત્વ આપતા હતા, બધા જ ધીમે ધીમે લુપ્ત થઈ જાય છે. એનાં આકસ્મિક કૃત્ય અને અયોગ્ય શબ્દો માત્ર અન્ય લોકોને જ નહીં, પરંતુ તેનાં પોતાનાં જીવનને પણ હાનિ પહોંચાડે છે.
શ્લોકનો આ ઉપદેશ છે કે ક્રોધથી દૂર રહો, કારણ કે ક્રોધ મનુષ્યને તેના ધાર્મિક, નૈતિક, અને સામાજિક બધા મૂલ્યોમાંથી વિમુખ બનાવે છે. એ માનવીને માત્ર એક મિથ્યા બાંધે છે, જ્યાં એ પોતે જ પીડાય છે, અને તેની ચિંતન શક્તિ નષ્ટ થાય છે.
આ શ્લોકથી આપણને એ મહત્વપૂર્ણ પાઠ મળે છે કે જીવનમાં ક્રોધનો ત્યાગ એ શ્રેષ્ઠ માર્ગ છે, કારણ કે ક્રોધ માત્ર બાહ્ય જગત સાથે જ નહીં, પણ આપણા આંતરિક શાંતિ અને સુખ માટે પણ હાનિકારક છે.
आकृष्टस्ताडितः क्रुद्धः क्षमते यो बलियसा।
यश्च नित्यं जित क्रोधो विद्वानुत्तमः पुरूषः।।
આ શ્લોકમાં આ વાત સ્પષ્ટપણે પ્રગટ કરવામાં આવી છે કે વાસ્તવિક બળવાન અને મહાન વ્યક્તિ તે છે જે પોતાના પર પૂરતો કાબૂ રાખે છે અને ક્રોધ જેવી નકારાત્મક ભાવનાને દૂર રાખે છે. શ્લોકની પ્રથમ પંક્તિમાં બતાવવામાં આવ્યું છે કે, જો કોઈ પુરુષ શક્તિશાળી હોય, પ્રચંડ બળ અને સામર્થ્ય ધરાવતો હોય, છતાં કોઈની કડવી વાતો કે અપમાન સહન કરે અને તેનાથી ક્રોધિત ન થાય, તો તે પુરુષ ખરેખર વિદ્વાન અને ઉત્તમ ગણાય છે.
એક વિદ્વાન પુરુષની મહાનતા તેના ક્રોધના અભાવમાં છે. એ જાણે છે કે ક્રોધ કરીને કોઈ મક્કમ લાભ નથી, પરંતુ તે બિનમૂલ્યના પથ પર લઈ જાય છે. વિદ્વાન હોય તે પુરુષ સત્યમાં તે જ છે, જે બધા નકારાત્મક પ્રભાવોને, અન્યાયને, કડવી વાણીને સહન કરી શકે અને મૌન ધારીને તેને ક્ષમા કરી શકે.
ક્રોધ કોઈને બળવાન કે વિદ્વાન બનાવતું નથી. આ ગુણો તો તેને જ મળે છે જે ક્રોધને સામે સ્થિર રહે છે, પોતાની બુદ્ધિને અડીખમ રાખે છે અને શાંતિપૂર્વક જીવે છે. ક્રોધ માણસના જીવનને નષ્ટ કરે છે; તે બુદ્ધિ, ધર્મ અને શાંતિનો નાશ કરે છે.
આ શ્લોક આપણને એક મહાન પાઠ આપે છે કે, જો કોઈ આપણું અપમાન કરે, કટુ વચન કહે કે અત્યાચાર કરે, તો આપણો પ્રથમ પ્રતિસાદ હંમેશાં ક્ષમા કરવાને માગે છે. તેને સહન કરવાનો અને તેનાથી ઉપર ઉઠવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. આ ક્ષમા અને શાંતિની ભાવનામાં સાચો બળ અને બડપણ છે, અને આ સાથે જ આ શ્લોક આપણને સૌ માટે આદર્શ બણાવે છે.
दयायातो विषयान्पुंसः संग्ङस्तेषुउपजायते
संग्ङासंग्ङात् संजायते कामः कामात्क्रोधो भिजायते।।
આ શ્લોકમાં ભૌતિક સુખો અને મનુષ્યના ક્રોધ વચ્ચેના ગાઢ સંબંધનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. શ્લોકની શરૂઆતમાં સમજાવવામાં આવ્યું છે કે, જો કોઈ મનુષ્ય પોતાના મનને હંમેશા ભૌતિક પદાર્થો અને વિષય-વસ્તુઓ પર કેન્દ્રિત રાખે છે, તો તેના મનમાં આ સુખો માટે એક આસક્તિ, એક આકર્ષણ જન્મે છે.
જ્યારે આ વિચાર મનમાં વારંવાર આવે છે, ત્યારે તે વધુ પ્રબળ બની જાય છે અને આકાંક્ષા ઉભી થાય છે કે આ ભૌતિક વસ્તુઓને પોતાના જીવનમાં સકાર કરવા જ જોઈએ. મનुष्यમાં આ વસ્તુઓને મેળવવાની એક તીવ્ર ઇચ્છા ઉદ્ભવે છે. પરંતુ એ ગહન તલસ્પર્શી સુખની શોધમાં, જ્યારે એ આકાંક્ષાઓ પૂરી થતી નથી, ત્યારે તેને વિધ્નોનો સામનો કરવો પડે છે અને એના અંતરમાં ક્રોધ ઉગ્ર રૂપ ધારણ કરે છે.
શ્લોકમાં દર્શાવ્યું છે કે ક્રોધનું મૂળ કારણ આ વિષય-વસ્તુઓ અને એ માટેની તીવ્ર ઇચ્છાઓ છે. માણસે જે આકાંક્ષાને મનમાં પાળી છે, જ્યારે એ પૂર્ણ થતી નથી, ત્યારે ક્રોધ, હતાશા અને ચિંતાનો પ્રારંભ થાય છે. આ શ્લોક મનુષ્યને એ શીખ આપે છે કે જો જીવનમાં શાંતિ અને સંયમ મેળવવો હોય, તો મનને આ પદાર્થો, આ આસક્તિઓ અને આ ઈચ્છાઓના વિચારથી દૂર રાખવું જરુરી છે.
શ્લોકનો મુખ્ય સંદેશ એવો છે કે મનુષ્યને હંમેશાં પોતાના વિચાર અને ધ્યાનને આ ભૌતિક સુખોથી દૂર રાખવા જોઈએ. આકાંક્ષાઓનું વૃત્તાંત જ એક અગ્નિ છે, જે ક્રોધ રૂપે સળગી ઉઠે છે અને આપણને શાંતિથી વિમુખ કરે છે.
"क्रोधो सर्वार्थ नाशको"
આ વાત નક્કી છે કે જે વ્યક્તિ ક્રોધ કરે છે, તેના દરેક કાર્યનો નાશ થાય છે. ક્રોધ એ એવી મનોદશા છે જે મનુષ્યને પાગલની જેમ બનાવે છે. જ્યારે મનુષ્ય ક્રોધના પ્રબળ આંચલમાં ડૂબી જાય છે, ત્યારે તે પોતાની ક્રિયાઓ પર પાળું રાખી શકતો નથી. ક્રોધના ઉકેલી ઉઠતા જ, વ્યક્તિ શાંતિ અને સહનશીલતા ગુમાવી દે છે, અને તેના કૃત્ય કદાચ એના મનમાટે યોગ્ય લાગતા નથી. આ પરિસ્થિતિમાં, તે જાણતો નથી કે તે શું કરી રહ્યો છે.
આ ક્રોધ એ પ્રકૃતિનું એવું રૂપ છે જે આપણે અવારનવાર મૂર્ખતાથી અને અસમજથી કરી નાખે છે. જેમ તે પછી સમજાય છે, ત્યારે regret અને પછતાવાથી છટકવાનો કોઈ રસ્તો નથી. માત્ર પાછળથી અમીભવ અને ખોટા કાર્ય પર પસ્તાવાની પીડા જ નસીબ રહે છે.
અસલમાં, ક્રોધ એ માત્ર એક ક્ષણિક તેજ છે, પરંતુ તેના દ્રષ્ટિમાં મોટું નુકસાન સમાવવામાં આવે છે. તે માનસિક, શારીરિક અને સામાજિક રીતે જીવનને બગાડી દે છે.
मानं हित्वा प्रियो भवति क्रोधं हित्वा न शोचति।
कामं हित्वाऽर्थवान्भवति लोभं हित्वा सुखी भवेत्॥ महाभारतम्
અહંકારનો ત્યાગ કરવા પછી મનુષ્ય મનભાવન અને સમજૂતીથી ભરપૂર થાય છે. અહંકાર આદર અને સમ્માનની આપત્તિનું કારણ બને છે, પરંતુ જ્યારે આ ગૌરવની લાગણીને દૂર કરીને વ્યકિત માત્ર નમ્રતા અને સહનશીલતાને અપનાવે છે, ત્યારે તે આત્મિક શાંતિ અને આનંદનો અનુભવ કરે છે.
ક્રોધનો ત્યાગ કરીને, મનુષ્ય જીવંત શાંતિ અને સંતુલન મેળવતો છે. જ્યારે ક્રોધમાં માનસિકતા ખોવાઈ જાય છે અને શાંતિ વિમુક્ત થાય છે, ત્યારે પછતાવાનો કોઈ અવસર નથી રહેતો. ક્રોધથી મુક્ત રહીને વ્યક્તિ પોતાની પ્રવૃત્તિઓ અને વિચારો પર સંપૂર્ણ નિયંત્રણ મેળવી શકે છે.
જ્યારે વ્યકિત કામની ઇચ્છાને ત્યાગ કરે છે, ત્યારે તે ભૌતિક ભોગના ભાવનોથી મુક્ત થતો છે. આ ત્યાગથી તે માનસિક મન્ની અને સંતોષનો અનુભવ કરે છે, અને પોતાની શ્રેષ્ઠ શક્તિઓને ઉજાગર કરી શકતો છે, જે તેને સફળતાની નવી નાની-નાની ઊંચાઇઓ સુધી લઈ જાય છે.
લોભનો ત્યાગ કરવાથી વ્યક્તિના જીવનમાં સાચી ખુશી અને સુખી બનવાનો માર્ગ ખુલે છે. જ્યારે મનુષ્ય ઓછી બેસી જીવે છે, તો એ ભૌતિક આનંદો અને દૃષ્ટિકોણોથી આગળ વધીને, એક સ્થિર અને સંતોષી જીવન જીવવાનો અનુભવ કરે છે.
षड् दोषाः पुरुषेणेह हातव्या भूतिमिच्छता !
निद्रा तद्रा भयं क्रोधः आलस्यं दीर्घसूत्रता !!
કોઈ વ્યક્તિના બરબાદ થવાની 6 લક્ષણો હોય છે –
1. આલસ: તે દરેક કાર્ય માટે અલસ્ય અનુભવતા હોય છે, જેના પરિણામે તે મહત્ત્વના કાર્યોને ટાળી દે છે અને જીવનમાં પ્રગતિ કરવામાં નિષ્ફળ રહે છે.
2. ગુસ્સો: ગુસ્સો તેની જાતને અને આસપાસના લોકો માટે નુકસાનકારક બની જાય છે. ગુસ્સામાં વિમૂઢ થવું અને અધૂરા નિર્ણય લેવું, તે જીવનના માટે નાશક બને છે.
3. ભય: ભયના કારણે તે આત્મવિશ્વાસ ગુમાવતો છે અને કોઈ પણ અવસરે કામ કરવા માટે ડરી જાય છે. જેના પરિણામે તે નવા અવસરોનો લાભ નથી લઈ શકતો.
4. તંદ્રા: મનોરંજન કે દિનચર્યા સાથે મૂંઝવણ, ઉંઘની વધુ ઈચ્છા અને જાગૃતિની અભાવ, તે વ્યક્તિને શારીરિક અને માનસિક રીતે સક્ષમ બનવામાં અવરોધ પેદા કરે છે.
5. આલસ્ય: ક્રમ અને સમયના પ્રત્યે ગાંઠ પાડવાનો અભાવ, જ્યાં એ માણસ પોતાની સમસ્યાઓ અને લક્ષ્ય પર કેન્દ્રિત થવામાં અવરોધ અનુભવતો હોય છે.
6. કામને ટાળવાની આદત: વારંવાર પોતાની જવાબદારીઓથી બચવા માટે ટાળવા લાગવું, ન કાર્યોને ટાળવા અથવા તેમના નિષ્ફળતાના કારણે જીવનમાં મોટું અવરોધ ઊભું કરી દે છે.
આ લક્ષણો જ્યારે વ્યક્તિમાં દ્રષ્ટિમાં આવે છે, તો તે પોતાના જીવનના માર્ગ પર પતનના પ્રારંભિક સંકેત હોય છે.
क्रोधो हि शत्रुः प्रथमो नराणां देहस्थितो देहविनाशनाय।
यथा स्थितः काष्ठगतो हि वह्निः स एव वह्निर्दहते शरीरम्॥
પ્રથમ દુશ્મન (ખુદના જ) શરીરમાં વસતા ક્રોધથી છે, જે માનવજાતના નાશનો મુખ્ય કારણ બની જાય છે. જેમકે લાકડીમાં રહેલી આગ તે લાકડીને જ સળગાવતી છે, તેમ જ ક્રોધ મનુષ્યના શરીર અને મનને જ નાશ કરતાં છે.
જ્યારે ક્રોધ મનમાં પ્રવેશી જાય છે, ત્યારે તે શરીરની શાંતિ અને મનના સંતુલનને ભંગ કરી દે છે. ક્રોધના આકર્ષણમાં, મનુષ્ય પોતાની બૌદ્ધિક ક્ષમતા, ભાવનાત્મક રીતે નિયંત્રણ, અને ધૈર્ય ગુમાવી દે છે. અને આ રીતે, મનુષ્ય પોતાની સત્ય અને શાંતિથી દૂર જઇને પોતાની અને આસપાસની દુનિયા માટે નુકસાનકારક બની જાય છે.
તે જ રીતે, આગ જે લાકડીમાં રહેલી છે, તે દ્રષ્ટિમાં સળગાવવાનો પ્રારંભ કરે છે, પરંતુ અંતે તે લાકડીના અસ્તિત્વને જ નષ્ટ કરે છે. આમ, ક્રોધ પણ આત્મવિશ્લેષણ અને બુદ્ધિ પર અસર કરે છે, જેના પરિણામે મનુષ્ય પોતાને અને તેના જીવનને નુકસાન પહોંચાડે છે.
दु:संग सर्वथैव त्याज्य:
कामर् क्रोधर् मोहर् स्मॄतिभ्रंशर् बुद्धिनाशर् सर्वनाशर् कारणत्वात् |
तरंगायिता अपीमे संगात् समुद्रायन्ति ||
- नारद भक्तिसूत्र
કોઈપણ પરિસ્થિતિમાં ખોટા અને દુષ્ટ લોકોનો સંકાર ન કરવો જોઈએ. કારણ કે, તે આકાંક્ષાઓ (ભૌતિક અને દુષ્ટ) તરફ દોરી જાય છે, અને આ આકાંક્ષાઓ પૂર્ણ ન થતાં ક્રોધ અને મોહ (આસક્તિ) ઊભા થાય છે. આ શ્રેણીમાં, બુદ્ધિ (જ્ઞાન) નષ્ટ થઈ જાય છે અને અંતે પૂર્ણ વિનાશ થાય છે.
દુષ્ટ ગુણો, ભલે તે માનવ મનમાં ટૂંકા અંશે હોય, જેમ કે નાના લહેરો, પરંતુ દુષ્ટ અને ખરાબ લોકોની સંસ્કૃતિમાંથી તે નોકરાય એ રીતે મોટું સાગર બની શકે છે. આથી, દુષ્ટ સંકારથી દૂરસ્થ રહેવું જરૂરી છે, કેમ કે તે આપણા મન અને જીવનને ખરાબ રીતે પ્રભાવિત કરે છે, જે પછી અનેક નષ્ટો અને વિમુક્તિ તરફ દોરી જાય છે.
આ સંદેશ આપતો શ્લોક અમારા માટે મંતવ્ય છે કે, જો આપણે જીવનમાં સાચી શાંતિ અને સુખ મેળવવા ઇચ્છતા હોઈએ, તો ખોટી અને દુષ્ટ સંસ્કૃતિથી દૂર રહેવું સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે.
जरा रूपं हरति, धैर्यमाशा, मॄत्यु:प्राणान् , धर्मचर्यामसूया |
क्रोध: श्रियं , शीलमनार्यसेवा , ह्रियं काम: , सर्वमेवाभिमान: ||
વૃદ્ધાવસ્થામાં સૌંદર્ય છિનાઈ જાય છે, આશા મનુષ્ય પરાયણથી માનસિક શ્રમ કે ઊર્જા ખતમ કરી નાખે છે, મૃત્યુ જીવનને પરાજયિત કરે છે, દ્વેષ સારો વ્યવહાર (ધાર્મિક વ્યવહાર) ને નષ્ટ કરે છે, ગુસ્સો ગરીબી તરફ દોરી જાય છે, દુષ્ટ લોકો સાથેનો સંકાર અને એમની મદદ આપવાથી મનુષ્યનું શીલ-ભાવ છિનાઈ જાય છે, અનિયંત્રિત ઇચ્છાઓ શરમ ખતમ કરી નાખે છે અને ખોટો ગૌરવ શ્રેષ્ઠ ગુણો અને સિદ્ધિઓને નષ્ટ કરી નાખે છે!
આ બધું માનવજીવનમાં એવું છે જે એક સંપૂર્ણ અંત તરફ દોરી જાય છે. દરેક ગુણ, વસ્તુ અને વિચાર આપણા જીવન પર ઊંડી છાપ મૂકે છે, અને જે ખોટું છે તે નાબૂદ કરે છે.
धॄति: क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रह: |
धीर्विद्या सत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम् ||
ધૈર્ય, ક્ષમા, સ્વ-નિયંત્રણ, અસત્યનો ત્યાગ, પવિત્રતા, ઇન્દ્રિયોની નિવૃત્તિ, બુદ્ધિ, વિદ્યા, સત્ય, ગુસ્સો ન કરવાનો આ દસ ગુણ 'ધર્મ'ના લક્ષણો છે.
'ધર્મ' શું છે. નોંધો કે 'ધર્મ' માટે અંગ્રેજી ભાષામાં કોઈ સરખો શબ્દ નથી. અંગ્રેજી શબ્દ 'Religion' સ્વીકાર્યું છે, પરંતુ તે 'ધર્મ'ના મૂળ અર્થથી કઈ રીતે પણ નજીક નથી, જેમકે સંસ્કૃત ભાષામાં 'ધર્મ' છે.
'ધર્મ' એ માત્ર એક ધર્મવિધિ નહિ, પરંતુ તે એક ઊંડો અને વ્યાપક વિચારધારા છે જે મનુષ્યના શ્રેષ્ઠ ગુણોને વિકસાવવાનો માર્ગ દર્શાવે છે. 'ધર્મ' એટલે માત્ર વ્યવસ્થાઓ અને નિયમોનું પાલન કરવું નહીં, પરંતુ જીવનના તમામ ક્ષેત્રોમાં નૈતિકતા, શાંતિ અને સાર્થકતા લાવવી.
क्रोधो वैवस्वतो राजा तृष्णा वैतरणी नदी ।
विद्या कामदुधा धेनु: सन्तोषो नन्दनम् वनम् ॥
शुक्रनीति
ક્રોધ મૃત્યુના રાજા (યમ) છે, લોભ (ઇચ્છા) નરકની વૈતરણિ નદી છે. (પરંતુ) જ્ઞાન એ કામધેનો ગુહા જે રીતે તમામ ઇચ્છાઓને પૂરી કરે છે, તેમ છે, અને આનંદ એ સ્વર્ગ છે.
આ શ્લોક દર્શાવે છે કે ક્રોધ અને લોભ માણસના જીવનને નષ્ટ કરવા માટે મુખ્ય કારણો છે. જેમકે યમ (મૃત્યુનો રાજા) માણસને તેનો અંત આપતો છે, તેમ જ લોભ અને મોહ પણ મનુષ્યને ધાર્મિક, આર્થિક અને માનસિક રીતે નાશી આપે છે. બીજી બાજુ, જ્ઞાન એ એવા દુખને દૂર કરવાની શક્તિ ધરાવતું સાધન છે જે વ્યક્તિના જીવનને સુખી અને સંતોષી બનાવે છે. અને આનંદ એ એવો અવસ્થા છે, જે મનુષ્યને આત્મિક શાંતિ અને સત્યની અનુભૂતિ આપે છે, જે સ્વર્ગથી પણ શ્રેષ્ઠ છે.
જ્યાં એક બાજુ ક્રોધ અને લોભ છે, જે અવશ્ય નકામી છે, ત્યાં બીજી બાજુ જ્ઞાન અને આનંદ છે, જે જીવનને સાચું સુખ અને શાંતિ પ્રદાન કરે છે.
જહાઁ દયા તહાઁ ધર્મ હૈ, જહાઁ લોભ તહાઁ પાપ ।
જહાઁ ક્રોધ તહાઁ પાપ હૈ, જહાઁ ક્ષમા તહાઁ આપ ।।
અર્થ:
જ્યાં દયા અને સદભાવના હોય છે, ત્યાં ધર્મ (સત્ય અને નૈતિકતા) વસે છે. દયા એ એક શ્રેષ્ઠ ગુણ છે જે મનુષ્યને પવિત્ર અને ઉત્કૃષ્ટ બનાવે છે.
જ્યાં લોભ અને ઈચ્છા હોય છે, ત્યાં પાપ અને અજ્ઞાની વર્તન હોય છે, કારણ કે લોભ આપણા મનને ગંદો અને ભ્રષ્ટ કરે છે.
જ્યાં ક્રોધ અને ગુસ્સો હોય છે, ત્યાં પાપનો વાસ થાય છે, કારણ કે ક્રોધથી લોકો માનસિક રીતે ધૂળ્યા જાય છે અને તે બીજા લોકો માટે દુખદાયક હોય છે.
જ્યાં ક્ષમા અને દયાળુ વર્તન હોય છે, ત્યાં આપનો પ્રસન્ન અને શુદ્ધ મન હોય છે, જે અન્ય લોકોને ભલાઈ આપે છે.
આ શ્લોક એ બતાવે છે કે પાપ અને અધર્મના મૂળ ક્રોધ, લોભ અને દયા અભાવ છે, જ્યારે ધર્મ અને પવિત્રતા દયા અને ક્ષમાવાન્તીથી જ પ્રગટે છે.
"કામ ક્રોધ મદ લોભ નહીં, ખટ બિકાર કરી હીન।
પંથ કુપંથ ન જાનહી, બ્રહ્મ ભાવ રસ લીન॥" ........
દયાબાઈ
અર્થ:
આ શ્લોકમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે જ્યાં મનુષ્યના અંતરથી માયા (કામ, ક્રોધ, મદ, લોભ) દૂર હોય છે, ત્યાં તે વ્યક્તિત્વ પરિશુદ્ધ અને પાવન બને છે. ખટ (ખોટી) અને બિકાર (દુષ્મન) ના અવસરોથી મુક્ત રહેવું જોઈએ, જેથી આપણા ચિંતન અને મન સાથે સંબંધિત મનુષ્યની આસપાસ ની ધકાવણ દૂર થઈ શકે.
જે મનુષ્ય પાપથી દૂર રહે છે અને આત્મસાચી શાંતિ અને બ્રહ્મભાવમાં ડૂબી જાય છે, તે માટે સાચો પંથ (સત્યનો માર્ગ) પર ચાલે છે. આ વ્યકિત પોતાના અંતરમનને બ્રહ્મ, સત્ય અને પ્રેમથી ભરીને સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત કરે છે.
આ શ્લોકનો આહવાન છે કે દુષ્ટ ગુણો (કામ, ક્રોધ, મદ, લોભ) ને દૂર રાખવું અને બ્રહ્મ (ઈશ્વરીય ચેતના)માં મનને રાખવું.
क्रोध जुआ व्यभिचार मद, लोभ चोरि मदपान।
पतन करावन हार जे, रतनावलि महान॥
આ શ્લોકમાં એ બધાં દુર્ગુણોની ચર્ચા કરવામાં આવી છે, જે માણસને પછડાતો અને અસફળ બનાવે છે. આ દુર્ગુણો મનુષ્યના આત્માને પંગુ બનાવે છે અને તેને બુરાઈ તરફ દોરી જાય છે.
ક્રોધ: ગુસ્સો ગુમાવવાથી મનુષ્ય પોતાનું જજ્બો ગુમાવતો છે અને આગળ વધવામાં વિકલંગ બની જાય છે.
જુગાર: જુગાર માનવીય જીવનમાં નફા-નુકસાનનો ખતરો છે, અને તે મનुष्यને નષ્ટ કરવામાં મદદરૂપ બની શકે છે.
પરપુરૂષથી પ્રેમ: પરપુરૂષ સાથે સંબંધો બનાવવું માનસિક અને આચાર-વિચારથી ખોટું છે, જે વ્યક્તિના મૌલિકતા અને નૈતિકતા પર પ્રભાવ પાડે છે.
અભિમાન: અહંકાર અને ગર્વના કારણે વ્યક્તિ અન્ય લોકોની પસંદગીને નકારવા માટે મજબૂર થાય છે.
લોભ, ચોરી, મદ્યપાન: આ બધાં સ્વાર્થી અને દુશ્મનાના વર્તનો છે, જે મનુષ્યને ઈશ્વરની દયાથી દૂર લઈ જાય છે અને બુરાઈ તરફ દોરી જાય છે.
આ સર્વ દુર્ગુણો માનવ જીવનની પવિત્રતા અને ઉત્તમ ગુણોથી દૂર કરી દે છે, અને તેઓ અવનતિ તરફ દોરી જાય છે.
क्रोध अगिन घर घर बढ़ी, जलै सकल संसार दीन लीन निज भक्त जो तिनके निकट उबार। કબીર
ઘર-ઘર ક્રોધની આગથી સમગ્ર વિશ્વ દહન થઈ રહ્યું છે, પરંતુ ભગવાનના સમર્પિત ભક્તે આ ક્રોધની આગમાંથી પોતાને ઠંડું કરી લે છે. તે સંસારિક તણાવ અને દુખોથી મુક્ત થઇ જાય છે.
निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति,ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति ।
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै,कथं जनस्तं परितोषयिष्यति ॥
જેથી માણસ (કોઈ) કારણ જોઈને (જ્યાંથી) ગુસ્સો કરે છે, તે (માણસ) તે કારણ દૂર થવા પર નિશ્ચિત રીતે ખુશ થાય છે. (પરંતુ) જેના મનમાં બિનહેતુ દ્વેષ હોય છે, તે (કોઈપણ) માણસને કેવી રીતે ખુશ કરી શકે?
क्रोध - वाच्यावाच्यं प्रकुपितो न विजानाति कर्हिचित्।
नाकार्यमस्ति क्रुद्धस्य नवाच्यं विद्यते क्वचित्॥
- श्रीमद्वाल्मीकीय रामायण
ક્રોધની સ્થિતિમાં મનુષ્યને કહેવાનું અને ન કહેવાનું સમજાવવું મુશ્કેલ હોય છે. ક્રોધિત વ્યક્તિ કંઈ પણ કહી શકે છે અને કંઈ પણ બકતી શકે છે. તેના માટે કંઈ પણ અયોગ્ય અને અવાચ્ય નથી.
ક્રોધ પર સૂક્તિ
· જો ક્રોધને ચિરંજીવી ન બનાવવો હોય તો ક્રોધ કરવામાં વિલંબ કરવો જોઇએ. એટલે જ કહેવત છે કે 'બદલે કી પ્લેટ કો ઠંડી કરકે ખા'.
· ક્રોધ એ એવી આંધીછે, જેના આગમનથી બુદ્ધિનો દીપક મલિન થઈ જાય છે.
·
ક્રોધ અને તૂફાન એ એક જ જેવી વસ્તુઓ છે, કારણકે તેમનાં પસાર થયા બાદ જ આપણને સમજાય છે કે કેટલો નુકસાન થયો છે.
·
જે લોકો ક્રોધી પર ક્રોધ નથી કરતા, તેઓ પોતાની અને બીજા લોકોની મહાન સંકટમાંથી રક્ષાને પ્રદાન કરે છે.
·
ક્રોધ મૂર્ખતા થી શરૂ થઈને पछતાવા પર સમાપ્ત થાય છે.
·
જલ્દી ગુસ્સો કરનાર વ્યક્તિ મૂર્ખતાપૂર્ણ કાર્ય કરે છે.
·
જેનો ગુસ્સો ધીમો છે, તે મોટી સમજ ધરાવે છે, પરંતુ જે તરત ગુસ્સો આવે છે, તે મૂર્ખતા વધારી દે છે.
·
ક્રોધથી મૂર્ખતા ઉત્પન્ન થાય છે, મૂર્ખતા થી વિચાર કરવાની ક્ષમતા છિનાઈ જાય છે, અને મનુષ્ય પોતે જ નષ્ટ થઈ જાય છે.
ક્રોધ પર કવિતા
ક્રોધ કદી ન કરજો, શાંતિને કરશો ભંગ।
શીતળ મન સદાય રાખજો, જીવન ભરશે ઉમંગ।।
શત્રુ છે ક્રોધ સાબકમ, પળમાં મતી દિએ માર।
મિલી જીતને છીનવીને, બતાવે છે આ હર।।
હૃદય ઘાત માટે બને, ક્રોધ કરે નુકસાન।
લાર સ્ત્રાવ પણ ઓછી કરે, સૂકા મુખનો ગાન।।
ક્રોધ કર્યે રાવણ મરી, મરી આથી કંશ।
ડસતો એવો સાપ સમ, ભરતું નથી હવે દંશ।।
રક્તચાપ વધારી, આપે રોગ અનંત।
ક્રોધ ભૂલીને ન કરજો, પડે બધા પર ભાર।।
