મૂર્તિનું રૂપાંતર
ગામની બહાર, એક પથ્થરોની ખાણ હતી. વર્ષો સુધી પથ્થરો ત્યાં જ પડ્યા રહેતા, કોઈએ તેમની વિશેષતા પર ધ્યાન આપ્યું ન હતું. ગામના બાળકો હંમેશા પથ્થરો સાથે રમતા, ક્યારેક તેમને ફેંકી દેતા તો ક્યારેક તેમના પર બેસી જતાં. એ પથ્થરોને જાણે કોઈ અર્થ ન હતો, આ પથ્થરોનું જીવન માવજત વિના વિતાવતો હતો.
એક દિવસ, શહેરમાંથી એક કળાકાર ત્યાં આવ્યો. તેણે ખાણના પથ્થરોની આસપાસ ફર્યો અને ગહન નજરે એક ખાસ પથ્થરને જોવાનું શરૂ કર્યું. એ પથ્થર બીજાં પથ્થરો જેવી જ રફ અને એડવી દેખાતી હતી, પણ કળાકારે એની અંદર એક દિવ્યતા જોઈ. તે પથ્થરનો ઉપયોગ કરવાની તેણે મનમાં શપથ લીધી.
કલાકાર એ પથ્થરને પોતાના કારીગર ખોલીમાં લઈ ગયો. ત્યાં એ પથ્થર પર કાપકામ, ઘસણ, અને બારીક કામ થવા લાગ્યું. પથ્થર માટે આ એક કઠિન સમય હતો – ક્યારેક એને તપાવવામાં આવતો, ક્યારેક ધૂળ અને કાટ દૂર કરવા ઘસવામાં આવતો. પથ્થરે આ તકલીફમાં પોતાના સપના સાથે સંઘર્ષ કર્યો. તેણે વિચારી રાખ્યું કે ક્યારેય એમનો ભાવ ખોટો ગયો હતો કે કેમ.
દિવસો પછી, જ્યારે કામ પૂર્ણ થયું, તો તે જ પથ્થર એક સુંદર, ચમકદાર અને આકર્ષક મૂર્તિમાં પરિવર્તિત થઈ ગયો. ગામવાસીઓ જે પહેલાં એની પર ધ્યાન ન આપતા હતા, હવે આશ્ચર્યમાં મોઢું ખુલ્લું રાખી ઊભા રહેતા. કળાકારના હસ્તકૌશલ્યથી પથ્થર હવે મુલ્યવાન અને અમૂલ્ય બની ગયો હતો.
એ જ રીતે, આ પુસ્તકમાં એક શિક્ષક પોતાના વિદ્યાર્થીઓને સંસ્કારના ચડાવણીથી ઉત્તમ મૂલ્ય પ્રદાન કરતો હતો. જે વિદ્યાર્થીઓ પહેલાં માટી જેવી નરમ અને ભોળી ભાસતા, તે હવે સંસ્કારના હસ્તે ઘડાઈ, તેમના જીવનમાં દિવ્ય ગુણોને ઉજાગર કરતા હતા.
કહાનીનો મોરલ એ છે કે દરેક વ્યક્તિમાં મૂલ્ય અને મહત્વ છે. જો કઠિન પરિસ્થિતિમાં સંસ્કારનો આલિંગન કરી એક નવો પંથ બનાવવાનો પ્રયાસ કરે તો જીવનમાં તેઓ પોતાના અસલી મૂલ્યને શોધી શકે છે.
- ‘ संस्कारो हि गुणान्तराधानमुच्यते’ (चरकसंहिता, विमान०१|२७)
અર્થાત્ દુર્ગણો અને દોષોનો પરિહાર કરીને ગુણોમાં પરિવર્તન લાવી, નવા અને જુદા ગુણોનું સ્થાનાંતર કરવું જ સંસ્કાર કહેવાય છે.
જંગલમાં એક સૂકાયેલું વૃક્ષનું ઠુંઠ નિર્જીવ ઊભું હતું, જાણે કાંઈ ઉપયોગી ન હોય તેવું. એક દિવસ એક લકડહારો ત્યાંથી પસાર થયો. તેણે આ ઠુંઠને કાપી નાખ્યું અને સસ્તા ભાવમાં એક બઢાઈને વેચી દીધું. બઢાઈએ તે ઠુંઠ પર નિહાળી, અને પોતાનો કામ શરૂ કર્યો. કાપકામ, છીલકામ, ઘસણ અને ઘડતરમાં તેને રોકાણ કર્યું. જે ઠુંઠ એક અનાજણ અને ભુક્કળ નક્કર લાકડું લાગેતું હતું, હવે એમાં આકર્ષણ અને સુંદરતાનો અતિરેક દર્શાવા લાગ્યો.
બઢાઈએ તેના દરેક દોષોને દૂર કર્યા, અંદર છુપાયેલા ગુણોને પ્રગટ કર્યા, અને તેને આવા સ્વરૂપમાં ઘડ્યો કે તે હવે માત્ર લાકડું નહીં, પણ એક મહત્ત્વપૂર્ણ અને મૂલ્યવાન વસ્તુ બની ગઈ. આ લાકડામાં જાણે પ્રાણ પૂરાઈ ગયા. જિંદગીનો એક ઉલ્લાસ અને તેજ આવી ગયું. હવે, આ લાકડું સુંદર ફર્નિચર બનીને ઘરોમાં શોભી રહ્યું છે અને તેના પરના હસ્તકૌશલ્યના ચિહ્ન લોકોના મનને જીતી લે છે.
પ્રત્યેક પદાર્થ અને વ્યક્તિની મહત્ત્વતા
જેમ લોખંડ, પીતળ, ચાંદી, સોનું, દરેક ધાતુ, અને ખાણમાંથી લાવવામાં આવેલા પથ્થરો પણ તેમના મૂળ સ્વરૂપમાં ઉપયોગી નથી હોતા, તેમ પ્રત્યેક પદાર્થમાં ખાસ એક સૌંદર્ય, એક મૂલ્ય, અને એક આગવી નિષ્ઠા રહેલી હોય છે. જો તેઓને ઘસણ, કાપકામ, અને તપાવવાની પ્રક્રિયામાંથી પસાર કરાય, તો તે પદાર્થો એક આકર્ષક મૂર્તિ કે આભૂષણમાં રૂપાંતરિત થાય છે. તેમના આ રૂપાંતરે તેઓ ન માત્ર ચમકે છે, પણ મૂલ્યવાન અને અમૂલ્ય બની જાય છે.
માનવ જીવનમાં પણ એવું જ થાય છે. દરેક મનુષ્યમાં અણઘડતા હોય છે, ખોટો અહંકાર, દુર્ગણો અને અવગુણો હોય છે. પરંતુ, જો સંસ્કારનો સ્પર્શ મળે, તો તે વ્યક્તિમાં નવા ગુણો, નવો સ્વભાવ, અને સકારાત્મકતા ભરાય છે. સંસ્કારનું મકસદ છે વ્યક્તિના અંદરના બિનમૂલ્ય વર્તનને દુર કરી, ગુણ અને મૂલ્યવાન સ્વભાવનો ઉદય કરવો. સંસ્કાર વ્યક્તિને માત્ર ઘડે જ નહિ, પણ તેને પ્રેરિત કરે છે કે તે જીવનમાં કંઈક વિશેષ કરી શકે.
સંસ્કાર અને સંસ્કૃતિનો નાતો
વ્યક્તિમાં જે કામ સંસ્કાર કરે છે, તે જ કામ સમાજમાં સંસ્કૃતિ કરે છે. સંસ્કાર વ્યક્તિના સ્વભાવને ઘડે છે અને સુધારે છે, જ્યારે સંસ્કૃતિ સમાજનું ધોરણ અને સ્વભાવ ઘડે છે. વ્યક્તિમાં સંસ્કાર ના અભાવમાં સમાજમાં સંસ્કૃતિ નથી બની શકતી. સંસ્કૃતિ એ સમષ્ટિનું પ્રતિબિંબ છે, અને તે સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો અને સંસ્કારો પર આધાર રાખે છે.
સંસ્કૃતિ અને સંસ્કારનો અન્વય-વ્યતિરેક સંબંધ
દાર્શનિક ભાષામાં કહીએ તો, આ અન્વય અને વ્યતિરેકનો સંબંધ છે. જ્યાં સંસ્કાર હોય ત્યાં સંસ્કૃતિ હશે અને જ્યાં સંસ્કારનો અભાવ હશે ત્યાં સંસ્કૃતિ પણ નષ્ટ થશે. સંસ્કારોના આધારે જ સંસ્કૃતિનું વિશાળ અને દૃઢ મહેલ ઊભો થાય છે. જેમ સંસ્કારનો આધાર ન હોય તો આ મહેલ પતન પામી શકે છે, તેમ આ બેના અભાવમાં જીવનમાં અસલ ગુણોનું મૂલ્ય ઓછું થઈ જાય છે.
નિષ્કર્ષ
આથી, જીવનમાં સંસ્કારોએ અતિ મહત્વનું સ્થાન ધરાવવું જોઈએ. સંસ્કાર એ એ મજબૂત મકાનની પાયાના પથ્થરો જેવા છે, જે પથ્થરો પર ઊભું બાંધકામ આપણી સંસ્કૃતિને જીવીત રાખે છે. સંસ્કાર વગર સંસ્કૃતિ નથી અને સંસ્કૃતિ વગર જીવનમાં મૂલ્ય અને મહત્ત્વ રહેતું નથી.
હર્ષદ અશોડીયા ક.
