એક રાજા હતો, રાજાના દરબારમાં સૌના મોમાં માત્ર તેની ચાર રાણીઓના જ વખાણ ચાલતા. આ ચારેય રાણીઓ અલગ-અલગ ગણી શકાય એવી ખાસિયતો ધરાવતી, અને રાજાનું મન પણ એના પર જુદી રીતે ખીચાતું.
પ્રથમ રાણી એ રાજાના દિલનો ટુકડો જ હતી. રાજા તેને અત્યંત પ્રેમ કરતો, પોતાની સંપત્તિ અને શક્તિનો મોટો હિસ્સો તેની ખુશી માટે ખર્ચતો. તેની તંદુરસ્તીનું ખૂબ ધ્યાન રાખતો, એમ કહી શકાય કે તેને પોતાના રાજથી વધારે પ્રેમ તે રાણી ઉપર હતો.
બીજી રાણી બેઉટીફૂલ એટલે કે સુંદરતા અને શોભા પર આભાસ ઉતરે એવી રૂપાળી હતી. જ્યારે પણ રાજા કોઈ મહત્ત્વના સમારંભ કે વિદેશ મુલાકાતે જતો, તો એ હંમેશા આ રૂપસી રાણીની સાથે જ જતો. આ રાણી રાજાની પ્રતિષ્ઠા અને ગૌરવમાં ચમકદાર મોતી જેવો ઉમેરો કરતી.
ત્રીજી રાણી, જો કે રાજા તેના સાથે ઓછું વાતો કરતો, પરંતુ જ્યારે પણ કોઈ મહત્ત્વના નિર્ણયો લેવા પડે કે મૂંઝવણમાં ફસાઈ જાય, ત્યારે રાજા સહેજ પણ વિલંબ કર્યા વિના તેના સાથેથી સલાહ લેતો. તે ઘણી સમજદાર અને રાજાની મનોવિજ્ઞાનની જાણકાર હતી.
ચોથી રાણી, એટલે કે, તે જેને રાજા ભાગ્યે જ ધ્યાન આપતો. ના ક્યારેય રાજા તેની પર આકર્ષિત થયો હતો, અને ના તો કદી તેની સાથે ખાસ વાતો કરતો. તે ગમે ત્યારે રાજાને રસ્તામાં મળે તો એક હળવી મીઠી મિસાલ આપીને ચાલતી રહેતી.
કહેવાય છે કે એક દિવસ એ સમય આવ્યો, જ્યારે રાજા મરણ પથારી પર પડ્યો. જીવન આખરે વિદાય લેવાની ઘડીઓ આવી પહોંચી. રાજાએ એક પછી એક, પોતાની દરેક રાણીને વિનંતી કરી કે, "શું તું મારે સાથે આ અંતિમ સફરે આવશે?"
પ્રથમ રાણીએ તો તરત જ પોતાનો મોં ફેરવી લીધું, "કદાપિ નહીં!"
બીજી રાણી હસીને બોલી, "હું તો તારા વિદાય લીધા પછી તુરંત કોઈ બીજા રાજા સાથે લગ્ન કરી લઉં."
ત્રીજી રાણીના મોઢા પર કઈક દુઃખનો આભાસ હતો, તે ખૂબ જ હળવી મુખેથી બોલી, "મારી લાગણીઓ તારી સાથે છે, પ્રિય રાજા, પરંતુ હું તારી અંતિમ યાત્રા સુધી સાથે નથી આવી શકતી."
આ બધાંએ રાજાની આશા તોડી નાખી, અને ચોથી રાણીના કથા સમાપ્તની એ ઘડીમાં રાજા તો એની તરફ જુઓ પણ નહોતો ઇચ્છતો. પણ અચાનક, ચોથી રાણી આગળ આવી અને નમ્ર અને મીઠા શબ્દોમાં કહ્યું, "મારા પ્રિય રાજા, તમે માગો કે ના માગો, પરંતુ હું તો તમારે સાથે જ આવતી. હું હંમેશા તમારી સાથ સંગિની રહીશ."
"सर्वं परवशं दु:खं सर्वम् आत्मवशं सुखम्। एतद् विद्यात् समासेन लक्षणं सुख-दु:खयो:।"
અર્થાત્ - "જે કાંઈ વસ્તુ પર અધિકાર નથી, તે દુઃખ છે અને જે વસ્તુ પર અધિકાર છે, તે સુખ છે. સંક્ષેપમાં, સુખ અને દુઃખનું એ જ લક્ષણ છે. પરાધીનતાના કારણે સર્વત્ર દુઃખ છે, જ્યારે સ્વાધીનતાના કારણે સર્વત્ર સુખ છે."
અહીં ચાર રાણીઓ આપણા જીવનના અલગ પાસાંનું પ્રતીક છે:
1. પ્રથમ રાણી - એ આપણા શરીરનું પ્રતિક છે. જેનું આપણે ખૂબ જ ધ્યાન રાખીએ છીએ, પરંતુ મૃત્યુ વખતે શરીર આપણને છોડીને ચાલ્યું જાય છે.
2. બીજી રાણી - એ આપણું સંપત્તિ, દ્રવ્ય અને મકાનનું પ્રતિક છે. જે જીવનભર આપણું સાથ આપે છે, પરંતુ મૃત્યુ પછી અન્ય કોઈને ચાલે જાય છે.
3. ત્રીજી રાણી - એ આપણા મિત્રો અને પરિવારમાંથી આપણું પ્રતિક છે, જે આપણને પ્રોત્સાહન અને સલાહ આપે છે. આ લોકો આપણને મરણ વખતે સંવેદના તો આપે છે, પણ સાથે નહિ જઈ શકે.
4. ચોથી રાણી - એ આપણા આત્માનું પ્રતિક છે, જેનો તમે ભાગ્યે જ વિચાર કર્યો હશે, પણ અંત સમયે એક માત્ર આત્મા જ છે, જે મૃત્યુ પછી આપણી સાથે આવે છે.
આ વાર્તા આપણને એ શીખ આપે છે કે જો આપણા જીવિત જીવનમાં આત્મા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરશું, તો જ જીવનમાં સાચા સંતોષને અનુભવી શકીશું.
उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत् ।
आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः ॥5॥ શ્રીમદ ભગવદ ગીતા
આત્મા દ્વારા આત્માને ઉન્નત બનાવો (મુક્તિ તરફ દોરો), આત્માને ભોગવિલાસ અથવા જોરજબરદસ્તીથી દમન કરીને પથરાવો નહિ કે દુઃખી ના થવા દો; કારણ કે આત્મા જ આત્માનો મિત્ર છે અને આત્મા જ આત્માનો શત્રુ છે.
