સરસ્વતીચંદ્ર
ભાગ : ૪ - ૧.૫
સરસ્વતીચંદ્રનું મનોરાજ્ય અને પૂર્ણાહુતિ
ગોવર્ધનરામ માધવરામ ત્રિપાઠી
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as NicheTech / MatruBharti.
MatruBharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
NicheTech / MatruBharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
૫ : નવરાત્રિ
‘કિમિવ હિ મધુરાળાં મળ્ડનં નાકૃતીનામ્ ।। ’
- મધુરી આકૃતિને જે અડકે તે તેના શૃંગારરૂપ થઈ જાય છે !
- કાલિદાસ : શાકુન્તલ
‘વિશ્રમ્ય વિશ્રમ્ય તટદ્રુમાણામ્
છાયાસુ તન્વી વિચચાર કાચિત્ ।
સ્તનોત્તરીયેણ કરોદ્ધૃતેન
નિવારયન્તી શશિનો મયૂખાન્ ।।’
- ભર્તૃહરિ શૃંગારશતક
કોકિલસ્ય વરાહસ્યે મેરો : શૂન્યસ્ય વેશ્મનઃ ।
નટસ્ય ભક્તિમિત્રસ્ય યત્ શ્રેયસ્તત્ સમાચરેત્ ।
-શાંતિપર્વ
નવીનરૂપ ભાષાંતર - ‘કોઈ એક સુંદરી નદીના તટ ઉપર વૃક્ષે વૃક્ષે તેની છાયામાં વિસામો લેતી લેતી ચાલતી જાય છે, અને દૂર આકાશમાંનાં ચંદ્રનાં કિરણ પોતાના હ્ય્દય ભણી આવે છે તે હ્ય્દયમાં પેસતાં અટકી શકે એવું હોય તેમ, પહેરેલા સૂક્ષ્મ વસ્ત્રનો જે છેડો એ કિરણ અને પોતાની છાતી વચ્ચે છૂટો હતો તે છેડાને હાથ વડે ઊંચો કરી કરી, ચંદ્રના એ કિરણને એ છાતી આગળથી દૂર કરવા પ્રયત્ન કરતી જાય છે !’
*
‘દુલારી ! મધુરી મારી દુલારી ! -દેખ દેખ યહ મૈયાકા ખેસ’ એવું બોલતી બોલતી બેટની બાવી ઝૂંપડી બહાર આવી અને ચૈત્રમાસને સાયંકાળે સમુદ્રના સામું જોતી માતાના ઓટલા ઉપર બેઠેલી બાળાને પાછળથી બાઝી પડી અને નીચે વળી ચુંબન કરી એની સુંદર આંખો સામું જોઈ રહી.
‘ચંદ્રાવલીબહેન ! હું માજીનું ધ્યાન ધરું છું, પણ હ્ય્દયનો પુરુષ હ્ય્દયમાંથી ખસતો નથી.’ નાના કરપલ્લવ વડે આંખનાં આંસુ લોહતીલોહતી બાળા બોલી અને સમુદ્ર સામું જોઈ રહી.
‘બેમાંથી કિયો પુરુષ ખસતો નથી ?’ જોડે બેસી ચંદ્રાવલી પૂછવા લાગી.
‘જે પુરુષની સાથે સંસ્કારથી હું ચોરીમાં જોડાઈ હતી તે પુરુષ તો મારા મરણ-ભાનથી સુખી થશે. એટલો મને માજીના ધામમાં આવવાથી જપે છે. પણ જે મહાત્મા મને પોતાના સંસારમાંથી છૂટી કરી પોતાના હ્ય્દયમાંથી છોડતો નથી તેને મારું કૃપણ હ્ય્દય પણ છોડી શકતું નથી. અરેરે ! મારે જ માટે એણે લક્ષ્મીનો ત્યાગ કર્યો, પિતૃજનનો ત્યાગ કર્યો અને મારો પણ ત્યાગ કર્યો. હવે તો માજીનું તેજ મારા હ્ય્દયના આ અંધકારને નષ્ટ કરે તો હું રાંક પૂરી જંપું.’ બોલનારીના હ્ય્દયમાંથી ઊંડો નિશ્વાસ મુખની વાટે નીકળ્યો.
પ્રિય વાંચનાર !આ બોલનારીને તેં ઓળખી હશે. બાવી ચંદ્રાવલીના પ્રયાસથી ડૂબેલી કુમુદસુંદરીનું શરીર હાથ આવ્યું હતું, એના ઉપચારથી એ જીવી હતી અને ચારેક દિવસ થયાં એના મનનું સમાધાન કરવાને પણ એ જ બાવીની પ્રીતિ મથતી હતી. કુમુદના સંસારસંસ્કારી ભીનાં વસ્ત્ર નદીમાં નાંખી દઈ માતાની પ્રસાદીની આછી હીરાગળ ચૂંદડી એને પહેરાવી હતી તે પશ્વિમ સમુદ્રની લહેરોથી ફરફર ઊડતી હતી અને દુઃખી બાળકીની સુંદર નાજુક શરીરવલ્લરી એવા સંગથી પણ વધારે સુંદર પ્રિય લાગતી હતી. એની સર્વ વાર્તા ચંદ્રવાલીએ સાંભળી લીધી હતી. માત્ર પ્રમાદધન અને સરસ્વતીચંદ્રના નામથી તેમ પોતાના અને માતાપિતા અને શ્વશુરકુટુંબના નામથી કુમુદે એને અજાણી રાખી હતી અને તેને માટે ચંદ્રાવલીની ક્ષમા માગી લીધી હતી. સાટે ચંદ્રાવલીએ એનું નામ મધુરી પાડ્યું હતું. દયા અને વહાલ આણી ચંદ્રાવલીએ કુમુદને શાંત કરવા માંડી.
‘મધુરીમૈયા! આ બેટમાં આવતાં પહેલાનું પાણી આ સ્વર્ગનું દ્વાર જ સમજ, અને એ દ્વારમાંથી આ માજીના ધામમાં તું આવી ત્યાંથી મૃત્યુલોકનો તેં ત્યાગ કર્યો એમ જ તું સમજ. જેવો એક પુરુષ તારા હ્ય્દયમાંથી ખસ્યો તેવો જ બીજો પણ ખસશે એટલી માતાજા ઉપર શ્રદ્ધા રાખ.’
કુમુદના મુખ ઉપર સંધ્યાકાળની છાયા પડતી હતી તેવી જ એના હ્ય્દયની પણ છાયા પડતી હતી. કાંઈ ઉત્તર દીધા વિના, પાછળ ઊગતા ચંદ્રની કૌમુદી, આગળ સમુદ્ર પર, ચાદર પેઠે પથરાતી હતી તેટલું જ એ જોઈ રહી.
ચંદ્રાવલી - ‘બહેન મધુરી ! આ જોઈ ચંદ્રની પ્રભા? પાછળ આ ચંદ્ર તો જો!
‘શું ચંદ્ર મારી પાછળ છે ?’ ભટકીને કુમુદે પાછળ જોયું અને ચમકી જાગી. પાછી આગળ દૃષ્ટિ કરતી ભમર ચડાવી ગાવા લાગી.
‘કિંમસુભિગ્લપિતૈર્જડ મન્યસે
મયિ નિમજ્જતુ ભીમસુતામનઃ ।
મમ કિલ શ્રુતિમાહ તદર્થિકાં
નલપરામપરો વિબુધઃ સ્મરઃ ।।’
બોલતાં બોલતાં એના મુખ ઉપર લજ્જાનો રંગ ચડ્યો. શાંત પડી પછી બોલી : ‘ચંદ્રાવલીબહેન ! નળનું મન ઉછાળવાની શક્તિને માટે દમયેતીની દેવતાઓએ સ્તુતિ કરી હતી તેવી જ પોતાનું મન ઉછાળવાની શક્તિને માટે આ પુરુષે મારી સ્તુતિ કરી હતી. આવું છતાં એણે મને મારા હિતને માટે છોડી. કહો વારુ એ તો સંસારી કે જોગી ? હું પણ હવે એના હ્ય્દયની પવિત્રતાને અનુસરી, એના વિચારને છોડી, માજીના ચરણસ્પર્શમાં ચિત્ત પરોવીશ.’
ચંદ્રાવલી - ‘ધન્ય, બેટા ! ધન્ય છે. માજીના ચરણ આ મઢીમાં છે તેટલા જ ન સમજીશ. એ ચરણ આખા વિશ્વને રોકે છે અને માજીની દીકરાઓના હ્ય્દયમાં સમાય છે. માજીની જ મૂર્તિ આપણે સેવીએ છીએ તે તો તેમના યોગને માટે. પણ માજીના સ્વરૂપનું જ્ઞાન જોઈએ તો તેમને અન્ય સ્વરૂપે સમજવાનાં છે. જ્યાં જ્યાં સ્ત્રીલિંગથી નામ છે અને શક્તિકાર્યથી આકાર છે તે તે સર્વ સ્થાને માજીના સાકાર સ્વરૂપનું જ્ઞાન પામી જા. જ્યાં જ્યાં એ નામરૂપની કારણશક્તિ છે ત્યાં ત્યાં માજીના નિરાકાર સ્વરૂપને જોઈ લે. માજીની મૂર્તિના એકાગ્ર યોગથી તું સંસારને ભૂલી જઈશ. એના નિરાકાર સ્વરૂપને પામી તું એના પદને પામીશ, અને તારા હ્ય્દયમમાં શક્તિ આરૂઢ થશે. તે પછી સંસારમાં જ્યાં જ્યાં તારી દૃષ્ટિ પડશે ત્યાં ત્યાં એના સાકાર સ્વરૂપનો અનુભવ તું કરીશ અને સર્વત્ર મહાલક્ષ્મીનાં દર્શન કરીશ.’
આ ઉપદેશ સાંભળતાં સાંભળતાં ફરી કુમુદસુંદરી સમુદ્ર ભણી જોઈ રહી અને ઉત્તર દેવાનું ભૂલી ગઈ. ચંદ્રાવલી તેને બીજો વિનોદ આપવા લાગી.
‘બેટા !ે હાલ માજીનાં નવરાત્રિ ચાલે છે અને થોડીક વાર પછી સુરગ્રામની સ્ત્રીઓ ગરબાનાં દર્શન કરવા આવશે. આપણે ગરબો પ્રકટી મૂકેલો છે તેની પાસે બેસી સૌ માજીનો ગરબો ગાઈશું, અને તેમાં એના શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રતીત કરીશું.’
‘ચંદ્રાવલીબહેન ! હું તે પ્રસંગે જરૂર અંદર આવીશ, ત્યાં સુધીમાં બહાર આ સમુદ્રનાં મોજામાં નાચતી ચાંદનીથી અને તેમાં થઈને આવતા પવનથી મારું મન શાંત કરી લઈશ, એટલે ગરબે આવનારાં પાસે હું ઉપદ્રવરૂપ થાઉં નહીં. ઓ બહેન ! હું તમને બહુ જ કનડું છું- ખરી ?’ દયામણે મુખે કુમુદ પાછું જોઈ બોલી.
‘માજીના ધામમાં આવી દીકરીઓ પોતાની વરાળ કાઢે એ તો તેમનો અધિકાર છે. વારુ, બેટા મધુરી ! પણ તું કાંઈ ગાવા લાગીશ ?’
‘શા વાસ્તે ન ગાઉ ? પણ મને તો મારા હ્ય્દયની કથાના જ ઢાળ ગાતાં આવડે અને એમાં તો પુરુષની વાત આવે તે માજીને કૂડું ન પડે ?’
નાક નીચે બે આંગળીઓ ધરી, થોડી વારે તેને કુમુદના સામી ધરી, ચંદ્રાવલી કહેવા લાગી : ‘બહેન, આ બેમાંથી એક આંગળી ઝાલ. જોઈએ !’
ધીરે રહી કુમુદે એક આંગળી ઝાલી.
‘ચાલ બહેન, માજીની આજ્ઞા આવી. તારે ગાવું હોય તે ગાજે.’
‘ત્યારે તમે જાઓ. હું અહીં બેઠીબેઠી ગોખી મૂકીશ.’
ચંદ્રાવલી મઢીમાં ગઈ અને કુમુદ એકલી પડી. મઢીમાં સ્ત્રીઓ એકઠી થતી હતી. અને તેમના પરસ્પર મિશ્ર સ્વર બહાર આવતા હતા. સમુદ્રનાં ચડતાં અને કિનારા સાથે અથડાતાં મોજાના ઘડીએ ઘડીએ થતા પછાડાની ગર્જના એ સ્વરોને પોતાનામાં મેળવી દેતી હતી. કુમુદના કાન આગળ આ તોફાન થતું હતું અને ચિત્તને શાંત કરવા પ્રયત્ન કરતું હતું. સંસારની વિચિત્ર ગર્જનાઓમાંથી છૂટી શાંત સ્થળમાં આવેલીના કાનમાં આ મોજાંના ઉછાળા અને ગર્જનાઓ અવ્યક્ત પણ પ્રિય અક્ષરનો શેક કરતાં હતાં અને તેમના અભિષેકથી આવેલી ટાઢકે એના હ્ય્દયગ્નિના અંગારાને કજળાવી નાખ્યા અને તે અંગારાને સ્થાને સૂક્ષ્મ ઉષ્ણ ભસ્મ રહી. જડ સૃષ્ટિના તોફાને મનુષ્યસૃષ્ટિના ઉદ્વેગને શાંત કર્યા.
થોડીક વારે કુમુદ કાંઈક ટટ્ટાર થઈ અને મસ્તક ઊંચું કરી સામે દૃષ્ટિ ફેરવવા લાગી. પાણી ઉપર ચાંદની ફરી વળતી હતી અને ત્રુટતાં સંધાતાં મોજામાં એનો પ્રકાશ અંદર સરી જતો હતો, ભાગતો હતો, સંધાતો હતો અને વાંકોચૂકો થતો હતો. છતાં ચાંદની એવી ને એવી કોમળ સુંદર લાગતી હતી. ઊંચી થતી આંખ એ દશાને જોવા લાગતાં કુમુદને પ્રીતિચંદ્રિકા જેવી, સુંદરતાની મૂર્તિ જેવી અને કોમળતાના આત્મા જેવી પોતાની સાસુ સાંભરી આવી.
‘અરેરે ! મારા જેવી કૃતધ્ન કોઈ નથી. સમુદ્રનાં મોજાં જેવા સુખદુઃખમાં ત્રુટતા સંધાતા કાળજાને આ ચંદ્રિકા જેવું જ સુંદર કોમળ રાખનાર મારાં પૂજ્ય સાસુજી તો જગતમાં એક જ જન્મ્યાં છે. એમની પ્રીતિનો બદલો વાળવાનો તો રહ્યો, પણ આ મારા કૃત્યથી એમના હ્ય્દયને કેટલો શોક થયો હશે ? એમના કોમળ સ્વભાવ ઉપર કેવો ઘા પડ્યો હશે ? એમની વત્સલતાને કેટલું ઓછું આવ્યું હશે ? એમને જીવવું કેવું અળખામણું થઈ પડ્યું હશે ? એમનો દિવસ કેમ જતો હશે ? એમને રાત્રે કેવા ઉજાગરા પડતા હશે ? ઈશ્વરે એમના જેવા સુપાત્રમાં મૂકેલા સૌભાગ્યકુંકુમમાં હું દુષ્ટાએ દુર્ભાગ્યનો કોયલો નાખ્યો ! એમના જેવાં ઉદાર અને મોટા હ્ય્દયના સાધુજનને મારા જેવી કાલી નાગણે દંશ દીધો !એમના જેવાં જગદેબાનો મેં પાપિણીએ તિરસ્કાર કર્યો ! ઓ ગુણિયલ ! તું મારી મા છે પણ મારાં દેવી તો તારા સ્વપ્નમાં પણ ન આવે એટલી મને ગણે છે અને ઢાંકે છે ! એમનું કર્યું તારાથી કદી થવાનું નથી. મેં એમનો એવો અપરાધ કર્યો છે કે - ગુણિયલ ! તારે મારું મોં પણ ન જોવું જોઈએ. પણ આવા સહસ્ત્ર અપરાધોને અંતે હું જો મારી રાંક દેવી પાસે જાઉ તો એમના જીવમાં જીવ આવે ને મને છાતી સરસી દાબે. અરે, એમણે પેટના દીકરાને કે દીકરીને ગણ્યાં નથી એટલી મને ગણી છે. ઓ પરમેશ્વરી ! હું તારે ખોળે પડી છું તે મને કંઈ એવો માર્ગ દેખાડ કે હું રંકને હાથે લાગેલું એ દેવીરત્ન પોતાનું તેજ ન ખુઅ. મને માર્ગ સૂઝતો નથી. મને શું સૂઝ્યું ? મને તે બહારવટિયે નદીમાં ખેંચી લીધી કે હું જાતે પડી? હું જાતે જાણી જોઈને પડી કે વિચારમાં ને વિચારમાં પડી ગઈ ? વિચારમાં પડીને પડી કે રેતી સરી ને પગ સરી ગયો ? મને કાંઈ સાંભરતું નથી, સૂઝતું નથી, સમજાતું નથી અને મારાથી કાંઈ કલ્પાતું નથી.’
ઘડી વાર નીચું જોઈ રહી. વળી ઊંચું જોયું ને પવનથી લહેરો જોરથી સમુદ્ર પર અથડાતી સાંભળી, કુમુદ બોલી ઊઠી :
‘અલકાબહેન ! અલકાબહેન ! આમ શું કરો છો ! તમે મારે માટે કેટલું કલ્પાંત કરી મૂક્યું હશે તે આ જોઉં છું ને જાણી જાઉં છું. પણ તમે તમારા ભાઈની સાથે મારી બાબતમાં લડશો નહીં હોં ! હું જાણું કે લડ્યા વિના તમારાથી રહેવાવાનું નથી, પણ હવે એમને બિચારાને સુખે જંપીને બેસવા દેજો. મેં એમના સુખનો માર્ગ મોકળો કરવાને જ આ કરેલું છે.
‘ને કરંતો મન્દમન્દ ઘુંઘાટ ભર આનન્દશું;
ફેંકી તરંગો મુજ ભણી ધીમે ધીમે નાચંત શું ?’
‘કુસુમમાળાની આ કડી મેં સમજાવી ત્યારે અલકાબહેને એમ જ કર્યું હતું-ને એટલામાં પિતાજીએ બારીમાં ડોકિયું કર્યું કે બહેન શરમાઈ ગયાં હતાં.
‘અહો પૂજ્ય પિતાજી ! ઉજાગરા કરીકરી શિરસટ્ટાનાં જોખમ વહોરીવહોરી, તમે કિનારે આવ્યા ત્યાં મેં તમને ડુબાડ્યા જેવું જ કર્યું ! તમારું મહાન ઘર મૂકી હું અહીંયાં આવી ને તમારા પવિત્ર યશને લાંછન લગાડ્યું ! મેં અભાગણીએ તમને લાજ લગાડી ! તમને ડુબાડ્યા !’
તે નીચું જેઈ રહી. થોડી વારમાં એનું મન પાછું ચસક્યું ને બીજે સ્થાને દોડ્યું.
‘સરસ્વતીચંદ્ર ! શું તમે ડૂબશો જ ? શું તમે હતા તે સ્થાને નહીં જ જાઓ ? શું તમારા દુર્ભાગ્યનું હું જ સાધન થઈ ?’
કોઈને નામે કોઈ તરે છે, કોઈ ડૂબે છે ને ડુબાડે !
હું ચાણ્ડાલિની ડૂબું ડુબાડું ! જ્યાં જાઉં ત્યાં હાડે હાડે !
લક્ષણવતીનાં ચરણ અડકતાં નવપલ્લવ કોઈ વેલી થતી,
હું જ અમંગળ શ્વાસ લઉં ત્યાં લીલી વેલીઓ બળી જતી !
શોને જન્મ દીધો મુજને, મા ? પથ્થર હું નહીં પેટ પડી !
મરણશરણ પણ ન લખ્યું લલાટે ! પનોતી હું તુજ લોહતણી !’
અત્યારે અર્ધચંદ્ર મધ્યાકાશમાં આવ્યો હતો. ધોળીધોળી વાદળીઓ કવચિત્ તેની આસપાસ તો કવચિત્ તેના ઉપર થઈને ચાલી જતી હતી અને તે પ્રસંગે વાદળીઓ વચ્ચે થઈને ચંદ્ર સામો ઘસતો દેખાતો હતો. માત્ર તેના અને તારાઓના અને તેમના અંતરથી જણાતું હતું કે આ દેખાવમાં ખરો વેગ તો વાદળીઓનો છે- ચંદ્રનો નથી.
આણીપાસ આકાશમાં ચંદ્રની આ સ્થિતિ હતી તે કાળે એના પ્રકાશથી સમુદ્ર પર આઘે એક વહાણ ઊંચુનીચું થતું દેખાતું હતું. એ ચંદ્ર અને એ વહાણ ઉપર વારાફરતી દૃષ્ટિ ફેરવતી બાળા ઊભી થઈ.
‘આકાશમાં ચંદ્રને વાદળીઓ ડુબાડે છે અને સમુદ્રમાં વહાણને વાદળીઓ જેવાં મોજાં ડુબાડે છે. શું તેમને આ સદ્ભાગ્ય છે અને મને નથી ? આમ ને આમ સમુદ્રમાં હુ ચાલી ડાઉં તો મને કોણ અટકાવનાર છે ?’
બીતે બીતે કુમુદે આગળપાછળ દૃષ્ટિ ફેરવી. એની આંખમાં ચંદ્રનું પ્રતિબિંબ ચળકતું હતું અને સાગરનું પ્રતિબિંબ સમાયું હતું. એ આંખમાં બી કાંઈ ચીજ પેસી શકી નહી. એણે શૂન્ય ફિક્કું હાસ્ય કરવા માંડ્યું.
‘હં હં હં હં ! હવે હું એકાંતમાં છું. શેલી જેવા રસિક કવિને સમુદ્રમાં સૂવાનો અભિલાષ હતો તે ઈશ્વરે પૂરો પાડ્યો. - સરસ્વતીચંદ્રે જ તે વાત મને કહી હતી. હું રાંક અબળા હોડી ક્યાંથી લાવું ? પણ વિશ્વંભર છે તે મારા સામું પણ જુએ છે.’
એ જરાક આગળ અને પગની પાનીએ પાણી અડક્યું.
‘હા, જરાક આગળ ચાલીશ કે પાણી ઢીંચણ સુધી આવશે. જરીક આગળ જઈશ કે કેડ સુધી આવશે. જરીક આગળ ખભે-ને પછી-માથા ઉપર પાણી ફરી વળશે ને દુઃખી કુમુદ હતી ન હતી થઈ જશે ! બિચારી ચંદ્રાવલીના થોડાક ભિક્ષાન્નમાં ભાગ પાડવાનું મારે માથે બાકી હતું તે પાપ લીધું. હવે સર્વ પાપ અને સર્વ દુઃખમાંથી મુક્ત થવાનો વારો આવ્યો. માજીના મંદીરમાં આવીને માજી માર્ગ દેખાડે છે. આણીપાસથી તણાઈ ત્યારે બેટ સાથે અથડાઈ, પણ હવે આ સમુદ્ર ભણી તો બેટ નથી જ. દિવસે તણાઈ તે બધાંએ દીઠી ને ઉગારી; પણ આ અંધકારમાં તો કોઈ જુએ એમ નથી જ !’
કુમુદસુંદરી હવે પાણીની કિનારી આગળ પગ પલાળી ઊભી, કચ્છ માર્યો, કેડે ચૂંદડીની ગાંઠ વાળી, અને માતાના મંદિર ભણી પાછું મુખ કરી, પાછી વળી, અને આશા ભણી જોતી હાથ જોડી નમ્ર સ્વરે બોલવા લાગી :
‘ઈશ્વર અને ઈશ્વરીને નામે જેને જગત જાણે છે તે ઓ માજી ! આ સંસારમાં તમે મને જન્મ આપ્યો, મને ક્ષણવાર મહાત્માનો આ સંગ કરાવ્યો, અને અંતે તમે મારા મનમાં એવી શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન કરી છે કે તેમની તો શું પણ કોઈની કૃપાને હું પાત્ર નથી, અને આ તમારી પવિત્ર સૃષ્ટિમાં રહેવાને હું રંક અનાથ બાળામાં યોગ્યતા પણ નથી અને શક્તિ પણ નથી. તો માજી ! હવે હું તમારાં નિરાકાર ચરણારવિન્દને પામવોનો પ્રયત્ન કરું છું તેમાં નિરાશ ન કરશો. જાતે દેહ છોડવો એ લોકમાં પાપ ગણાય છે; એનું ફળ કષ્ટ ગણાય છે. પણ, મારા જેવીને આ સંસારમાં રહેવું જેટલું કષ્ટભરેલું છે એવું કષ્ટ કોઈ પણ નરકમાં નહીં હોય - અને - માજી ! સંસાર અને તમારા મંદિર વચ્ચે યમરાજનું ધામ છે તો ગમે તેવું પણ એ ધામ તમારા મંદિરની પાસે છે એટલો તમારા પાસે આ સંસાર નથી, માજી, નથી ! નરકમાં પડ્યા પછી માણસને કપાળે વધારે પાપ કરવાનું લખેલું નથી, ત્યાંથી તો શિક્ષા પૂરી થતાં તમારી પાસે જ આવવાનું. માટે માજી ! હું એ દુઃખ ખમીશ અને તમારી પાસે જ આવીશ. માજી ! મને એટલું ધૈર્ય આપો -એટલી મારી છાતી ચલાવો.’
‘માજી ! હું દુઃખી છું, અધમ છું, પાપી છું, મારો કોઈને ખપ નથી, હું તમારી પાસે આવવા આતુર છું-મારે આ સંસારમાંથી છુટકારો જોઈએ છે. માજી ! સહસ્ત્ર વાર ક્ષમા માગું છું. સહસ્રઘા આશ્રય માગું છું અને મારાં દુઃખનો અંત આવ્યો સમજું છું.’
દક્ષિણ દિશા ભણી ફરી અને ઊભી. આઘેની ઊંચી ભેખડો અને તે ઉપરનાં ઝાડ અંધકારના પર્વત અને તેનાં શિખર જેવાં જણાતાં હતાં યમરાજની એ દિશાને નમસ્કાર કરતી બોલી.
‘પાસે છે એ જ પ્રકાશ, આઘે છે અંઘકાર,
જીવન આ, એ પડદો મરણનો !-પાસે.
પાસે છે સંસાર, આઘે એ યમરાજ,
દુઃખ છે સંસાર, સુખ યમગૃહે !-પાસે.
ક્રૂર છે આ સંસાર, દયાળુ યમરાજ,
અશરણશરણ યમ ! નમો નમો !-પાસે.
યમ ! છો ધર્મરાજ, તમથી હું છું સનાથ,
ધર્મરાજ, મને લો ઉપાડીને ! -પાસે.’
ઉત્તમ દિશા ભણી ફરી, રત્નનગરી એણી પાસ જ હતી. એ નગરીને અને માતાપિતાને સંભારતી રોવા લાગી અને ઓઠે આંગળી અરકાડીને બોલવા લાગી.
‘ઉત્તરમાં છે તમ વાસ, વહાલાં માતા ને તાત !
છેલ્લા કરું છું પ્રણામ - છેલ્લા કરું છું પ્રણામ !
વહાલાં માતાપિતાને નમું !
મારા વહાલા ઓ તાત ! મારા વહાલા ઓ તાત !
છેલ્લા કરું છું પ્રણામ - છેલ્લા કરું છું પ્રણામ !
ધર્મવીર છો ! કુમુદને ભૂલજો !
મારી વહાલી ઓ માત ! મારી વહાલી ઓ માત !
હૈયું ફાટશે ઓ માત ! હૈયું ફાટશે ઓ માત !
તારું, સંભારી રાંક કુમુદને !
માડી ! કરજે તું માફ !માડી ત્યજજે સંતાપ !
મારો દુખિયારો બાપ, કૂળાં હૈયાનો બાપ !
મને ભૂલી ધૈર્ય આપજે !
એકલી અ........જાણી આજ, ભૂલી ભટકતી આજ,
મૂકી માત ને તાત રોતાં હૈયા રે ફાટ !
કુમુદ થાય છે જળશાપિની !
મારા વહાલા ઓ તાત !મારી વહાલી ઓ માત !
આંસુ જશે ચોધાર, રોશો હૈયા રે ફાટ,
મોઈ દકરી ! બીજી વાર નહીં મરે !
માડી ! કરજે તું માફ ! માડી ત્યજજે સંતાપ !
મારો દુખિયારો બાપ ! કૂંળા હૈયાનો બાપ !
ભૂલી દિકરી ભુલાઈ ના જશે !’
આટલું બોલતાં બોલતાં રોતી, કકળતી, આંસુથી નહાતી, શરીરે શીત આવ્યાતી ધ્રુજતી કુમુદ કિનારાના છીછરા પાણીમાં પડી ગઈ, અને પાણી ઉપર કોમળ કાયા અથડાયાથી સમુદ્રની છાલક ઊંચી ઊડી અને એ જડ જળનિધિને પણ દયા આવી હોય અને તેનાં આંસુ ચારે પાસ છંટાયા હોય એમ થયું.
કુમુદ જાગી હોય તેમ પાણી વચ્ચે પાછી ઊભી થઈ અને આંસુ લોહી, દશે દિશાએ દૃષ્ટિ કરતી ચાલી. આગળ પગલાં ઉપાડવા માંડ્યાં, બે હાથ છાતીએ મૂક્યા, અને વળી જરીક ઊભી રહી, ઓઠ કરડી બોલી.
છેલ્લા કરું છું પ્રણામ - છેલ્લા કરું છું પ્રણામ હવે માજી મને સહાય થતાં અને યમરાજે મારો હાથ ઝાલ્યો ! હવે મારી છાતી ચાલવા લાગી ! હવે મારો છુટકારો નક્કી થયો !
ચળકે ચંદ્રનું સઘળે તેજ,
ગાજે સાગર ચારે મેર !
વચ્ચે એકલી ઊભી હું નાર !
જડે નહીં સુખ ! સરજનહાર.
બની ઘેલી દેખી સંસાર
ત્યજવા એને હું થઈ તૈયાર.
પિયુ જોઈ વિરહિણી રાચે જેમ,
નીરખું મરણ ઉમંગે તેમ.
ચડું ઉમંગની લહેરે આજ;
સજ્જ થયો મુજ સુખનો સાજ.
છોડું તાત ને છોડું માત,
ગુણિયલ મારી ! કરજે માફ .
તુજ પેટે ધરીને અવતાર,
કૂખ લજવી તારી મેં માત.
જમ ! આ જગત થકી છોડાવ !
ભાર જીવવાનો ઉતરાવ !
આ સંસારથી ઘસડી જાઓ,
પછી ગમે ત્યાં જમ લઈ જાઓ !
લહાવો લેવો, ત્યજી સંસાર,
તો શો સ્વર્ગનરકમાં ભાર ?
‘પ્રિય સરસ્વતીચંદ્ર ! મરણમાં તમારા હેમ્લેટ જેવી બીક મને લાગતી નથી.’
જીવ્યું જોઈ ગાંડી થઈ હું તો,
મરણ પર મોહી પડી છું હો ! જીવ્યું.
જીવ્યું મૂકી જાવું જડે કંઈ તો
નર કમાં એ સુખ વિશેષ જ હો ! જીવ્યું.
અમૂંઝણ છોડી, છુટાય જ, તો,
મરણ પછી પન્થ ગમે તે હો ! જીવ્યું.
આંખો મીંચી જાવું ગમે ત્યાં હોં !
બાપુ જમ ! ઘસડ ગમે ત્યાં જો ! જીવ્યુ .
‘તેનો સ્વર બંધ થઈ ગયો. ધીમેધીમે પણ સ્થિર પગલે હવે તે આગળ ચાલવા લાગી તેની દૃષ્ટિ સામે જ જોઈ રહી હતી; આગળપાછળ, ઊંચું કે નીચું, જોતી તે બંધ રહી. તેના પગને સામેથી મોજાંના ઘસારા અટકાવી ન શક્યા, તેમ પાછાં વળતાં પાણીના હેલારાથી તે ધકેલાઈ પણ નહીં. એની ગતિ હવે એની પોતાની જ હતી અને તેની સ્વતંત્રતાને વધારવા ઘટાડવા જગત અશક્ત નીવડ્યું. એની આંખમાં આગ્રહનો આવશે તેજ ધરી ચડ્યો અને દાંતની હારોએ કોમળ પાંદડા જેવાં હોઠને કબજે રાખી લીધા. નવી જન્મેલી હાથણીની પેઠે નાજુક કુંભસ્થળ આગળ કરી ેની છાતી એના કોમળ પગનેં ખેંચવા લાગી. શરીર અને મનને બળવાન સાંકળથી બાંધી બાળા આમ આગળ ચાલવા લાગીી અને તેની સત્તા અપ્રતિહત થતી લાગી ત્યારે માત્ર એનાં આંસુએ એની આજ્ઞા પાળવા ના પાડી, અને એ આજ્ઞાને બળે પાડેલાં આંસુ સુકાવા પામતાં તે પહેલાં એ આજ્ઞઆનો તિરસ્કાર કરી નવાં આંસુ આગળ ઘસી આવતાં હતાં અને આંસુના પ્રત્યેક બિંદુમાં સરસ્વતીચંદ્રની છબી જોતીજોતી તે ચાલી.
પાછળ ચંદ્રના તેજથી કુમુદસુંદરીની છાયા સમુદ્ર ઉપર આગળ પથરાઈ હતી. આગળ છાયા અને પાછળ બાળા એમ બે જણ વધવા લાગ્યાં તેમતેમ શરીર પાણીમાં સંતાતું હતું, બહારથી ઘટતું હતું, અને છાયા ચળકતાં મોજામાં નાનામોટી થતી કૂદતી હતી.
કેડ સુધી કુમુદસુંદરી ડૂબી, તેની કોમળ છાતીને પાણીની છાલકો વાગવા લાગી, અને વાગવા લાગી તેની સાથે જ તેના કાનમાં નવીન સ્વર આવવા લાગ્યો. અનાહત નાદ તો તે ન હતો, કારણ આ સ્વર બહારથી આવતો હતો ; મનુષ્યનો સ્વર તે ન હતો, કારણ કોઈ મનુષ્યનો સ્વર સાગરના ઘુઘવાટ આગળ સંભળાય એમ ન હતું. પળમાં એ સ્વર આકાશમાંથી ચંદ્રની ચાંદની પેઠે સરી પડતો હતો; પળમાં તારાઓમાંથી ખરતો હતો;પળમાં છેટેના અંધકારમાંથી આવતો હતો; પળમાં પવનની લહેર ઉપર નાચતો હતો; પળમાં પાછળથી આવતો હતો; પળમાં સમુદ્રનાં આઘેનાં ઊંડા અગાધ પાણીની અંદરથી રસાતળને ફોડીને બહાર આવતો હતો; અને પળમાં સમુદ્રની ગંભીર ઊંડી ગર્જનાને ભેદીને આઘે ઊંડાણમાં કોઈ ગાનારનું ગાન સંભળાતું હોય એમ એ સ્વર આવવા લાગ્યો. એ સ્વરનું એ ગાન, એ સ્વરૂપ એ ગાન, પળમાં કુમુદના કાનમાં પેસવા લાગ્યું; પળમાં પાણી નીચે થઈને, એના પગમાં થઈને, એના હ્ય્દયમાં ધબકારા કરવા લાગ્યું; પળમાં એના ઓઠનેઅને નાસિકાને સ્ફુરાવવા લાગ્યું; એની આંખની કીકીઓ, કપાળ અને મસ્તક ત્રણે સ્થાને વીંઝાવા લાગ્યું. એ ગાનને વશ થઈ, એ ગાન સાંભળવાની ધૂનમાં ને ઘૂનમાં એ આગળ ચાલી, અને સતારના સર્વ તારમાં રણકાર થઈ રહે તેમ અંતર્બાહ્ય સર્વ સંસારમાં આ ગાનાના ચમકારા થવા લાગ્યો’
‘ધીમી ધીમી ચાલી તું તો કરવા તારું કામ !
માજીની ઈચ્છા એવી છે કે પાછી હવે તું આવ ! ધીમી ૦
દીકરી, તારા દિલને દીધો, દાનવે દુષ્ટ જ ડામ,
શીતળ શાંતિ લેવા માજીની પાસ હવે તું આવ ! ધીમી ૦
શીતળ પાણી સાયરનું છે આગળ ઊંડું અગાઘ,
પણ તુજ મનનો તાપ શમાવે એ તો ઈશ્વરી માત ! ધીમી ૦
શરીર સુવાડવા સાયર નીચે થઈ છે તું આજ તૈયાર,
પરલોકવાસી તારા હસે છે સાંભળી તુજ વિચાર. ધીમી ૦
ચમકે રુએ તને સાંભળી તારા રાંક મધુરા બોલ,
રાત રુએ તને રોતી જોતી; મનના પડદા ખોલ ! ધીમી ૦
ચંદ્ર ઊભો છે એકલો ઊંચે દેવા કુમુદને કરાર;
બેટા ! બીએ છે શાને તું ? તારે માજીનો સથવાર. ધીમી ૦
સાગરમાંથી પાછી નીકળ, માજીની પાસે આવ;
જખ મારે છે જગત જનેતાની જોતી અમીભરી આંખ.ધીમી ૦
આંસુ તારાં લોહી લે, બેટા ! ડસકાં હૈયાનાં શમાવ;
કુંકુમ તારે લખ્યું જ લલાટે, માનો માથે છે હાથ. ધીમી ૦
ઓઠ કરડતી તું, આંખે આંસુની છાલક ચાલી ન માય;
માજીનું હૈયું પણ, તુજ દુઃખ આ દેખી, ભરાઈ જાય. ધીમી ૦
તારા દુઃખનો આરો હવે તો આ પાસે દેખાય;
માજી ચાંપે હૈયે તને;હવે બેટા, તું પાછી આવ ! ધીમી ૦
સાયર આવો આભાસરીખો ઘોર ગાજે દિનરાત,
ક્યાં એને ક્યાં કોમળ કળી સમી દીકરી તારી જાત ? ધીમી ૦
સાયરને ત્યજી, માજીને મોંઘે ખોળે તું, બેટા, બેસ ;
ખોટી રે કાયા, ખોટી માયા, માજી જ માજી હંમેશ. ધીમી૦’
ગાનનો આરંભ થયો ત્યાં કુમુદનો પગ જરીક અટકી પાછો ચાલવા લાગ્યો. ગાન વાધ્યું તેમ તેમ એ ચમકવા લાગી, અને ગાન પૂરું થયું ત્યાં એના પગે આગળ ચાલવા સ્પષ્ટ ના કહી. આવે રાત્રિને સમયે સમુદ્ર ઉપર એકાંતમાં એ ગાન કોણ કરે છે તે સમજાયું નહી. ગાન કોણ કરે છે એ પ્રશ્નનું નિરાકરણ થતાં પહેલાં તો ગાનની અસર એના હ્ય્દયમાં વ્યાપી ગઈ અને સર્વ વિચારને અસ્ત કરી નાખ્યા. કલમના ખેતરની રખવાલયુવાન કણબણનો લલકાર સાંભળી ચમકેલી હરિણી ગાન સાંભળવાની સહેરમાં ડાંગર ખાવાનું ભૂલી જાય. ૪ તેમ અત્યારનું ગાન સાંભળી ચમકેલી કુમુદ પોતે આરંભેલો અર્થ પળવાર ભૂલી અને હરિણીના જેવી આંખોથી ચારે પાસ દૃષ્ટિને ચપળ કરી ફેરવી એકીટશે સ્થિર કરવા લાગી. પળવાર ભુલાયેલા વ્યવસાયનો સ્મરણમાં ફરી ચમકાર થતાં એ આગળ પગ ઉપાડવાનું કરે છે અને ઊંડા પાણીમાં ઘસવા ચંચળ થાય છે ત્યાં એની પાછળ પાણીમાં કંઈક પછડાયું અને તેની સાથે ચંદ્રાવલીના હાથ કુમુદના શરીરના ચારે પાસ વીંટાઈ વળ્યા અને એ માયાળુ સાધુજનનો કોમળ સ્વર કુમુદના કાનમાં સ્થિર ગતિથી આવ્યો.
‘મધુરી ! મધુરી ! તારો આટલો જ વિશ્વાસ ? બેટા ! જો તું પાછી ન ફરે તો તને માજીની આણ છે.’
બીજી બેચાર સ્ત્રીઓ એની આસપાસ ફરી વળી. કુમુદ પાછી ફરી અને ચંદ્રાવલીને બાઝી પડી, એની છાતીમાં મોંમાંથું સંતાડી દઈ, મોકળું મૂકી મોટા સ્વરે રોઈ પડી, ને રોતી રોતી બોલી, ‘હું શું કરું ને ક્યાં જાઉં રે, મારી મા ? ચંદ્રાવલીબહેન ! તમે મારી માતાના કરતાં વધારે હેત રાખો છો પણ મને કાંઈ સૂઝતું નથી - ને મારાથી નથી રહેવાતું રે મારી મા !’ કુમુદે ફરી ઠુઠવો મૂક્યો અને ચંદ્રમંડળ ભણી એ સ્વર ચડ્યો.
એનું આશાવાસન કરતાં સૌ એને લઈ માતાના ઓટલા ઉપર ચડ્યાં, એનાં ભીનાં વસ્ત્ર બદલાવ્યાં, અને માતાની સેવા પડતી મૂકી દીકરીને શાંતિ આપવા ઉપચાર કરવા લાગ્યા. કુમુદસુંદરી કોઈને મોં દેખાડતાં શરમાઈ અને માત્ર ચંદ્રાવલીની સોડમાં ભરાઈ. એના ખોળામાં મોં સંતાડી, પાસે બેસી રહી. એના હ્ય્દયમાં ધબકારાથી અને અટકવાની અશક્તિને લીધે ઘડી ઘડી ઊથલો મારતાં ડૂસકાંથી, એ જીવતી છે અને જાગતી છે એમ સિદ્ધ થતું ગતું. એ જગાએ સૌ આસપાસ ફરી વળી બેઠાં અને એના મનને કળ વળે અને બીજી વાતોમાં એનું ધ્યાન જાય એમ ધીરે ધીરે કંઈ કંઈ વાતો કાઢવા લાગ્યાં. સ્ત્રીઓની સંખ્યા પણ આઠદશની થઈ ગઈ. ચંદ્ર પણ મધ્યાકાશમાં આવી ગયો.
સર્વની વાતો ચાલી છતાં કુમુદનું મન તેમાં ગયું નહીં. અંતે એક બાવી બોલી,
‘ચંદાવલીમૈયા ! આપણા ગુરુજીને વ્હાં તો નવીન અતિથિ આવ્યા છે, અને ગુરુજીનો તેમના પર બડો પક્ષપાત છે.’
કુમુદ કંઈક સાંભળવા લાગી.
‘ભક્તિમૈયા ! તે કોણ છે અને જૂના શિષ્યો મૂકી તેમના પર કહાંસે પક્ષપાત થઈ ગયો ?’ ચંદાવલીએ પૂછ્યું. ઉત્તર સાંભળવામાં કુમુદનું હ્ય્દય ભળ્યું.
ભક્તિ - ‘એ અતિથિનું નામ નવીનચંદ્રજી છે.’
કુમુદસુંદરીના શરીરમાં વીજળીનો ચમકારો થયો. તે સફાળી બેઠી થઈ અને છાતીએ હાથ મૂકી સાંભળવા લાગી. ભક્તિમૈયા વાધી.
‘ગુરુજીને એ પુરુષનો ત્રિભેટાના અરણ્યમાંથી લાભ થયો અને એ લાભના નક્ષત્રયોગ ઉપરથી પક્ષપાત થયો તે તેની બુદ્ધિ અને વિદ્વત્તા ઉપરથી વધ્યો.’
કુમુદસુંદરીને જાગ્રત થયેલી જોઈ, ચંદાવલી બોલી : ‘મને લાગે છે કે હવે આપણે માજીની સેવાનો આરંભ કરીએ. મધુરીમૈયા ! માજીની એક મૂર્તિ વિશ્વરુપ સાકાર છે ; બીજી સાકાર મૂર્તિ એ આકારમાં સમાયેલી તે, પ્રતિષ્ઠાથી, પ્રતિમામાં આવાહન પામેલી છે. અમ જોગી કુળની પ્રજાનો વિસ્તાર મત્સ્યેન્દ્રનાથ અને ગોરખનાથ બાવાના કાળથી નાથકુળને નામે ઓળખાય છે. એ બે મહાયોગીઓના શિષ્યોએ આપણાં જેવા મનુષ્યોને માટે પટયોગનો ઉપદેશ કરેલો છે. તે એવી રીતે કે શ્વેત ગોળ પટ સામે બાંધવો અને યોગીએ બહાર ફરતી ઈંદ્રિયોમાં આવાહન પામેલી અંતઃકરણની વૃત્તિઓને એ ઉજ્જવળ પટમાં યુક્ત કરવી, એટલે વૃત્તિઓ તેમાં જ યુક્ત રહેવાની. એટલો યોગ અભ્યસ્ત થાય એટલે એ પટને સર્વ પાસથી કાપવો અને ફરી તેમાં એ ને એ જ પદાર્થોની પ્રતિષ્ઠા કરી ફરી યોગ આરંભવો. એ પ્રમાણે એ પટનો છેક નાનો અંશ રહે ત્યાં સુધી યોગ કરવો. અંતે પટનો નાશ કરી નિરાકારમાં યોગ કરવો. સામાન્ય પ્રજાને આટલા યોગમાં પણ કઠિનતા પડી. ત્યારે ઈંદ્રિયમય આકારને પ્રત્યક્ષ રાખી ીંદ્રિયોના વિષયોની તેમાં પ્રતિષ્ઠા કરવા માંડી અને એ પ્રતિમાના સત્ત્વત્થાને દેવચરિત્રની પ્રતિષ્ઠા કરી દીધી. બેટા મધુરી ! નાથકુળના યોગ પછી આમ પ્રતિમાયોગ સાધુજનોએ સાધનહીન મનુષ્યોને માટે દર્શાવ્યો. નિરાકાર પુરુષના યોગને માટે શાલિગ્રામ, શિવબાણ, આદિ ગોળ એટલે નિરાકાર જેવા પટના યોગ જેવા યોગ દર્શાવ્યા કે શિવજીના સ્વભાવવાળા શિવજીનો યોગ સાધે અને વિષ્ણુના સ્વભાવવાળા તેમનો યોગ સાધે. એ પણ જેને દુઃસાધ્ય થાય તેને માટે પંચાયત દેવના આકારના યોગ દર્શાવ્યા. આપણ સ્ત્રીઓની બુદ્ધિઓને માટે, ગોળ અને પૌરુષ પ્રતિમાઓનો યોગ અનુચિત ગણી, માજીની સુંદર સ્ત્રીપ્રતિમાનો યોગ દર્શાવ્યા છે. સર્વ સુંદર પદાર્યથો, સર્વ પ્રિયજન, અને તારા મનનો માનીતો પુરુષઃ એ સર્વની માજીના રૂપમાં પ્રતિષ્ઠા કરી લે અને એ યોગથી આ સંસારસાગરને તરી જા. પટયોગના છેલ્લા કટકાનો યોગ થાય તેમ જ માજીના ચરણકમલનો યોગ થાય ત્યાં ભક્તિયોગ સધાયો ગણવો અને માજીના હ્ય્દયકમલમાં સર્વ પ્રિય પદાર્થોની પ્રતિષ્ઠા થઈ જાય ત્યાં નિરાકારનો ભક્તિયોગ હાથ લાગ્યો ગણવો. મધુરી ! માજીના આ યોગનું સુંદર રહસ્ય તને દર્શાવ્યું. એ યોગની સાધનાથી તું સંસારસાગરને તરી જવાની.’
આ યોગવાર્તા કરતાં કરતાં ચંદ્રાવલીને માતાનું સત ચડ્યું હોય, ને માતાનું એનામાં જ આવાહન થયું હોય, તેમ એના મુખ ઉપર તેજ આવી ગયું. એની વાર્તામાં તાવ્રતા આવી, એના અક્ષરમાં સત્ત્વ આવ્યું. એના અક્ષર નીકળી રહ્યા ત્યાં સુધીમાં સર્વ એનામાં લીન હતાં અને સર્વને એટલો યોગ થયો. અંતે કુમુદ નરમ પડી બોલી :
‘ચંદાવલીબહેન ! તમે સત્ય કહો છો. સમુદ્રમાંથી હું પાછી આવી તે માજીની બોલાવી જ આવી છું. હું અન્ય સ્થાને મરણ શોધવાનું ત્યજી માજીના ચરણમાં જ શોધીશ.’
ભક્તિમૈયા બોલી ઊઠી : ‘એમ છે ત્યારે ચાલો, તમે જ આરંભ કરો. તમારા હ્ય્દયની વાસના બહાર નીકળી માજીના ચરણને પામે એવી ગરબી તમે જ ગાઓ અને માજીને અર્પો.’
‘હા ! હા !’ સૌ બોલી ઊઠ્યાં.
કુમુદસુંદરી સાંભળી રહી, થોડી વાર નિરુત્તર રહી. એના ઉત્તરની વાટ જોઈ સૌ એના સામાં જોઈ રહ્યાં. કુમુદસુંદરીએ આંખો મીંચી અને પછી નિદ્રામાંથી બોલતી હોય તેમ ઝીણો સ્વર કાઢી, આંખો ઉઘાડી, માતાનાં ચરણ એકીટશે જોઈ રહી, હાથ જોડી, ગાવા લાગી, ગાતાં ગાતાં રોવા લાગી, રોતાં રોતાં ગાવા લાગી, અને એનાં આંસુના પ્રવાહ પાછળ એનો સ્વર નીકળે છે કે સ્વરના પ્રવાહ પાછળ આંસુ નીકળે છે તે કળી શકાય એમ ન હતું. સર્વ સ્ત્રીઓ બેઠી બેઠી એની ગરબી ઝીલવા લાગી, અને સાથે એના શોકને, એનાં આંસુને અને એના રોવાને પણ ઝીલવા લાગી !
‘માજી ! મને કોઈ જોગી મળ્યો ને વાત કરીને વાહી !
ભોગી ભ્રમર હું, તું મુજ કમલિની, એમ કરીને સાહી. માજી૦’
સરસ્વતીચંદ્ર પિતાને ઘેર એકાંતમાં મળ્યો હતો તે કાળ સ્મરણમાં ખડો થયો. એની અને પોતાની વિશ્વંભકથાઓ સાંભરી અને પાછળનો પત્રવ્યવહાર મસ્તિષ્કમાં તરી આવ્યો તેની સાથે અકળાઈને ગાવા લાગી.
‘દિવસ બધો કોમળ ગુંજારવ મુજ સરવર પર કીધો,
હ્ય્દય ઉઘાડ્યું મેં મૂર્ખીએ, વાસ ધુતારે લીધો ! માજી૦’
સરસ્વતીચંદ્રે કરેલા ગૃહત્યાગનો પ્રસંગ અને તે પ્રસંગે પોતાના ઉપર સોનેરી અક્ષરે લખેલો-આજ સુધી છાતી સરસો રાખેલો-શ્લોક દૃષ્ટિ સમક્ષ ઊભો ને ગરબી વાધી :
‘રાત પડી ત્યાં રૂપ પ્રકાશ્યું, જોગી કહેઃ ‘હું ન ભોગી !’
પંક વિષે તું જન્મી અભાગણી ! નહીં આ પણ સંજોગી ! માજી ૦
રાત વિષે તું રહીશ બિડાયલી ! પાંખ ન મારી બિડાતી !
રહે સંતોષિણી રંક અભાગણી ! પાંખડી તુજ મીંચાતી ! માજી ૦
માજી ! મને એ જોગી આટલું કહી, ગયો કંઈ ચાલી;
હું સંતોષી દુખિયારીને ભૂરકી એણે નાખી. માજી ૦
માજી ! મને એ સ્વપ્ને આવે, લત ભૂંડી બહુ લાગી,
ન મૂકે પલ્લો, પહેરે ભલ્લો, શરમ વિનાનો ત્યાગી. માજી ૦
એ સંસાર વિસારે મૂકવા મેં માયા બધી છોડી,
પડી નદીમાં, પડી જળનિધિમાં, પણ રતિકર્મની થોડી. માજી ૦
બેડો સૌનો ડૂબ્યો ક્યાંક જઈ, ન ડૂબી નકામી હું તો,
મરણનું સુખ પણ લખ્યું ન કપાળે! ન્યાય માજીનો શું જો? માજી ૦
માજી મોટાં છો; શું કહીએ ? અકળ કળા જ તારી !
રોતી કકળતી મુજ જેવીને શાને લીધી ઉગારી ? ! માજી ૦
કહ્યું મુજ ન કરે કાળજું; માજી, જીવવું શાને કાજે ?
રાંક દીકરી એક મરણ જ માગે; જમ કયમ કહે છે ના જે ?’! માજી ૦
છેલ્લા શબ્દોના ઉદ્ગાર કઢતી કાઢતી બાળા માતા સામા હાથ જોડી રોતી હતી અને એને શબ્દે શબ્દે કંઠની ગદ્ગદતા બોલવામાં અંતરાય નાખતી હતી. ગાઈ રહી ત્યાં થોડી વાર હાથ જોડી, રોતી રોતી, અવાચક જેવી થઈ નીચું જોઈ રહી; અને અંતે હ્ય્દયને માર્ગ આપી મોકળું મૂકી રોઈ પડી, અને આંખમાંથી ટપકતાં આંસુની માળા પૃથ્વી પર સીર પડતી હતી તે આંસુના ટપકાંઓ વચ્ચેની જગામાં થઈને એના ભાંગ્યાત્રુટ્યા બોલ માતા ભણી જવા લાગ્યા અને રોવું પણ એ બોલના સથવારમાં જવા લાગ્યું.
‘ઓ માજી ! તમે આ સંસાર કર્યો તેમાંથી છૂટી થવાનેં મેં એક મરવું માગ્યું, પણ બબ્બે પુરુષોને જોનો ખપ ન નીકળ્યો અને તેમણે જેને બારણે બોલાવીને કાઢી મૂકી તેને તમારા જમ સંગ્રહે એટલું ભાગ્ય પણ મારા કપાળમાં ન જ નીવડ્યું !’
‘માજી ! જેનો હાથ જમે પણ ન ઝાલ્યો તેના હ્ય્દયના ઊભરા તમારી પાસે નીકળી જાય છે તે ક્ષમા કરજો ! જ્યારે જગતમાં અને જગત મારું કોઈ થતું નથી ત્યારે તમે મુજ રંક અનાથને આક્ષય આપો છો તો સર્વથા એ જ સત્ય છે કે સંસાર જૂઠો છે ને ઈશ્વરી જગદંબા જ સાચાં છે અને જગતમાં ફરતાં તેમ જ જગતમાંથી નીકળતાં, હે ઈશ્વરી, તારા જ ચરણમાં રંક સ્ત્રીઓનો સંસાર સમાપ્ત થાય છે અને અમ અનાથ અબળા દુખિયારી જાતને તમારું જ જોર છે. હે જગદંબા ! સુસવાટા નાખતા પવન જેવાનાં તોફાનથી મહાન વૃક્ષોનાં પાંદડાં ખરી પડે અને ડાળો ભાંગી પડે છે તેવે કાળે ખૂણેખાંચરે પડેલી સંકોચ પામતી નાનીનાની વેલીઓની લીલી કોમળ કૂંપળોના આધાર-નખે તોડતાં ત્રૂટે એવા - અખંડિત રહે તેમ મુજ જેવી તારી રંક પુત્રી આવા પ્રદેશમાં આવા પ્રસંગો વચ્ચે અખંડિત રહે અને આવી માયાળું બહેનો પાસે ઊભરા કાઢી શાંત થવા પામે, ત્યારે હે જગત્જનની ! એ તારા જ પ્રતાપની અને તારી જ કૃપાની સંજ્ઞાને આમ પ્રત્યક્ષ જોતાં છતાં મારું મન તારા ચરણમાં વિરામ ન પામે તો મારા જેવી કૃતધ્ન કોણ, વારુ ? જનની ! માતા ! યોગને આશ્રયે હું તારાં આટલાં બેચાર તસુનાં જડ પગલાંમાં મારા સંસાર સર્વસ્વનું આવાહન કરું અથવા તારા નિરાકાર નિરંજન સર્વગામી અંતર્વ્યાપી જ્યોતિમાં મારા મનને લય પમાડું તે તે ઉભય ક્રિયાઓનું ફળ એક જ થાય છે અને તે ફળ પામી, સંસારને ભૂલી, હું તારા પદને પામવાનો અનુભવ કરું છું-અત્યારે કરું છું તેમ જ સર્વદા કરાવજે. માજી ! મારે એટલું જ જોઈએ છે કે અત્યારની સ્થિતિ સ્મશાનવૈરાગ્યના જેવી થઈ પ્રસંગ ઊતરતાં ઊતરી જાય નહી, વીજળીના ચમકારા પેઠે આ ક્ષણે ઝબકી બીજી ક્ષણે બંધ થાય અને મને સંસારના સર્વવ્યાપી અંધકારમાં પાછી ઝબકોળે એવું થાય નહીં, ઝાંઝવાનાં જળ પેઠે દોડાવી દોડાવી આખરે તરસી ને તરસી રાખે નહીં, સ્વપ્નના સુખ પેઠે ઉઘાડી આંખોવાળી જાગ્રત કહેવાતી અવસ્થાની પેઠે પાછી આવેલી અવસ્થા આ સુખને ખોટું કહે અને પોતાની ભયંકર સ્થિતિની પ્રતીતિ કરાવે એવું થાય નહીં - એટલું વરદાન તમારી પાસે માગું છું !’
આટલું બોલતાં બોલતામાં કુમુદનાં આંસુ બંધ થઈ ગયાં હતાં. અને ગાલ ઉપર માત્ર તેના શેરડા દીવાને પ્રકાશે ચળકતા હતા. એનો સ્વર ધીર અને સ્થિર થઈ ગયો અને એના હ્ય્દયમાં નવું બળ આવ્યું. એનામાં નવા પ્રાણ આવ્યા અને અનાથ રંક અબળાને સ્થાને સનાથ થઈ નવું સત્ત્વ ધારણ કરવા લાગી. એનાં નેત્રમાં, મુખમાં અને કપાળમાં નવું તેજ આવ્યું અને તે સર્વ જોતાં ચતુર ચંદ્રાવલીએ પ્રસંગનો લાભ લઈને પોતાનું કાર્ય આરંભ્યું.
‘બેટા મધુરી ! તેં માજીના પ્રતાપનો ચમત્કાર અનુભવ્યો. માજીની આ પ્રતિમાના યોગનો અંશ તેં સાધ્યો. હવે માજીના સાકાર મહત્સ્વરૂપનું અને નિરાકાર વ્યંગ સત્ત્વનું સત્કીર્તન કરીએ તે સાંભળ અને તારા હ્ય્દયમાં ઉતાર.’
હાથ જોડી, આંગળાંમાં આંગળાં પરોવી માતા સામી બેસી, ચંદ્રાવલી ધીરે સ્વરે ગાવા લાગી; બેઠી બેઠી બીજી સ્ત્રીઓ ધીમે ધીમે એક લયથી ઝીલવા અને વચ્ચે વચ્ચે હળવી તાળીઓ પાડવા લાગી.
‘માજી ! સાકાર ને નિરાકાર છો !
બધા ત્રિભુવનમાં એમ વ્યાપ્ત છો. માજી ૦
સંધ્યા સાવિત્રી છો, સૌની આઈ છો,
ગૌરી ધાત્રી પરમભદ્રદાયી છો. માજી ૦
માજી ! ચંદ્રરૂપે શાંત જ્યોતિ છો,
દેવી નૈઋતી છો, રાજલક્ષ્મી છો. માજી ૦
માજી ! વૈષ્ણવી માયા તમે જ છો.
બ્રહ્માણ્ડ-પ્રતિષ્ઠા તમે જ છો. માજી ૦
સર્વ ભૂતની ચેનતા દેવી છો,
સર્વ ભૂતની બુદ્ધિ દેવી છો. માજી ૦
સર્વ ભૂતમાં ક્ષુધા થઈ વસો
સર્વ ભૂતમાં છાયા થઈ રહો ! માજી ૦
સર્વ ભૂતમાં શક્તિ થઈ ઊભાં !
સચરાચર તૃષ્ણા થઈ ઊભાં ! માજી ૦
જાતિ, ક્ષાન્તિ, લજ્જાને શાન્તિ જે,
શ્રદ્ધા, વૃત્તિ, લક્ષ્મી ને કાન્તિ જે, માજી ૦
સ્મૃતિ, ભ્રાન્તિ, દયા, તૃપ્તિ, તુષ્ટિ જે,
ઈંદ્રિયોની વળી અધિષ્ઠાત્રી જે. માજી ૦
ચિતિરૂપે મહત્ અણુવ્યાપી તે !
આઈ ! ઈશ્વરી ! પરમેશ્વરી તું તે ! માજી ૦
પ્રકટ્યાં સર્વ દેવોનાં શરીરથી,
મહાલક્ષ્મી ત્રિગુણ બવ્ય દેહથી ! માજી ૦
દેવી પુરુષરૂપે દેવ થઈ ગઈ,
જાણે તે જે જુએ માજીની ગતિ ! માજી ૦
નેતિ નેતિ કરી તમને કો શોધી લે,
માને ચરણે વારી કોઈ મોહી રહે ! માજી ૦
કર્મ, ભક્તિ, યોગ, ધ્યાન, જ્ઞાનથી,
શાંતિ દો છો સહસ્ત્ર એવા હાથથી !માજી ૦
સર્વસત્વમયી એવી આઈ તું !
નિરાકાર અને સાકાર તું ! માજી ૦
સ્વધા, સ્વાહા, વળી વષટ્કાર તું.
સુધા, નિત્ય, અક્ષર, સર્વાધાર તું. માજી ૦
માત્ર માત્રા પ્રકટ અર્ધ તારી છે !
શેષ શોધી શોધી વાણી હારી છે ! માજી ૦
વાણી હારે ને મન પણ હારતું !
છે નિરંજન ને નિરાકાર તું ! માજી ૦
માની કીર્તનમાં સુધાશક્તિ છે !
માની ભક્તિમાં સાયુજ્ય મુક્તિ છે ! માજી ૦
ચણ્ડીપાઠ ભણે ચંદ્રા વળી !
માને ચરણ પડે એ લળી લળી ! માજી ૦
આ પ્રમાણે ગીત પછી ગીત અને કીર્તન પછી કીર્તન ગાતાં સર્વ જણે રાત્રિના પ્રથમ બે પ્રહર ગાળ્યા અને તેને અંતે, માતાના ચરણમાં યથાશક્તિ યથામતિ આત્મચિત્તમાં રહેલા પદાર્થોનો યોગ સાધી, મંદિર બહાર અને ભરતીનાં પાણી વચ્ચેના ઓટલા પર સર્વ સ્ત્રીઓ ભૂમિની શય્યા અને ચંદ્રિકાને ઓઢી લઈ સૂઈ ગઈ. સમુદ્રનાં મોજાંનો મૃદંગનાદ તેમની વૃત્તિઓને શાંત કરવા લાગ્યો અને તેના જલકણને સાથે લઈ ઊડતી પવનલહરી તેમનાં શરીરમાં જડતા ભરી નિદ્રાદેવીન વિજયશંખ ફૂંકવા લાગી.
સર્વનાં નેત્ર મીંચાયાં ન માંચાયાં થયાં ત્યાં કુમુદે પોતાનાં નેત્ર કંઈક ઉઘાડ્યાં અને આકાશમાંના ચંદ્રબિંબમાં હ્ય્દયના ચંદ્રની પ્રતિષ્ઠા કરી. એ યોગમાં થોડી વાર લીન રહી. તેમાંથી જાગતાં ભક્તિમૈયાનો નવીનચંદ્ર સાંભર્યો. તે જ કાળે ચંદ્રાવલીએ પાસું ફેરવ્યું અને આંખો ઉઘાડી. મધુરીની આંખો પર ચંદ્રાવલીની આંખો પડી.
‘મધુરી ! તું હજી જાગે છે ?’
ચંદ્રાવલીબહેન ! મારામાં એવી વાસના ઉત્પન્ન થઈ છે કે કાલે પ્રાતઃકાળે હું ભક્તિમૈયા સાથે યદુશૃંગનાં દર્શન કરવા જાઉં.
વાતો સાંભળતાં ભક્તિમૈયા જાગી. ‘ચંદ્રાવલીમૈયા ! મધુરીને મારી સાથે મોકલો.’
ચંદ્રાવલી - ‘પણ મૈયા, એના નાના કોમળ ચરણ એ ગિરિરાજ પર ચડી શકશે ?એ શ્રાન્ત થશે અને એને વિશ્રાન્તિ આપવા તમારે વિશ્રાન્તિ પામવી પડશે.’
કુમુદ - ‘માજી મને એટલું બળ નહીં આપી રહે ?’
ભક્તિમૈયા - ‘આપશે જ. અને આ નાજુક ચરણ થાકી જશે તો તારી નાની સરખી સુંદર કાયાને અમારા હાથમાં ઉપાડી લઈશું-નાની પુષ્પકળીને માખણ ઉપાડીલે તેમ. દુલારી મધુરી !અમારાં કદ્રુપાં શરીર તારા જેવીનો આમ યોગ પામી સુંદર દેખાશે. સુંદરતાનો યોગ સર્વને સુંદર કરે છે.
ચંદ્રાવલીમૈયા ! આ સૂચના અવશ્ય સ્વીકારો.’
ચંદ્રાવલી-‘એ સર્વ તમારી પ્રીતિને યોગ્ય જ છે; પણ મૈયા ! દુલારીને મારી પાસેથી છૂટી કરતાં મારી છાતી ચાલતી નથી. એના હ્ય્દય ઉપરથી દુઃખનો ભાર હજી ઊતર્યો નથી અને સમુદ્રમાંથી એને માજીએ જ ઉગારી લીધી તે તમે આજ જ જોયું છે. તમારી જોડે આવી એ એકલી પડશે અને માજીને શાંત કરેલા એના કાળજામાં જમની જોગણીઓ જાગશે એવો મને ભય રહે છે. માટે હાલ તો એને રહેવા જ દો.’
કુમુદ - ‘ચંદ્રાવલીબહેન ! જે માજીએ આજ જ એ જોગણીઓને હાંકી કાઢી છે તે જ માજી એવી જ કૃપા ફરી કરશે. મને મારા હ્ય્દયનો કંઈક વિશ્વાસ આવવા લાગ્યો છે.’
ભક્તિમૈયા - ‘મૈયા ! અમે એને સાચવી લઈશું. યદુશૃંગની સુંદરતામાં મહાલક્ષ્મીનો જ વાસ છે અને માજીની એ સુંદરતા મધુરીને નવો જીવ આપશે. એને વીલી મૂકતાં અમારે જ આવી મધુર દીકરીનો વિજોગ વેઠવો પડશે. અમે એને પળવાર પણ વીલી નહીં મૂકીએ.’
ચંદ્રાવલી - ‘ભલે ત્યારે. પણ જો જો ! મારા જીવનો જીવ તમારા હાથમાં રહેશે.’
સર્વ નિદ્રાવસ્થ થયાં. ઈષ્ટ પ્રસંગની પ્રાપ્તિથી કુમુદ પણ નિદ્રામાં પડી. ચંદ્રનાં શીતળ સુંદર કિરણ એના શરીર ઉપર સ્વચ્છ ગુપ્ત વિહાર કરવા લાગ્યાં અને એના હ્ય્દય ઉપરના યુગ્મ અવયવની વચ્ચેના અંતરાલ ભાગમાં સંચાર પામી, રોમકૂપનાં છિદ્રોમાં પડી, એના હ્ય્દયના અંતર્ભાગમાં સરી જઈ, નવીન સૃષ્ટિ રચવા લાગ્યાં.
કુમુદને સ્વપ્નોદય થયો. પોતે માજીના ઓટલા ઉપર બેઠી છે, સમુદ્રમાં તોફાન જાગ્યું છે, ત્યાં મોજાં બ્બે માથાં ઊછળી રહ્યાં છે, પવનના ઝપાટા આવેછે, ને સમુદ્રની ગર્જના સામી એ પવન ગર્જના કરે છે, આકાશ પણ ક્રૂર અને ભયંકર દેખાય છે, અને તે સર્વની વચ્ચે એક નાનો ‘બેડો’- દ્રવ્ય ભરેલો બતેલો-જરીજરી દેખાય છે. મોજું ઊંચું ચડતાં બેડો ઘડીમાં તેની ટોચ ઉપર દેખાય છે અને ઘડીમાં તેની પાછળ અદૃશ્ય થયો લાગે છે. મોજું નીચે પડી જાય છે, પાણીમાં ખાડો પડે છે, ત્યાં બેડો ઉપરથી નીચે એકદમ પડી જાય છે અને -‘ઓ ડૂબ્યો’ ‘ઓ ભાંગ્યા-’ થાય છે, પવનના જોરથી તેના સઢ ફાટી જાય છે અને સઢનો દંડ ભાંગી જાય છે, અને સર્વને સ્વપ્નમાં સમુદ્રતીર ઉપર એકલી બેઠેલી આતુર સુંદરી જુએ છે : બેડામાં તેનો જીવ છે-તેના પ્રાણ છેતેનું સર્વસ્વ છે, બેડો ઊગરે અને કિનારે આવે તો એ સુંદરીના જીવમાં જીવ આવે અને બેડો ડૂબે તો સુંદરીનો જીવ જાય એમ છે ! એક પાસ સમુદ્રમાં બેડો ઊછળે છે ત્યારે બીજી પાસ સુંદરીના દેહમાં તેનું હ્ય્દય ઊછળે છે. આ બે ત્રાજવાના દાંડી ઝાલી આકાશમાંનો દૃષ્ટિદાતા ચંદ્ર વિધાતા પેઠે ઊભો છે. દીન હ્ય્દયની રંક કુમુદને આ મહાસ્વપ્નોદય અત્યારે થતો હતો અને સ્વપ્નમાં તે લવતી હતી - ગાતી હતી. પાસે સૂતેલી સ્ત્રીઓ જાગી ઊઠી, જિજ્ઞાસાથી, આતુરતાથી, સ્નેહથી અને શોકથી સાંભળતી હતી.
‘બેડો, બાઈ, બૂડતો તારો રે ! અંબે ! આઈ ! પાર ઉતારો રે !
ભર દરિયામાં તોફાન લાગ્યું, પવન ઝપટે વાય,
બેઠી કિનારે હું જોતી એકલડી, બેડો ન ક્યાંય જણાય ! બેડો ૦
સામે પારથી નીકળ્યો એ છે, ભરીને રત્નભંડાર,
કંઈક વેપારી વાટ જુએ છે, ક્યારે આવે એ આ પાર ? બેડો ૦
સઢ મેં જોયા હમણાં જ; જાણ્યું, આવે ઓ આ ઘડીમાંહ્ય,
જોતજોતામાં, આશ ધરાવી, પાછો ગયો કઈ પાસ ?બેડો ૦
કંઈકંઈ જનનો માલ છે એમાં, કાળજાં કંઈક કપાય !
માજી ! તમારા બેડિયા એમાં હારી હારી અકળાય ! બેડો ૦
માજી ! તમારી બાધા રાખું, ભરીશ હું કુંકુમથાળ,
બેડલિયો હેમક્ષેમ આવે તો ! નીકર થશે મુજ કાળ.’ બેડા ૦
